В.  У. Имена далеких предков.  Алматы,  1997. -   17 с. 2  Жанұзақ,  Т.,  Рысбергеи,  Қ

70 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
В  ст ат ье  рассм а т риваю т ся  т опоним ические  сист емы  
исслед о ва н и я  в  К а за х с т а н е ,  а  т акж е  м од ели  и  ср ед ст ва 
словообразования определенных языков.
The article deals with  the study o f toponyms  in Kazakhstan,  as well 
as the models and means o f word formation o f  certain languages.
Ә ОЖ   854.  342
А. Ж. Досанова1,  К. А.  Тлегенова1,  Т.  H. Айткулова2
1 п.ғ.к.,  доценттер,  «Түран-Астана»  университет!  Астана  қ.;  2 магистрант, 
Қазақ экономика, қаржы жэне халықаралық сауда университеті, Астана қ.
МАХМҮТҚАШҚАРИДЫҢ «ДИУАНИ ЛҰҒАТ АТ-ТҮРІК» 
ЕҢБЕГІНДЕГІ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕПЕРІ
Мацалада М.  Қашцаридың  «Диуани  лугат  ат-турік»  еңбегінің 
жастарды тэрбиеле\’де алатын орны царастырылады.
Кілтті сөздер:  урпаң тәрбиесі,  адамгершілік тәрбиесі,  тәлім- 
тәрбие, жас урпаңты ултжандылыққа, отансуйгіштікке тәрбиелеук
Бүгінгі  таңда  рухани  қүндылықтардың  мэнін,  маңызы  мен  үлттық 
ерекшеліктерін  анықтау  үлттық  сана-сезіміміздің  бағдар  бағыттылығын 
қалпына  келтіруге  ықпал  етеді.  Қазақстан  үшін  рухани  қүндылықтар 
туралы  ілім  дәстүрлі  дүниетаным  мен  жаңа  жағдайға  бейімделу  кезінде 
туындайтын қүндылықтардың ақиқаты мен жалғанын ажыратудың, үлттық 
болмысымызды танудың негізіне айналып отыр. Жастардың үлтжандылық 
қасиеттерін рухани қүндылықтар аясында қарастыру -  бүгінгі күннің өзекті 
мәселесі
Қазақстан  Республикасының  Білім  беруді  дамытудың  2010-2015 
ж ы лдарға  арналған  м ем лекеттік  б ағдарлам асы ны ң  м ін деттерінде: 
«Қазақстандық  патриотизмге,  биік  мәдениетке,  адам  қүқықтары  мен 
бостандықтарын  қүрметтеуге  тәрбиелеу»  туралы  айтылады.  М үндай 
мемлекеттік талап-міндеттер бүгінде жас үрпаққа отансүйгіштік тәрбие беру 
ісінің  жалпы  үлттық  сипатқа  ие  болып  отырғандығын  көрсетеді.  Мүндай 
тәрбие  үрдісі  эр  отбасынан  бастау  алып,  білім  беру  жүйелерінде  үздіксіз, 
кешенді жүргізілуін талап етеді.
«Қазақстан» үлггық энциклопедиясында: «Отаншылдық, отансүйгіштік, 
патриотизм -  адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салт-дәстүрі мен 
мәдениетіне деген сүйіспеншіліксезімі», -  деп анықтама берілген [3,218 6.]

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
71
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
Осы түрғыда М. Қашқаридың еңбектерінің алатын орны зор. Заманында 
алые  аймақтарға  эйгілі  болып,  саяси-ш аруаш ылы қ  жэне  қоғамдық- 
экімгершіліктің  үлкен  орталығына  айналған  Қашқарда  оқып  білім  алған 
Махмүд өз дэуірінің тендесі жоқ атақты ғүламасы болды. Махмүдтың ана тілі
-  Қарахан мемлекеті қағандарының, яғни Шығыс Түркістан түркілерінің тілі. 
Ол тілде Іле бойын жайлайтын яғма, тухси, чығыл сияқты тайпалар сөйлеген.
Негізгі еңбегі«Диуани лүғат ат-түрію> («Түркі сөздерінің жинағы») деп 
аталады. Түркі халқының XI ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің 
бірі Махмүт эл-Қашқари. күні бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз. 
Атақты  шығармасы  «Диуани  лүғат  ат-түрік»  1072  немесе  1078  жылдары 
жазылған деп шамалап жүр.
Махмүт Қашқари -  тегі жағынан үйғыр емес, оғыз-қыпшақ тайпасынан 
шыққан Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген түркі халықтарының ортақ 
перзенті. Сол себепті де оның шығармасы да ортақ қазына, ортақ классикалық 
мүра екендігін ескерткен жөн  [4].
Сөздік тек  ғана  тіл  білімінің  мәселелеріне  арналған  еңбек  ғана  емес, 
сонымен қатар ғылымның көптеген салаларынан хабардар ететін сан-салалы 
еңбек.  Еңбек Орта  Азия мен  Қазақстан  халықтарының әлеуметтік-мәдени 
өмірінің алуан салаларынан мәлімет беретін қүнды туынды. «Диуани лүғат 
ат-түрк» -  түркі халықтарының тамаша ескерткіші болып табылады. Сөздікте 
адамгершілік,  тэлім-тэрбие,  психологиялық  қасиеттер,  адамның  бойында 
кездесетін жағымды жэне жағымсыз мінез-қүлықтарға сипаттама береді.
Бүл  ат  орыс  тіліне  де,  қазақ тіліне  де  (басқа түркі  тілдеріне  де)  «Түркі 
тілдерінің  жинағы»  («Диуан»  -  жинақ деген  сөз),  «Түркі  тілдерінің  сөздігі» 
(еңбектің  мазмүны  сондай),  тағы  басқа  аттармен  эр  қилы  аударылып  жүр. 
Кітаптың негізгі түпнүсқасы жоғалған. Махмүд ибн Күсайын бүдан бүрын «Түркі 
тілдері  синтаксисінің  асыл қазынасы жайындағы кітап» деген тағы бір  еңбек 
жазған сияқгы (автор оны «Диуанда» атап өтеді), бірак ол эзір табылған жоқ.
Өз  еңбегін  қалай  жазғандығы  туралы  ғүлама  былай  дейді:  «мен 
түріктер,  түрікмендер,  огыздар,  ягмалар,  цыргыздардың  цалаларын, 
цыстаулары  мен  жайлауларът  көп  жылдар  бойы  аралст  шыцтым,  сөз 
жинадым, әр алуст тіл ерекшеліктерін үйреніп, оларды стыцтап отырдым. 
Men бүл істерді тіл білмегепдігімпеп емес, сол тілдердегі әрбір жеке айырым 
белгілерді бацылау үиіін істедім.  Әйптесе, мен тілдерді өте жацсы, жетік 
білетін мамандардың санатынанмын, жіті ацгарып, ескімен ж щаны жыга 
танитын  білімпаздардың  бірімін», 
-
  дейді.  Еңбек  түрік  халықтарының 
мәднеиеті, шаруашылығы, этнонимдері, топонимдері, халықтық календары, 
географиялық  терминологиясы  жэне  көптеген  басқа  да  мәліметтер  алуға 
болатын,  өзінше бір энциклопедиясы іспеттес.
Махмүт  Қашқари  түркі  тілдерінің  түрлі  говорлары  (жергілікті  тілдік 
ерекшеліктер)  жайлы  айта  келіп,  мысал  ретінде  берген  сөздерінің  ішінде

72 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
қазіргі  қазақ  тілінде  де  айна-қатерсіз  қолданылып  жүрген  төмендегідей 
сөздерді де үшыраттык.  Мысалы:  «арық,  ақыр,  қар,  қара,  азық,  қозы,  қыз, 
қашты,  көмді,  білді,  тірілді,  өлік,  су,  ат,  топьфақ».  Соған қарағанда,  қазақ 
тілі түркі тілдері  тілінде  ата  сөздерін  көп  сақтаған таза тілдердің  бірі деп 
әбден болады.
Орыс  зертетеушілерінен Қашқаридың шығармасы жайлы  өз ойларын 
айтқан В. В. Бартольд, С. Е. Малов жэне А. Б. Халидов болды. Қашқаридың 
«Диуани  лүғат  ат-түрік»  әскери,  махаббат,  эллегия,  табиғат  секілді 
тақьфыптармен  қатар,  моральдық,  этикалық,  түрмыстық,  мифологиялық 
оқиғаларды  да  сөз  етеді.  Қашқаридың  аталған  шығармасында  да  әл- 
Фарабидің  рационалистік  жэне  гуманистік  идеяларының  іздері  айқын 
көрінеді.
Түркі елі эдебиетінің ренессанстық дэуірінің бастапқы кезеңіне жататын 
осы бір үлкен классикалық шығарма. Қазіргі қазақ тілінің негізін, әдебиеттік 
арнасының  көзін  танытатын  мэнді  де,  маңызды,  түркі  халықтарының 
мақтанышы болған қүнды мүра, жазба әдебиетіміздің түлғалы шығармасы. 
Қазақстанды мекендеген көптеген түркі тайпалары қалдырған ортағасырлық 
ортақ мәдениет үлгісі.
«Ж инақта»  тәлім-тәрбие,  дидактика,  өсиет,  адамгершілік,  үрпақ 
тәрбиесі,  ізгілік туралы  ой-пікірлер  айтылады.  Мәселен,  «Атасынан  ақыл 
алса, тентек үл да жөнделер»,  «Үлысында үлы болсаң,  білімінді елге бер», 
«Асығыс  еткен іс  шала,  асығыс жаққан от шала»,  «Үлым,  ақыл тындасаң, 
білімсіздік  жоғалар,  білім  қалар  артыңда,  ғүмыр  сырғып  жоғалар».  «Әр 
адам  оңай  түсіну  үшін  -   деп  жазады  М.  Қашқари,  -м ен   араб  тілінде 
қолданылып жүрген терминдерді пайдаландым». «Түркі тілінің араб тілінен 
ешқандай  кемдігі  жоқ»  -деген  пікірін  де  автор  осы  жерде  айтып  кетеді. 
«Бүл кітапты -  деп жазады Махмүд, -  мен алфавиттік ретпен жаздым, оны 
мақалдармен, саджалармен, мәтелдермен, өлендермен, раджаздармен (әскери 
өлеңдермен)  жэне  прозалық  үзінділермен  өрнектедім.  Мен  қиындарды 
жеңілдеттім,  түсініксіздерді  түсіндірдім,  жылдар  бойы  жүмыс  істедім: 
(Кітап оқушыларын) олардың (түріктердің) әдет-ғүрпымен жэне білімімен 
таныстьфу үшін, оған олардың оқитын өлендерін, бақытты жэне бақытсыз 
күндері данышпандық әңгімелер айту үшін қолданатын мақалдарын шешен, 
айтушыға,  ал ол  келесі  айтушыға жеткізу  үшін төгілте  жаздым.  Сонымен 
(сөздермен) қатар аталған пәндерді жэне белгілі (жиі қолданылатын) сөздерді 
кітапта жинақтадым, сондықтан кітап жоғары деңгейге көтерілді жэне айқын 
басымдылыққа жетті».
Ғалымның  айтуынша,  кітаптағы  сөздер  эрбір  буындағы  әріптердің 
өзара тәртіптері бойынша түзілген. Әр сөз араб тіліне аударылып, сол сөздің 
жүмсалуы  жайында  мысалдар  келтірілген.  Мысалдардың  көбі  -   халық 
ау зынан жиналған ақыл-кеңес беретін, насихат айтатын, ғибрат алатын, үлгі-

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
73
ЭхллЕ5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5»л«23>лдаЭхлле5^
өнеге көрсететін парасатты сөздер, мақалдар мен мәтелдер, қанатты тіркестер, 
қалып алып кеткен ойлар, теракты сөз орамдары,  өлендер, эдеби үзінділер.
Мысал  келтірсек,  «Уақыт  мезгелідері  асықтырады,  адамның  күшін 
сарқылтады,  ерелердің әлемін тарылтады.  Оның (уақытгың) тэртібі солай, 
ол  басқалардың  (елдің)  бэріне  бірдей  эсер  етеді.  Егер  әлем,  дәлдеп түрып 
садақ тартса, таудың шыңын да жарып жібереді» [5]. «Менің үлым, мен саған 
мүрагерлікке  қайрымдылық  жасау  қағидаларын  қалдырамын.  Қайрымды 
ерлермен бірге жүр». «Әлемнің түні мен күні жиһанкездер сияқты. Олардың 
жолы кіммен қиылысса, соның күпгін алады.» «Адамның заттары мен дүниесі
-   оның  дүшпаны.  Байлық  жинағанда  ойлан,  ол  ернеуінен  асып  кетпесін, 
асып кетсе  ол су тасқыны сияқты иесін төмен қарай тартып кетеді.  Дүние 
үшін талай ерлер қор болған. Дүниені көріп олар (оны) жемтікке үймелеген 
қүзғындай бас салады.  Олар дүние жинап тығып сақтайды, жетіспейді деп 
жыланып жүріп,  пайдасын да  көрмейді,  олар  алтынды да  солай жинайды. 
Дүние үшін, қүдайды үмытып, (өзінің) балаларын, туыстарын шын мэнінде 
түншықтырады»  [5].
Халқымыздың  өмірінде  аса  зор түрмыстық-шаруашылық мэні болған 
астрономиялық  түсініктер  мен  аспан  жүлдыздары  ілімінің  көне  түрік 
дәуірінен  бері жалғасып  келетін тарихи  бағалылықтар  екендігін  қисынды 
дэлелдейтін нақты мәліметтер осы жазбада жүр. «Үркер», «Жетіқарақшы», 
«Темірқазық» атаулары мен Аспан Әлемін арнайы тақьфыпқа айналдьфған 
өзге  де  бірқатар  материалдар  Қашғари  үшін  түркілердің  табиғатты  тану 
мәдениетін кейінгілерге жеткізу қүралы болғандығын байқатады.
Ғалым  еңбектің  түгелдей  бір  тарауын  түркілердің  уақыт  есебін 
жүргізу,  жыл  маусымдарын  белгілеу  мэселелеріне  арнаған.  «Түркілер  он 
екі жылды он екі хайуанның атымен атайды. Балаларының жасы мен өткен 
күндердегі соғыс тарихын, сол сияқты түрлі есте түтар шақтарды жылдардың 
айналуымен  есептейді»,  -   деп  көрсетеді  Кашғари  халық  өмірінде  елеулі 
роль атқарған кезеңдік жылнама жайында. Әрі қарай эрбір жылдың тышқан, 
сиыр,  барыс,  қоян,  үлу,  жылан,  жылқы,  қой,  мешін,  тауық,  ит,  доңыз  деп 
аталатынын тізбелей келе, автор былай деп жазады:«Айлардың атына келетін 
болсақ, сапарларда айлардың аттары арабша қолданылады.  Көшпенді өмір 
сүретін,  мүсылман  болмаған түркілер жылды төрт маусымға  бөліп,  эр үш 
айды  бір  атпен  атайды.  Жылдың  өтуін  сол  тәсілмен  белгілейді.  Мысалы, 
наурыздан  кейінгі  көктемнің  алғашқы  айы  Лақ  айы,  келесі  ай  Үлкен  лақ 
айы. Бүл айларда лақ марқаяды, семіреді. Бүдан кейінгі айды Үлы ай дейді. 
Бүл ай жылдың ортасында келеді. Бүл уақытта жердің жүзі жеміске толып, 
мал әбден семіреді.  Ақ көбейеді»  [3].
Қашғари көрсетуінде ай -  отыз күннен түратын уақыт өлшемі. Бір айлық 
уақыттың өтуі -  айдың дэуір сүруімен есептелгендіктен, жылдың он екіден 
бір  бөлігі  де  Ай  деп  аталады.  «Түркі  халықтарының  жыл  қайыруы»  деп

74 
ISSN  1811-1823.  Вест ник ПГУ
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
аталатын бүл тараудағы халыктық наным-сенімдерге қатысты деректер де аса 
қызғылықгы. Кашғари айтуынша түркілер осы жылдардың әрқайсысында бір 
қасиет бар деп есептейді:олардың пайымдауында,  Сиьф жылы кірсе, үрыс- 
жанжал көп болады. Себебі, сиыр бір-бірімен кеп сүзісетін мал. Тауық жылы 
кірсе, азық-түлік көбейеді. Өйткені тауықтың жемі -  дэн. ¥ л у жылы кірісімен 
жауын-шашын  көбейіп,  астық  бітік  еседі.  Себебі  ¥ л у   суда  өмір  сүреді. 
Доңыз жылы кірсе, қар қалың жауып, суық қатгы болады. Өсек-аяң көбейеді. 
Осы  сияқты  эрбір  жылда түркілер  бір  нышан  бар деп  есептейді,- деп  атап 
көрсетеді  халықтың түрмыс-тіршілігі мен салт-сана дөстүріне  байланысты 
үғым-түсініктерінің астарына терең үңіліп, айрықша зер салған білімпаз.
«Іңір -  жарық пен қараңғының түйісетін сәті. Оғыздар «імір» дейді», -  
автор бабаларымыздың тэулік ішіндегі аралықты белгілеу үшін қолданған 
үғымдары  жайында.  Әрі  қарай  -   таң,  таң  сәрі,  ақшам,  түс  атаулары 
келтіріліп,  олардың  мән-мағы насы   ашып  көрсетілген  талдаулармен 
жалғасқан.  Қоршаған  ортамен  тіл  табыса  білген  әлеумет  бейнесі,  оның 
жаратылысты  үғыну  ерекшеліктері  көрініс  берген  аса  қүнды  деректердің 
біразы «Сөздіктегі» ауыз эдебиеті үлгілері.
«Тэңірім  аспанды  кең  жаратыпты,  /Жүлдыз  бар  онда  ғажап  дара 
тіпті.  /Асылды  ауаменен  оратыпты,  /  Адамды  болмысымен  таңырқатып»,
-   деп  жьфға  қосады  табиғатты  нақты  да  ғажайып  шындық  деп  түсінген 
бабаларымыз. Заманындағы түркі үлыстарының түрмыс-салттық үғымдары, 
эстетикалыкталғамы, айналамен қарым-қатынасы, одан алған сезім-әсерлері 
аса үтымды бейнеленген. Сөздікте ерекше тәлімдік-тәрбиелік, ғибарттьщ мэні 
бар мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер жиі кездеседі: «Ақылымды ал, үлым 
менің, рақымшыл бол, эулетіңнің ағасы бол, ақылшы данасы бол, білгеніңді 
ортақтас...», «Үлым менің, ақыл сенің серігің»,«Ашу-ыза ақылынды алады, 
мажыма мылжың дүниеңді тарылтады».  Сөздікте қаншама адамгершілікті, 
рақымшылдықты,  дәріптейтін  тэлімдік  ой-пікірлер  орынды  берілген: 
«Даналардың сөзі -  ақыл,  зер салсаң,  зердеңе  қонар»,  «Рақымшыл болсаң, 
менмен болма», «Рақымың болмай мақтансаң, қиын-қыстауда қиналарсың», 
«Туғаныңның мэртебесін өсіргің келсе, сый-сияпат көрсет...»  [5].
Қ азақтың  үлтты қ  дүниетанымындағы  үлтжандылық  пен  рухани 
қүндылықтарды  зерттеуге  бағытталған  жоғарьща  аталған  еңбектерде  біз 
зерттеген тақьфып, яғни қоғамымыздағы рухани қүндылықтардың үлттық 
негіздері  мен  соның  негізінде  туындаған  мәселелер  қаралмаған.  Қазақ 
елі  тәуелсіздік  алғалы  бері  біртіндеп  үлттық  қүндылықтарына  оралып, 
тілі  мен  діні  дамып  келеді.  Ендігі  басты  мәселе  -   үйымшылдықпен  жас 
үрпаққа үлтжанды тәрбие жүргізе отырып, ата-бабамыздың асыл мүраларын 
жастардың бойына сіңіру.
Қай  елде  болмасын,  жас  үрпақты  үлтжандылыққа,  отансүйгіштікке 
тәрбиелеу  қоғам  мен  мемлекеттің  назарынан  тыс  қалған  емес.  Осы  бір

ауьф да ардақты міндетгің бүгінгі таңда қоғамымыздың барлық саласында, 
соның ішінде білім беру саласында жүргізілуі әлемдік деңгейге сай дамуды 
талап  етеді.  Білім  беру  саласында  оқыту  процесін,  оның  заңдылықтарын, 
принциптерін  пайдалана  отырып,  азаматтық  түлғаны  тәрбиелеп,  оның 
бойындағы үлтжандылық сезімін зиялылыққа, адамгершілікке үштастырса. 
болашақ үрпақ тэрбиесіне тигізер себі мол демекпіз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев, Н. Ә. Өзекжарды ойлар. -  Алматы : Мектеп, 2003 -  172 б.
2 Қазақстан Үлттық энциклопедия. -  Т.7. / Бас ред. Б. Аяған. -  Алматы : 
Қазақ энциклопедиясы, 2005. -  728 б.
3  Келімбетов,  Н.  Ежелгі  дэуір  әдебиеті.  -   Алматы  :  Ана  тілі,  1991.
-  264 б.
4  Ж үмабеков,  А.  Қ.  Түркі  халықтарының  жазба  мүраларындағы 
педагогикалық ой-пікірлер. -  Шымкент, 2004. -   132 б.
5 Қашқари, М. Түбі бір түркі тілі («Диуани лүғат ит-түрк»). -  Алматы : 
Ана тілі,  1993. -   192 б.
Материал  10.04.15 баспаға түсті.
А. Ж. Досанова1,  К. А.  Тлегенова1,  Т.  Н. Айткулова2
Проблемы  воспитания  в  труде  Махмута Кашкари  «Диуани  лугат 
ат-түрк»
'Университет «Туран-Астана», г.  Астана;
2Казахский университет экономики, 
финансов и международной торговли.
Материал поступил в редакцию  10.04.15.
A.  Zh Dossanova1,  К. A.  TIegenova1,  Т.  N. Aitkulova2
Problems of education in the work «Diuani lugat  at-turk» by Mahmut 
Kashkari
'University «Turan-Astana», Astana;
2Kazakh University of Economy, Finance and International Trade.
Material received on  10.04.15.
В  статье  рассматривается  роль  «Диуани  лугат  ат-турк»
М. Кашкари в воспитании молодежи.
The article discusses the role o f  «Diuani lugat at-tyrk» byM. Kashkari 
in educating young people.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2015. № 2
 
75

76
 
IS S N   1811-1823.  В е с т н и к  П Г У
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
Ә О Ж 8 2 1 .  512.  122  .0
С. 
Б. Ержанова1,  С. Ж. Жаңалық2
ф.ғ.д..  профессор,  қазақ  әдебиеті  кафедрасы;  2«Қазақ  тілі  мен  әдебиеті» 
мамандығьшың 2-курс магистранты, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 
университеті, Алматы қ.
БЕКСҮЛТАН НҮРЖЕКЕҮЛЫНЫҢ «КҮТУМЕН КЕШКЕН 
ҒҮМЫР» РОМАНЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР БОЛМЫСЫ
Бүл  м ақалада  ат алган  т уы нды ны ң  көркем дік,  т ілідік, 
стиль  ерекиіелікт ері  сөз  болады.  Ж азушы  қаламына  тән  сөз 
ңолданыстарына  т алдау  ж үргізіліп,  көркем  бейненің  қолдану 
мүмкіндіктері талданады.
Кілтті сөздері: көркем тіл, поэтикалъщ әугзділік, көркем бейне, 
кейіпкер әлемі.
Оқьфман  қауымға  есімі  мәшһүр  болған  қабырғалы  қаламгеріміздің 
бірі  Бексүлтан  Нүржекеүлы  екені  баршаға  аян.  Асыл  өнер  иесінің  қүнды 
дүниелерінен  бізді  өзімен бірге  қан тасытып,  жүрек шаншытып,  махаббат 
мүхиттарында -  ақшаңқан сезімдер айдынында қағазын қайық, қаламын ескек 
етіп,  шалқар  сапарда  бірге  сағынышпен  сарғайған;  бірде  өкінішпен  опық 
жеген; бірде үмітпен арманған жеткен; бірде қимасымен қауышқан;арқашан 
жақсылық пен үлылыққа үмтылған;  қамшының  қысқа сабындай  ғүмырын 
бақыт қүшағына жетуге арнаған қарапайым кейіпкерлерімен, яғни шынайы 
өміршеңдігімен мейлінше қүдіреттене түскен замандастарымызбен ерекше 
тартып, ерекше баурап алған алуан түрлі шығармаларын айтсақта, тілге тиек 
етіп талдасақта орынды.
Қаламгердің  төл  әдебиетіміге  -   рухани  қазынамызға  келу  жолы,  өсу 
қалыптасуы, сөйтіп суреткерлік көшелі өрнегін табуы жэне сонысы арқылы 
әдеби  ортада  қапысыз  танылуы  эрі  оқырмандар  сүйіспеншілігіне  заңды 
бөленуі дәлел.  Соның бір  кесек көрінісі автор оқырмандарына  1974 жылы 
«Күтумен өткен ғүмыр» атты повесін үсынады. Таңдамалығында «Кутумен 
кешкен ғүмьф » романы болып енгенімен, ол бүдан бүрын 1982 жылы «Қазақ 
прозасының  кітапханасы»  сериясында  осы  қалпында,  роман  қалпында 
жарық көрген. Әуелгі аты стилистикалық түрғьщан өзгергенімен мазмүндық 
түрғыдан өз қалпын толық сақтаған. Ал оның есесіне осы басылымда біраз 
ширатылған,  біраз  толықтырылған.  Десекте  біз  осы  мақалада  сөз  еткелі 
отьфған кейбір жайттарды, бізге дейінгі жазылған мақалаларды негізге ала 
отьфып талдауды жөн көрдік. Осы орайда С.Тапанова қаламынан туған мына 
бір жолдар  бүгін біз сөз еткелі  отырған суреткер  шығармашылығының да

серия 
ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2015. №2 
77
Э хлл Е 5 »л «2 3> л да Э хл л е5 »л «2 3> л д аЭ хл л е5 »л « 23> л д аЭ хлл е5 ^
негізгі  арнасын  айқындап  түрғандай.  «Алты  тараудан  түратын  «Күтумен 
өткен ғүмыр»  романында атақты энші Әтіке  мен сол ғүмыр бойы күтумен 
өткен  Қайнештің  бір  жағынан  өте  аянышты,  бір  жағынан  өте  аяулы,  ал, 
түптеп келгенде, қай жағынан болсын аялауға, ардақтауға лайьщ эрі ғажап, эрі 
қарапайым тағдьфлар суреттеледі. Кейіпкерлердің көркем бейнелері ерекше 
ашылады.  Кең  ауқымда  алып  қарасақ,  көркем  бейне  -   өмірлік шындықты 
игеру мен қайта қорытып, жаңадан жасап шығарудың өнерге ғана тэн ерекше 
тәсілін сипаттайтын қьфын көреміз»  [1,58]  деген.
«Көркем шығармада негізгі айшық -  адам оброзы.  Кейіпкерлер мінезі 
шығарманың арман-мүратын танытып, түсіну емес. Әдебиеттің обьектісі -  
өмір,  ал предметі -  адам.  Әдебиетге  адам бейнесін жасаудың амалы алуан 
түрлі.  Көркем бейне жасауға қажетті  өмірлік материалды жинақтап,  эдеби 
түлғаны  даралауға  дейінгі  күрделі  жолдан  өткенде  әдеби  бейне  туады» 
[2,528].  Міне,  бүл  пікірдің  дәлелі  ретінеде  романдағы  кейіпкерлердің 
көркемдік бейне түрғысынан мэн беруді жөн көрдік.
Әр тараудың атауында да көп мэн бар. Мэселен «Ойда жоқта үшьфасқан 
келіншек  (Жамалхан)»,  «Тағыда  ойда  жоқта  кездескен  басқа  келіншек 
(Әуес)», «Жайма базардағы жолығыс», «Қыз алып қашу», «Баланың өлімі», 
«Үзілмей келе жатқан үміт», «Отыз тоғыз жыл өткенде», деген атаулардың 
өзі-ақ оқьфмандарды қызықтьфа жөнеледі. Жазушы Бексүлтан Нүржекеүлы 
энші  Әтікені  ең  эуелі  Жамалхан  атты  келіншекпен,  онан  соң  Әуес  атты 
келіншекпен үшырастырады.  Жамалхан Әтіке  мен Қайныкештің арасында 
дәнекер болады, қажының қызы жас келіншек Әуес екеуінің арасы өткінші 
сезімнің ғана куэсі болып қалады.
Адам баласы бүтін бола түра жарты.  Қазақтың «Екі жарты-бір бүтін» 
деген  мақалдың  мэні  тым  терең.  Сондықтан  олардың  бір-бірін  іздеуі,  өз 
жартысын іздеуі- жаратылыс заңы, бағы жанып тапса-бақыт жүлдызының 
жарқырағаны.  Қателесіп  не  бүйырғаны  осы  ғой  деп  көнбестікпен  тапса- 
сорыңның қайнағаны. Ішкі жалының сөнуі, шала шоқтың бықсуы. Теңін табу, 
яғни өзіне лайық жартысын табу қанша қиын болса, ал таппай сергелдеңге 
түсу,  тағдьф  тәлкегіне  түсу  сонша  оңай.  Махаббат  бүтіндігіне  түсу  үшін, 
махаббат жартысын табу керек. Адам өзі түтас бола түра, сезім түтастығына 
эрқашан үмтылумен келеді.  Жігіт пен қыздың махаббаты дегеніміз, түптің 
түбінде, екі жарты-бір бүтін болуы.
Махаббат монодуализм дегеніміздің өзі осы ғой. Ағаштан келі де келсап 
та жасауға болады. Келісіз-келсаптың, келсапсыз-келінің қажеттіде кәдеге 
асуда неғайбыл. Махаббатың тапқан жандардың бір-біріне үлы Абайдың
Сенсің -ж ан лэззатты,
С ен сің -тән   ш арбатты ,-деген   жолдарын  м эңгілік  қайталайтыны 
сондықтан.  Әтіке  мен  Қайныкештің  асқақ  мүраты  осы  жолдарды  өмірде 
жүзеге асыру еді. Бірақ бүл оларға бүйырмады. Тіршілік талқысында Әтіке

үшты-күйлі хабар-ошарсыз кетті. Қайныкештің тэн шәрбәті озбырлықтың 
қүрбаны  болып,  Байтуға  бүйырды.  Тағдыр  сыны,  өмір  өксігі-қандай 
ащы,  қандай  қатал.  Сөйте  тура  Қайныкеш  Әтікеге  деген  сүйіспеншілігін 
м э ң г і л і к к с . к ө   і і  
жүмылғанша  сақтап  қалды.  Жан  лэззаттын  тек  Әтікеге 
арнағанына өкініші жоқ. Қайныкеш бейнесінің ерекшелігі, даралығы осында 
жатқанын мынадан көреміз.  « Мен көп қателескен эйелмін.Үлгі алатындай 
ештемем  жоқ.бақыттымын  деп  бақытсызбын  деп  кесіп  айта  алмаймын, 
Әтікемен бірге қартайсам»  [3,35]  деп сыр шертуінің де бір мэні бар.
Бүінгі біз сөз етіп отырған «Күтумен өткен ғүмыр » романының басты 
сюжеттік  желісінедегі  көркемдік  бейнелерге  мэн  берсек:  Суан  елінің 
энші-сазгер жігіті Әтікенің жастық  өмірі мен әншілік өнеріне  байланысты 
оқиғаларға  қүрылған.  Қым-қиғаш  эрі  тартымды,  эрі  мейлінше  серпімді 
сюжетті,  ел  мен  жер,  өнерпаздық,  араздық  пен  ағай ыншылдык.ту ралы 
толғаныстары  кейіпкерлердің  іс-эрекеттеріне,пайым-парасатына  сэйкес 
психологиялы қ,  көркем дік  түғы рдан  мейлінш е  орамды ,  мейлінш е 
толыққанды болып шыққан. Шығармада қилы заманның зардабынан өспей 
жатып өшкен  өнерлы жігіт Әтікенің тағдьф талқысына түсіп.акырында не 
оққа үшқанын.не арғы жаққа өтіп кеткенін білмей өмірін күтумен өткізген 
ата-ана,  ғашық  жар  Қайныкеш  жайлы  баяндалады.  Ата-анасы  арманда 
болып көз жүмады, ал Қайныкеш болса Әтікенің өзіне арнап жазған энінің 
хабары жетіп, ғазиз жүрек сүйіктісінің өзін көре алмай, оның әнімен табысып 
жатып тыным табады.
Ал автор Жамалханың өзін бізге былай таныстырады: «Танадай көздері 
тіпті  тайсалатын  емес,  жалт  қарағанның  өзі  кісіні  тайсактатады.э йтсу ір 
жанарымен  сөйлеп түрған жан.  Бидай  өңі де  суық,-десе,енді оның  қимыл 
қозғалысын  былай  суреттейді:  «Келіншек сылқ-сылқ  күліп.білегін  билете 
үйіріп әкеп алақынымен аузын басты. Келісті күлкісіне сай келіншек қылмың 
ете  қалды.  Қылықтарына  дауа  жоқ:  бет  қызылы  мен  көз  жанары  жарыса 
ойнап.кылт  өзгерісі жүзіне жараса кетті.  Әзіл астарында әйелдің қай сыры 
жатқаны күңгіріт»  [3,24].
Жамалханға  берілген  осы  мінездемеден  түйеріміз:  өз  ретіне  қарай 
мінезіде  өзгеріп  отырытындығы,  бойында  өткір,  өжеттілік  барлығы 
байқалады. Сонымен бірге намысшылдық та Жамалхан бойынан табылады. 
Жалпы, шығармада Жамалханның жинақтаған портреті жоқ, оны бейнелейтін 
деректер  шығарманың  он  бойында,  іс-әрекет  үстінде  шашыраңқы  күйде 
берілген.
Шығармаға арқау болған кейіпкерлердің бірі -  Әуес. Автор келіншекке 
біткен  оқшау  сүлулығымен  оның  өзіне  жарасып  киген  киімін  жарастыра 
суреттейді:  «Сүңғақ  бойлы,  мөлдіреген  ақ  келіншек  имене  басып  келіп, 
қымыз қүюға отырды.  Қос  бүрымын шынтағымен ғана ысырып,  арқасына 
қарай  итерді».  Немесе  «Тостағанға  қымыз  қүйып  жатып  бір  сәт  жалт

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: