(түбір)+ыр (зат есімнен етістік тудыратын жүрнақ) +а

(түбір)+ыр (зат есімнен етістік тудыратын жүрнақ) +а (көсемше 
жүрнағы)+қай (етістіктен сын есім жасайтын көне жұрнак).
Сөздің түбірі түркі-монғол тілдерінде аң//он//онг екендігіне 
жоғарыда келтірілген мысалдардан басқа көне түркі тіліндегі 
аңут (воронка для разливания вина - М. Кашгари. Девону 
луғатиттурк, индекс, Тошкент, 1967, 21 бет) сөзі, бүрят-монғол 
тілдеріндегі онгогор (1) раскрытый, зияющий, 2) разинутый -
(о рте), онгойхо (1) раскрываться, открываться, отворяться; 
2) ротозейничать) сөздері дэлел бола алады. В.М. Иллич- 
Свитычтың зерттеулеріне қарағанда бүл түбір сөз ностратика- 
лық тілдерде де кең тараған (В.М. Иллич-Свитыч. Опыт сравне­
ния ностр. языков. М., 1971, стр. 244-245).
Ал енді сөз аяғындағы -қай (-кей, -ақай//екей) қосымшасы 
біркезде түркі-монғол тілдеріне ортақ болтан да, түркі 
тілдерінде бұл елі жүрнаққа айналған, Мәселен, бүл жүрнақтан 
түркі тілдерінде сол+ақай, оң+қай, күн+гей, теріс+кей, 
дең+гей, төс+кей, сіл+е+кей, көме+кей, қүба+қай, қүда+ғай 
(эдеби тілде қүдағи) т. б. сөздер жасалған. Бүл жүрнақ күн, 
төс, сіл, көме(й), қүда сияқты зат есімдерге қосылуымен бірге, 
сол, оң, тең (дең), қүба сияқты сын есімдерге де жалғанған. 
-Ғай> ай жүрнағы арқылы етістіктен зат есім жасалу фактісі 
де жоқ емес (Э. В. Севортян. Аффиксы именного словообразо­
вания в азерб. языке. М , 1966, стр. 170).
-Хай ( -хэй, -хой) жүрнатының етістіктен жэне зат есімнен 
сын есім жасау қасиеті бурят тілінде сақталған: «Суффикс 
-хай, присоединяясь к глагольным основам, образует прилага­
тельные со следующими значениями:
1) «имеющий качество, как бы приобретение в результате 
действия» например: эбдерхей «сломанный», развалившийся 
(от эбдер - «ломаться»); шуурхай «разорванный» (от шуура -
«рваться», «разрываться»); соорхай «дырявый» (от сооро - про­
дырявиться») и т. д.» (Грамматика бурятского языка. М., 1962, 
стр. 120).
72

Сөйтіп монгол тілдері семьясына жататын бурят тілінде 
бұл жүрнақ әлі де сақталған.
Қорыта келгенде Аңырақай топонимі түркі-монғол тілдеріне 
ортақ аң//оң//онг түбіріне ыр+а (түркі тілдеріндегі етістік 
жүрнақтары) жүрнақтары мен түркі-монгол тілдеріне ортақ 
-қай (сын, зат есім, жасайтын жүрнақ) жүрнағы қосылу арқылы 
жасалып, «ашық, аңырайған» деген мағынада қолданылған. 
Бүл топоним бір кезде «Аңырақай тау» («ашық тау, аңырайған 
тау» деген мағынада) деген тіркес түрінде қолданылып, 
кейін «тау» компоненті түсіп қалып, Аңырақай түрінде айты- 
лып кеткен. Мүндай эллипстік құбылыс топонимикада жиі 
қолданылады.
АРҒАНАТЫ - Қазақстандағы Тарбағатай, Үлытау жүйе- 
леріндегі жэне Талдықорған облысындағы таулы шоқылардың 
аты. F. Қоңқашпаевтың пікірі бойынша бүл монголдың 
арғалинты (арқарлы) деген сөзінен шыққан. Осы Арганаты 
аталатын тауларда бүрын арқар болған, кейбірінде қазірде де 
бар. Арганаты аталатын шоқы таулар маңында Арқарлы де­
ген таулар да қосарланып келеді. Оргалинты деген атаулар 
Монголияда жэне Солтүстік-батыс Қытайда жиі кездеседі. 
Талдықорган облысында Балқаш көлінің шығысына қарай 
Арғанаты тауы орналасқан, ал оның қасында Арқарлы тауы 
тұр. Тарбағатайдың солтүстік бөлегінде Арганаты тауының 
қасында Арқарлы тауы жатыр (Г. Конкашпаев. Географичес­
кие названия монгольского происхождения... Известия АН 
КазССР. Серия филологии и искусствоведения. Вып. I (11), 
1959, 88 беті).
Г. Қоңқашпаев айтқандай монгол тіліндегі аргаль қазақша 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: