Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010


-кем//хем сөздерімен туыстас деп қараймыз. Біздің бүл жора-  малымыз алтай тілдерінің туыстығын дәлелдей түседі. Сонда  бүл Сарыкан



Pdf көрінісі
бет125/144
Дата19.12.2022
өлшемі7,05 Mb.
#58216
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   144
-кем//хем сөздерімен туыстас деп қараймыз. Біздің бүл жора- 
малымыз алтай тілдерінің туыстығын дәлелдей түседі. Сонда 
бүл Сарыкан гидроңимі «сары өзен», Басқан (осы сөздіктен 
қараңыз) гидронимі «бас өзен, үлкен өзен» дегенді білдіреді.
Қазақ тіліндегі қану сөзі «суға тою» екенгін, мүндағы түбір 
қан «су» мағынасын беріп тұрғанын ескерсек, осы пікірдің 
дұрыстығын толықтыра түседі.
СӨГЕТІ - Іле Алтауьшың шығыс бөлігіндегі жазық аты. 
Бүл жазыкта Сөгеті және Бүғыты таулары түйіседі. Ғ. Қоңқаш- 
паев бүл атаудың этимологиясын төмендегідей түсіндіреді. 
Жергілікті түрғындар арасында Сөгеті оронимі женінде эр 
түрлі түсінік бар: біреулері бүл орыстың «сухой» сөзінен 
шыққан десе, екінші біреулері қазақтың соғу (жел соғу) деген 
сөзімен байланысты деп қарайды. Бұлардың бәрі де атаудың 
шын мэнін түсіндіріп бере алмайды. Ш ындығында бұл қырғыз 
бен үйғыр тіліндегі Сөгет (верба) деген ағаш атынан алынуы 
мүмкін. Қырғызстан мен Қазақстанның Сөгеті деп аталатын 
жерлерінде шынында да ағаштың осы түрі өседі. Бүган екінші 
бір жорамал айтуға да болады. Бұл монғолдың Соготы (марал- 
ды) деген сөзінен де болуы ықтимал. Бірақ соңғысы дүдамалды 
(Г Конкашпаев. Некоторые малопонятные географические на-
180


звания в Казахстане. Сб. «Вопросы географии Казахстана». 
Вып. 9, 1962, 240-41 беттері).
Біздің ойымызша, Ғ. Қоңкашпаевтың бірінші жорамалы 
дэл емес. Оған мынандай дәлелдер келтіруге болады. Бірінші- 
ден, бүл сөз үйғыр тілінде с ө г ә т (ветла) қыргыз тілінде сөг өт,
(талдың бір түрі), түрік тілінде сөгут (ива) формаларында 
кездеседі. Сөгет сөзі қазақ тілінде жоқ, бүл ағаштың түрлері 
қазақша қызыл тал, балғын тал, ақ тал деп аталады 
(Т. Мүсақүлов. Орысша-қазақша түсіндірмелі биологиялық 
сөздік, 1-том, 1959, 105, 109 беттердегі верба, ветла сөздерін 
қараңыз). Екіншіден, егер бүл сез Сөгет сөзінен жасалған бол- 
са, онда Сөгетті болар еді. Міне осы себептен біз Ғ. Қоңқашпаев 
пікіріне қосыла алмаймыз.
Біздің байқауымызша, атау түркі-монғол тіл ортақтығы за- 
манында жасалган. Сөз түбірінің көне формасы (сәге) осы 
атауда және монгол тілінде сақталған. Монғолша согоо марал, 
бүғының үрғашысы (С. Хабшай, Ә. Мініс. Монғолша-қазақша 
сөздік. Уланбатор, 1954, 157 беті). М. Қашқари заманында бүл 
сөз «сіғун» түрінде қолданылған (1, 388 беті). Көне заманда 
түркі тілдерінде де сөз аяғындағы н дыбысы түрақсыз 
болғандыктан, -ты жүрнағы қосылғандатүсіп қалган.
Мүнда ескеретін бір жэй-Сөгеті аңғарында Сөгеті, Бүғыты 
тауларының қатар келуі кездейсок емес. Екеуі-нің мағынасы 
бір: қазіргі казак тіліндегі «бүгылы» деген сез. Мүның ішінде 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   144




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет