шеш (өзен) терминінің атауға қосылуы эсер еткен. Яғни Иір - сес//шеш кейінгі ықпал әсерімен Ерсес//Ертес түріне көшкен.
Бүл арада кет тілінің сес//шеш (өзен) терминінің ешбір тілде
сол қалпында сақталмағанын ескерте кетейі к: Ирцис (монгол ша),
Эрцзис (қытайша), Ертіс//Иртыш (түркіше). Олай болса қазақ
тілінде және орхон енисей жазуларында сөз магынасы көнеріп,
түсініксіз болгандыкхан, Ертіс формасына көшуі заңды да.
Сөйтіп, бүл гидроним, біздіңше екі компоненттен қүралған
Иир//Иір>Ер(түркіше извилистый)+сес//шеш>тес//тыш (кет-
ше «өзен, су») Ертіс/ЛИртыш. Атаудың Иір бөлегі өзеннің
ирелеңдеп, ирек-ирек болып ағатын көрінісін дәле береді. Сон-
да гидронимнің мағынасы «Иір езен», «иір су» дегенге келеді.
ЕСЕКАРТҚАН - Алматы облысының Кетмен тауында
Есекартқан деген асу бар. Былай қараганда бүл тіркесті «есек-
ке жүк артқан» деп түсінуге болады. Шынында олай емес.
Ғ. Қоңқашпаевтың пікірі бойынша бүл қыргыздың «есек асқан»
деген сөзі, Қырғыз тілінде артты деген етістік қазақ тіліндегі
асты (таудан асты) сөзімен тепе-тең. Қырғыз Алатауындағы
тау атауларының қүрамында келетін арт сөзі қазақтіліндегі асу сөзіне дәл келеді, (Г. Конкашпаев. Некоторые малопонятные
географические названия в Казахстане. Сб.: «Вопросы геогра
фии Казахстана». Вып. 3,1962,241 беті) Ғ. Қоңқашпаев атаудың
сыртқы түсінігін ғана сипаттаған, сондықтан атаудың ішкі
мазмүны мен морфологилық жасалу жолы біраз толықтыруды
қажет етеді.
Арт сөзінің асу магынасы көне түркі тілінде де, Мах
муд Қашқарида да кездеседі (Индекс-луғат, 23 беті Бүл сөз
қазіргі түркі тілдерінде де бар. Шор тілінде арт «-асу» деген
108
сөз. Бүл термин Кичигсуарт, Колзахарт Сыйбанарт сияқты
топонимдердің күрамында Шорияда жиі кездеседі (М. Аб
драхманов, А, Бонюхов. Топонимические названия Шории.
Сб.: «Языки и топонимия Сибири». Томск, 1966, 168 беті).
Ал Қырғыз тілінде арт, артуу, сөздері де «-тау асуы». Арт термині Қырғызстанда Көгарт (Көк+Арт), Қызарт (Қыз+Арт),
