Table of Contents бірінші бөлім (Роман) ТҰҢҒИЫҚта бірінші тарау кездесу
жүктеу/скачать 2,13 Mb.
|
Ботагөз. Сәбит Мұқанов
| ЕКІНШІ ТАРАУ
ӨЛІМ ҮСТІНДЕ 1 Айбаланың тық-тық жөтелген дауысына Ботагөз оянып кетсе, барактың он бойында сықсиған білте шамдар жанып, жұмысшылар жапыр-жұпыр киініп алып, кетіп жатыр екен. Бірақ әлі таң атпаған сықылды. Барактың ішіндегі қою қараңғылықты сығырайған білте шамдардың жарығы жеңе алмай, барак күңгірт. Ботагөз басын көтергенде, бір жағы кетілген шашкенің табағындағы, білтесін ескі шүберектен есіп, сиырдың майына малған шам, майы таусылып, білтенің шүберек исі шығып сөніп барады екен. Ботагөз ұйқы тығылған көзін қолымен уқалап жіберіп, төсегінің басында тұрған май салатын аяқты қараса, түбінде түк жоқ. – Қалқам-ай, неге тұрдың, ұйықтасаң едің!– деген Айбаланың сөзіне ол жауап бермей, әркімдерден май сұрап, алысырақ бір көйкеден тауып алып келді де, ақтық жалыны әлсіз ғана лапылдап тұрған білтеге майды тамызды. Май тигеннен кейін білте әуелі шыжылдап, артынан жарқырай бастады. Ботагөз шам сөнердің алдында биенің бір сауымы бұрын қалғыған еді. – Жата тұрсайшы, сәулем,– деді Айбала тағы да,– ағаң кеткелі бір күн дұрыс ұйықтаған жоқсың. Қаның қашып, ажарын, қуқылданып кетті. Ауру менен сен жүдеу сықылдысың. Әлі ерте ғой, қалқам. Аз да болса жатып ұйықташы. Болмаса, бүгін бармай-ақ қой жұмысқа. Ботагөз білте шамның жарығымен Айбаланың кескініне қараса, күндегіден өзге екен. Біраздан бері Айбаланың еті түгел тарап, қу сүйегі қалған. Бұрын толған айдай дөп-дөңгелек беті солбырайып, ұртының сыртынан тісін санап алатын халге жеткен. Қолының, аяғының сүйектері, дорбаның ішіне салып қойған қу сүйектер сықылданып, буындары бұлтиып, шығып кеткен. Шілбиген қылдырықтай мойнына қарағанда, «басын неғып көтеріп тұр?»–деп ойлайтын Ботагөз. «Арық адамның көзі өткір болады екен-ау!– дейтін Ботагөз ішінен.– Қарағанда өңменімнен өтіп кете жаздайды!» Май тамызғаннан кейін жарқырап жанған білте шамның жарығымен Ботагөздің көзі Айбаланың кескініне түссе, екі бетінде құлпырып қан ойнап тұр екен. Дені сау кезінде Айбаланың, беті осындай қан ойнаған нұрлы болатын еді. Көзқарасы да бүгін күндегідей өткір емес, дені сау кезіндегі сыпайы қарайтын әдемі қарасының қалпына келген. Қатты ұйықтағандықтан Ботагөздің басы ауырып қалған екен. Кешегі жұмыстан тынықпаған денесі құрыстап жатуды тілеп еді, дененің еркіне ол көнбей керілді де, бойын аздап сергітіп, бірер рет аузын кере, демін қатты ала есінеп, жинала бастады. – Неге жатпадың, сәулем?–деді Айбала тағы. – Ұйқым қаныпты. – Қайдан қансын ұйқың, бұрын төрт көзіміз түгелде көп ұйықтайтын ең. Басыңа ауыртпалық түскесін амалың бар ма!.. Аржағынан ағытылып көзіне саулап келген жасты Айбала еріксіз бөгеп босатпады. «Өзі қажып жүрген баланы жылап қажытпайын» деп ойлады ол. Өткен күні егізбен Темірбек келіп: «не көрсек те бірге көрейік» деп көшіріп әкеткісі келіп еді, оған Айбала мен Ботагөз қарсы да болған жоқ еді, қасындағы көршілері: «нашар сырқатты қалай апарасың, жолда жазым болса қиын болар, аздап шыда!» десті. «Ат емес өгіз, жолда қазақ арбаның үстінде шайқалып қиын болар, ауырлап қаласың!» деп көршілері Айбалаға да ақыл айтқасын, Айбала мақұл екен деп, Темірбекті – рұқсат беріп қайтарды да, «жақын арада келіп кет, тәуірленсем оны көрерсің, тәуірленбесем, ендігі келгеніңде не қылсам да қалмаймын!» деген сөзді айтты. Біраздан бері сырқаты өзіне ауырлаған сықылды көрініп, түні бойы жөтеліп шығатын Айбала, бүгін түнде кірпік қаққан жоқ. Жөтеліп отырып, оның түні бойы ойлаған ойы: «Сал жігіттен (Темірбекті ол Сал жігіт дейтін еді) неге қалдым. Осындай есім барда әжемнің қолына барғаным жақсы еді. Ертең олай-пұлай боп кетсем, еркеме қиын болады-ау!» Бұл үйдің бұлай күйзелушілікке ұшыраған себебі былай: 1913 жылы Петербургтен қайтқаннан кейін Итбай Балтабекке: «Қарындасын маған берсін» деп кісі салды. Бұл сөзге Балтабек ыршып түсіп, маңына жолатпағасын, сыпайы сөзге көнбейтінін көрген Итбай мықтылық айтып қорқытты. Итбаймен ұстасуға белі шыдамаған Балтабек Итбайдың «елшілері» соңынан қалмай мазалай берген соң, қайысып бір келіп «бұны қайтеміз?» деп Кенжетайға ақылдасып еді: – Қорықсаң Ботагөзді өз қолыма бер,– деді Кенжетай,– мен жер жүзінде тірі жүріп, қарындасымды оған бермеймін. Кенжетайдың сөзі Балтабекті қайтадан қайраттандырды. Қайысқан Балтабекті Кенжетайдың қатайтқанын Итбай естіді. «Өзін көндіріп көріңдер» деп Кенжетайға да «елші» жіберіп еді, Кенжетай көнбеген соң, ерегіскен Итбай ұрыларын жұмсап, жақын қаладан жылқы алдырды да, Кенжетайдың қорасына жасыртып, жылқы иелерін үстінен түсіртті. Сол пәлемен Кенжетай ұсталып, сотталып айдалып кетті. – Мен жазықсыз кетіп барам,– деді Кенжетай, жөнелтерде амандаса келген Балтабекке,– тірі болсам бір келермін. Егер осалдық қып Ботагөзді Итбайға берсең, менің қас дұшпаным сен боласың, алдымен сенін, қаныңды ішем. Інісінің ақылын алған Балтабек тағы да «елші» салған Итбайға баяғы жауабын қайтарды. Бұрынғыдан жаман өшіккен Итбай ұясын бұзайын деп, ең алдымен Балтабектің үйін күйдіртті. Одан кейін, жалғыз сиырын ұрлатып жойып жіберді. Күн көрісі күйзеушілікке ұшыраған Балтабек, Бурабай қаласына жақын жердегі консерв заводына көшіп кеп жұмысқа түсті. Оған, міне, екі жыл. Содан бері тұратын орындары – жүз шақты үйлі жан бірге тұратын ұзын, кең барақ. Айбала көрінер көзге осы барақтан ауырды: бұлардың төсегін салған тұстағы терезе сынып көпке шейін шынысы салынбай жел гулеп тұрушы еді. Өткен қыстың басында бір күні үскірік суық болып Айбала түнде тоңып қап, содан ауырып еді; ауру алдында тымау сықылды боп жүрді де, артынан асқындап жөтел пайда болды. Балтабекпен бірге Айбала да бойнада жұмыс істеп, сойған малдың ішек-қарнын аршысушы еді. Сол жұмысты, ол тықылдап жөтелін жүрсе де, қыстың аяғына шейін істеп, апрель айында жөтел үдеп, төсек тартып жатты. Сол жатудан әлі бас көтерген жоқ. Жақсы көретін Айбаланы Балтабек жұмыс арасында ойға-қырға сүйреді, бақсы-балгердің ат жетеріне апарды. Біреулер малмен қақты, біреулер шәрдәрілеп емдеді. Бақсы-балгердің неше түрлі еміне сырқат айықпағансың докторға да көрсетті. Бірақ ешбір ем қонбады. Төсек тартып жатқаннан кейін еті таралып, тірі әруақ қана бейнесі қалды. Естіген емінен Балтабектің таба алмағаны: жазғытұрғы жас биенің қымызына қазы салған тосап ішу. Айбаланың ауруы меңдей берді. Балтабек оған іштей қайғырады, бірақ амалы қанша, істер шара жоқ. Ауыр тұрмыста ренішті көңілмен еңбек атқарып жүрген Балтабек, Итбай құрғызған жала қақпанынан құтыла алмады. Өтірік пәлемен ол да ұсталды. Оқиға былай болды: бір күні жұмыстан қалжырап кеп Балтабек баракта ұйқтап жатыр еді: – Тұр!– деп біреу қаттырақ дауыспен оятты. – Немене?–деді Балтабек ұйқысы қанбағандықтан ерініп, орнынан тұрмай, «тұр!» деп жұмысқа оятқан біреу екен деп ойлап. – Тінтеміз!– деген сөзді естігесін Балтабек көзін ашса, заводтың компанионы – бай татар – Мұратов баласы, қасында урядник Кошкин және бойнаның десятнигі, понятойға әкелген бірнеше жұмысшылар бар. – Нені тінтесін? – Ұрлаған майың бар. – Тінт!–деді өзі түк ұрламағанын білетін Балтабек. Итбайдың жұмсауы арқылы заводтағы бір қу, мына келіп тұрған десятникпен ақылдасып, бір қап шыжғырмаған майды төсегінің астына тығып қойғанын Балтабек білмеді. – Мынау не?– деді десятник қапты суырып ап. – Мен білмеймін!– деді Балтабек таңданып. – Мә саған білмеген!– деп урядник Балтабекті жақтан қойып жіберді. Айбала жөтеліп шала ұйқылау жатып, біреудің төсек астына еңкейгенін, бірдеме тыққан сықылды болғанын сезіп еді де, не екенін білмей, төсек астында өздерінен ұрланатын ешнәрсе болмағасын үндемеп еді. – Өздері тықты!–деді Айбала жыламсырап, жөтелге булығып. – Кім тықты? Не сандалып отыр мынау құрт ауру, ілбиіп өлейін деп отырған неме!– деп десятник Айбалаға ақырып тастады. Кошкин: «сен қазнаны ұрлайды екесін!» деп Балтабекті төсегінің маңында біраз сабап, акт жасап алды да кетті. Балтабек ұсталғанда, Ботагөз Шортан қаласындағы жеті класты бастауыштан жоғары орыс школының, алтыншы класында оқып жүр еді. Бурабайдың төрт класты школын Ботагөз бітіргеннен кейін, одан әрі Балтабектің оқытуға шамасы келмейтінін Ботагөзді оқытатын учительница көрді. Ол учительница Шортан қаласінікі еді, Шортанда ауқатты туысқандары тұрады. Ботагөздің зиректігін, оқуға ынтасын білетін учительница Балтабектің оны оқытуға шамасы келмейтінін көрді де, Шортандағы туысқандарынан өтініп, Ботагөзді ақысыз-пұлсыз үйлерінде тұрғызып асырауға көндірді. Көзден таса болса, Итбай алып қашады деп ойлаған Балтабек Ботагөзді жібергісі келмей, ол ойын учительницаға айтып еді: – Қорықпа! деді учительница,– біздің қолдан тартып алуға оның күші келмейді. Шортан школының алтыншы класында оқып жүрген Ботагөз, Балтабектің ұсталғанын естіген соң, шыдап жата алмай үйіне келді. Балтабектің не себепті ұсталғаны оған аз күнде мәлім болды. Өзін ағаларының сорына жаралған адамға санаған Ботагөз, көз жасынан өнер жоғын байқап, ағаларының жолына өзін шалғысы кеп, қамауда жатқан Балтабекке ас апарғанда: «мені сұраған адамға бер де, пәледен құтыл» деп етінді. Ол тілегін Балтабек орындамады. Оқудан шығып келген бетінде Ботагөз консерв заводының конторына, кеңсе қызметіне орналасып, тапсырылған есеп-қисап жұмысына бастығып келе жатыр еді, заводтың компанионының біреуі – Андрей Кулаковқа өтініш етіп, Итбай ол қызметінен шығартып тастады. Темірбек Ирмовтың алтын прискасында жұмыста еді. Ұлберген соның қолында. «Балтабекке ерте енші алғызды» деп Ұлберген Айбаламен өкпелескен еді. Артынан татуласқанмен, бірін-бірі сырттан сыйлап, аралары тым қабыса қоймайтын. Шешесі Ұлберген мен жеңгесі Айбаланың арасындағы бұл салқындықты білетін Ботагөз, Балтабек ұсталған соң, Айбалаға «Темірбекке кешейік» демеді. Кеңсе қызметінен шыққасын, ауру Айбаланы ренжіткісі келмей, басқа кесіп таба алмаған соң, бойнада сойылатын малдардың ішек-қарнын аршысу жұмысына түсті. Школдан шығып, қара жұмысқа түскенмен Ботагөз оқудан қол үзбеді. Оның аса құмартып оқитыны орыстың көркем әдебиеті еді. Жұмыстан қолы босаса-ақ ол, романдарға үңіледі де жатады. Ол, әсіресе ғашықтық темасына жазылған романдарды кеп оқиды. Сол романдардағы геройлар мен героиналардың тұрмысынан ол Асқар мен өзінің тұрмысына ұқсас кеп жағдайлар ұшыратады. Петербургтен қайтқан Итбайдың жариялауынша: «алтын көрсе періште жолдан тайып», Асқар «шайтанның азғыруымен Петербургте жуликтерге үйір боп, банкіні таласып, содан абақтыға алынды; атылғаны, асылғаны, жер аударылғаны мәлімсіз». Міне оған үш жыл. Хабар келе ме деп Ботагөз күн сайын күтеді. Берген уәдесі, айтқан сөзі болмағанмен, ішкі сезімін кез қарасы арқылы ұқтырған Асқар Ботагөздің көз алдында елестейді де тұрады. «Апыр-ай,– деп ойлады Ботагөз,– жаны жалған жігіт сықылды емес еді, мен оны дүниедегі ен, сенімді, ен, таза жігіттің біреуі ме деп ойлайтын ем. Сенімім мені неғып алдады? Әлде, тірі емес пе екен?» Асқардың Ботагөзде суреті бар. Сурет тірі Асқарға тамаша ұқсаған. Ботагөз суретті Асқарды сағынған кезінде алып қараса, барлық ішкі-сыртқы қасиеттерімен Асқар көз алдына келеді. Ол суретке Ботагөздің ыстық жасы талай тамып, талай кепті. Сол қайғының бәрінен Ботагөзге қазір ауыр боп тұрған нәрсе – Айбаланың ауруы. Жанындай жақсы көріп кеткен қадірлі жеңгесінің сырқаты Ботагөзге қатты батады. Бұрын өлім көрмегенмен Ботагөзге Айбала күн сайын көр аузына бір адым жақындаған сияқтанады. Күн сайын еті қашып, күн сайын жөтелі күшейіп барады. Қазір міндеті кісіде. Өз бетімен басын көтеруден қалуға да жақын. Біраз күннен бері арық қалпына кеш болса терлеп, сүлдері құрып қалатын болды. Орын тар. Айнала қаптаған тақтай – төсектер. Үйдің іші дымқос, ауасы сасық, оның үстіне жаз шықса да ішінен ызғар кетпейтін бірдеме. Балтабек ұсталғаннан бері Айбала тіпті нашарланып кетті. Ботагөз оны өліп қала ма деп, күнде зәресі ұшады. Бірақ, жұмысқа бармауға болмайды. Ерте кетеді, кеш келеді. Келе жатып Айбала өліп қалды ма деп жүрегі тас төбесінен шығады. Шаршап келгенмен түні бойы және дамыл көрмейді. Айбаланың ың еткеніне оянып кетіп, сусын беруге, жөтелгенде басын сүйеуге, қақырығын сүртуге ерінбейді де, жеркенбейді де. Айбала «жұмысқа бармай-ақ қой!» дегенмен, Ботагөз ұйқысын ашқасын, Айбаланың сусынын беріп киіне бастады. Әлгінде жұмсақ қараған Айбаланың көзі тағы да өткірленіп, Ботагөздің, өңменінен өтіп кете жаздады. Бүгін түн Айбала недәуір ауырлап шықты, бірақ оны Ботагөзге айтқан жоқ еді. Ботагөздің көзі іліккен кезде тынысы тарылып, қысылған сықылды болғанда да, шошынар деп айтқан жоқ еді. «Бақұл бол!» деген соз кеп қалды Айбаланың аузына, Ботагөз Айбаланың қасына көжеден істеген сусынды қойып, қасындағы бір кемпірге тапсырып, киініп шыққалы жатқан-ды. Бірақ айтпады. Басқа күндерде мұндай ой түскенде, Айбаланың көзінен жас еріксіз бұршақтап ағылатын еді. Бұл жолы жүрегі жылағанмен, көзі жыламай жасы кеуіп қалған сықылданды. Айбаланың қадала қарағанына іші уылжыған Ботагөздің аржағынан көзіне бұлақтай тасып келген жасына, «сырқат кісіні шаршатпайын» деген ой тоған боп, жібермеді. Ол жасты Ботагөз есіктен шыға бере ағытты. 2 Жалы үкінің ұлпа қанатындай желпілдеп, күмістей жылтылдаған, сынаптай толқып, ауыздықты сүзіп, ұршықтай үйірілген, оқтаудай жарау көкала атты салт мініп, ауылдан шоқыта шыққан Бүркітбай бір қырдың астына түскенше, артынан кезін алған жоқ. «Бүке!– деген еді оған аттанарда Итбай,– уәде солай ғой?» «Солай!» «Осы сынымнан өтсең... аржағын несін айтайын!» Артына қараған Бүркітбайдың көзі Итбайда. Неге екенін білмейді, Итбай манағы аттандырған жерден Бүркітбай қыр асқанша қозғалған жоқ. Ол күні күн бұлт, жел Бурабай жақтан және аздап сіркіреп тұрған жаңбыр бар еді. Бұлт түріне қарағанда кешке қарай ақ жаңбыр боп кету қаупі бар. Қыр асып, атының басын тежеп, елірген атты еріксіз шерте аяңдауға түсіргеннен кейін, Бүркітбай алқынған сықылданды. «Аттанарда қымызды бекер осынша кеп ішкен екем, жүрегім көтеріліп кетпесе не қылсын?» деп ойлады ол. Атты біраз аяңдатып, езі тыныстағандай болғанмен жүрегінің қобалжуы басылған жоқ. Құсқысы келгендей өрекпіді де отырды. «Апыр-ай, бұл несі?» Жан-жағында адам көрінбей, өрекпіген жүрегін баса алмай келе жатқан Бүркітбайға Асқардың қоштасқанда айтқан сөзі түсті. «Бүркітбай!–деген еді Асқар оған айрыларда, қоштасып тұрып.– Сен сырыңды айтпай «етіп барасың. Сыр айтпадың деп менің саған істер қастығым жоқ және ол қастық, шынымды айтқанда, қолымнан келмейді де. Мен сенде ар-ұят, жігітшілік намыс жоқ деп ойламаймын. Ол сенде бар. Бірақ сен күнің, үшін кейде арыңа ауыр тиетін іске кірісесің. Ботагөз туралы сен шыныңды айтпай барасың. Айт, деп мен енді саған жалынбаймын да. Жалынғанмен айтпасыңды көріп отырмын, Тұяқ балаларының түгел «ұры» болуында бір мән бар ғой деп ойлаймын. Ботагөз туралы да сен маған өтірік айттың. Осында бір мән бар. Жалғыз жанын, бар жігітсің. Ар-ұятына тапсырамын. Қайтарда тағы соғам. Қазір, айтпағанмен, егер иненің жасуындай ұятың болса, сен менен қайтқанда сыр жасырмауға тиістісің!» «Рас айтам!» деп сыр бергісі келмеген адам сықылданса да, Асқардың бұл сөзінің әрбір қарпы Бүркітбайдың арына инедей қадалып, жанын удай ашытты. Қыз алып қашу Бүркітбайдың өміріндегі ен, бір қызық ісі еді. Сол маңайда қыз алып қашатын кісі болса, Бүркітбайды ертіп апармайтыны болмайтын. Қыздың үй ішін байлап тастау, қарсыласқанын сабау, қызды үйден сүйреп алып шығу, салт болса алдына өңгеріп алу, арбалы болса өзі құшақтап ұстап отыру – Бүркітбайға аң аулағандай қызық көрінетін. Итбайдың тапсыруы бойынша, Ботагөзді алдағы түнде алып қашуға шыққан Бүркітбай бұл жолы бұрынғысындай құмарлана қойған жоқ. Ар-ұятына тапсырып кеткен Асқардың сөзі есіне түскенде – жүрегі батылдықтан айни берді. «Енді не істеу керек?» деген сұрау тұрды оның көз алдында. Ар-ұяты оянған Бүркітбай біраз ауыр ойға шомылғаннан кейін, денесі күнәдан тазарғандай боп, «бұл қызды осы зорлықтан құтқарсам қайтеді?» деген ойға келді. «Құтқару керек!»–деді ол дауысы шығып.– Бірақ қалай құтқару керек?» «Қалай құтқару» торынан бұлқынып шыға алмай келе жатқан Бүркітбайға тордың, қыл бауларын бір уақытта біреу кеп үзген сықылданды. «Ол кім?» – «Ол – Амантай». Жуырда «Амантай қашып кетіпті, мекені Бурабай тауының қалың қарағайының ішінде» деген қауесет шыққан. Аттанардан бір күн бұрын Бүркітбай Итбайға бұл қауіпті айтқанда: «Уа, қойшы!– деген Итбай,– бұрын мұндай емес ең, саған бұл қорқыныш қайдан сап боп жүр? Әлде қызды алып қашуға барғың келмей ме? Қорықсаң барма!» «Жай айтам,– деген Итбайдың зілді қарасына шыдай алмаған Бүркітбай,– мен қыз алып қашудан қашан бастартып ем. Жүз Амантай жолда тұрса да, жалғыз өзім әкелейін». «Әй ерім, солай деші!» деген Итбай арқаға қағып. «Сол Амантайға хабар айтсам қайтеді?– деп ойлады Бүркітбай,–онда кінә менен ауады. Кеше айтқам деймін. Егер Амантай қызды арашалап алып қалса, мен бір қарғыстан аман болар ем. Естісе-ақ Амантай жанын салады. Қызды одан басқа қорғар кісі жоқ. Асқардың да қорғауға әлі келмейді. Ендеше, Амантайға қалай хабарландырам?» «Лесник Березкиннің үйіне түсіпті деген сөз бар еді,– деп ойлады ол,– жолда ғой, соға кетейін. Мүмкін расын айтқызармын?» Осы ойдан кейін Бүркітбайдың өкпесі қысуды қойды. Кеудесін кере демін еркін алды. Әлгінде бетке түкіргендей боп тұрған жаңбыр, енді күнәңнен арылдың дегендей басылды. Мана денесін қорғасындай ауырлатқан ой, енді денесінен түскендей боп, таң асқан аттай бойы жеңілденіп сергіді. Сондықтан, ол атты тебініп жіберіп, Березкиннің үйіне шоқытып тартты да кетті. Жолдан азғана .бұрыстығы бар Березкиннің үйіне Бүркітбай жетіп кеп, терезесінен: – Әй тамыр, шығып кет!– деп айқай салды. – Не керек?–деді Березкиннің әйелі Марфа шығып. – Обияшик қайда? – Бурабайға кетті. – Неге кетті?–деді Бүркітбай орысша «әкеттіге» түсінбей. – Урядник әкетті. – Урядник неге әкетті? Марфа сөйлескісі келмегендей үйіне қарай жүре берді. «Мынау неге томсырайып жүр?–деп ойлады Бүркітбай ішінен.– Өзі жылаған-ау деймін, зады, көзі ісіп кеткен және қып-қызыл». Қақырынған дауысқа Бүркітбай жалт қараса, 15-тер шамасындағы бала екен, орыс. – Саған кім керек?–деді бала таза қазақ тілімен. – Обияшик. – Оны урядник алып кетті. – Неге? – Қашып жүрген қазақ, үйіңе келді, сен тықтың, тауып бер дейді. – Кім ол қашқан қазақ? – Білмеймін. Жасырғанын кескінінен сезген Бүркітбай баланы алдағысы келді. «Егер Амантай болса кескіні маған ұқсайды, мен інісі едім дейін!» деп ойлады ол. – Сен мені білемісің?– деді Бүркітбай балаға, атынын, жалына таянып, еңкейіп. – Жоқ. – Білмесең мен сол қашқан қазақтың інісімін. Әдейі жасырынып біле келіп ем. – Но!– деді бала күдіктене қарап, сенбеген дауыспен, кетуге айналып. – Менің кескініме қарашы!–деді Бүркітбай, баланы жауырынынан ұстап жібермей,– ұқсаймын ба мен, сол қазаққа? – Ұқсайсың,– деді бала, Бүркітбайдың кескініне қадала қарап тұрып. – Енді не, сенбей тұрғаның? Бүркітбай балаға Амантайдың, кескін-кейпін, ұсталған себебін айтып еді, баланын, көмейі босай қалды. – Айт, жасырма, маған керек еді, әдейі іздеп келдім,– деді Бүркітбай балаға шұқшиып. Баланың балапанның қауырсынындай қатпаған қайраты Бүркітбайдың арбауына шыдамады. Бала шынын айтып қойды. – Білем,– деді бала аздан соң, «бұл сөзді неге айттым?» деп өкінгендей бетінде қан ойнап. – Анау күні келгенін өзім де көргем,– деді Бүркітбай балаға,– сіздің үйге онда қонып кетті ғой, мен өзім осы араға әкеп салып қайтқам. Кеше, не бүгін келмек еді, осы араға. Келді ме? – Келген жоқ. – Келем деді ме? – Жоқ. – Ендеше, олар жақын жерде, осы маңда боламыз деп еді. Сен мені сонда алып бар. – Мен білмеймін. – Білесің сен. Маған сені біледі деген, ақша берем өзіңе. Жүр, алып жүр! – Білмеймін!–деді, не қыларын білмей сасқан бала. – Ендеше, маған түсіндіріп айтып жібер. Жатқан орнымызды сен біледі деген. Өзім тауып аламын. Жобасын айтсаң, ақша беремін. Бүркітбай қалтасынан күмәжнигін алып үш сом суырғанда, бала ақшадан қорыққандай қашайын деп еді, Бүркітбай жауырынынан ұстай алып жібермеді. Бала тырмысты, жылауға айналды. Бала шынын айтпайтынын көрген Бүркітбай, енді қорқытқысы келді. Ол арада Березкиннен басқа естияр еркек жоқ. «Ағаштың ішіне алып қашып кетейін,– деп ойлады Бүркітбай,– азар болса бақырар. Қуатын кісі жоқ, онда маған не істейді?» Сол ойға келген Бүркітбай «айт шыныңды!» деп баланы қыстап, бала айтпаған соң қарулы қолымен баланы жерден тулақтай жұлып алып, шапшаң, атпен үйдің сыртындағы қалың ағашқа шоқытып кіріп кетті. Көтере жөнелгенде баланың дыбысы шығып еді: – Өлтірем!–деді Бүркітбай ағаштың қалын, ішіне кіріп алғасын,– шығарма дыбысыңды! Бала Бүркітбайдың, кескініне қараса, түсі өте суық екен. – Жыламасаң тимеймін,– дегесін, зәресі ұшқан бала, тым-тырыс қоя қойды. Баланы біреу алып қашқанын көрген Марфа үйінен бақыра шығып еді, қайда кеткенін таба алмай, «Сашка-а!» деп ағашты жаңғырықтырып, айқайлап сол маңда жүрді. Бүркітбайдың кісесінде қынға салған пышақ жүруші еді: – Көрдің бе мынаны!– деді ол балаға пышағын көрсетіп,– шыныңды айтпасаң бауыздаймын. Бала енді тіпті қорықты. – Айтайын, аға!–деді ол, кескіні құп-қу болып, денесі дір-дір етіп. – Айт! Айтсаң босатам. Амантайды бала біледі екен. Урядник Березкинді әкеткеннің артынан біраздасын Амантай келіп, Кошкинді қуып жете алмай қалған екен. Бұдан кейін бала Амантайға баратын жолды, қай жерде, қандай белгісі бар таста жатқанын айтты. – Мен рас айтам,– деді Бүркітбай баланы босатып,– Амантайдың інісімін. Бірақ сен мені көрдім деп ешкімге айтпа. Шешең: «кім?» деп сұраса: «білмеймін!» де. «Неге әкетті?» десе: «ойнады» де. Мен осы арадан кетейін. Егер айтсаң, бір күні түнде үйіңе келіп бауыздап кетем, ұқтың ба? – Ұқтым!– деді бала денесінің дірілдегені басылмай. – Бар үйіңе!– деп, баланы босатқасын, мәуесі салбыраған, жасыл желекті, күмістей ақ, қолдың саласындай жиі қайыңның арасына Бүркітбай атын тебініп жіберіп, сүңгіді де кетті. 3 Камчаткадан қашып келгендегі Амантайдың «егер қуғын болса тығылам» деген жері: Жөкей көлінің ығындағы Меңіреу атты қалын, қарағай еді. Меңіреуді «Меңіреу» деп атайтын себебі: оның қарағайлары арасынан атты кісі жүре алмастай жиі діңгегі құйған шамдай тік, басына қарағанда бөрік түсетін аспанмен таласқан биік. Қарағайдың ұшар басына ғана шоқталып шыққан жасыл инелі бұтақтар қол шатырдың, төбесі сықылды. Сол шатырлар біріне бірі иін тіресе тұрғандықтан, қандай ашық күндерде, қарағайдың түбіне күн сәулесі түспейді. Қарағай арасы бұлтты күндей күңгірттенеді де тұрады. Және бір ғажабы: маса, сонасы көп болатын Көкшетау жағының жазында, Меңіреудің ішінде бір масаның, не бір сонаның ызыны естілмейді. Онымен Меңіреудің іші тым-тырыс емес. Қарағайлардың ,биік басына жиі ұя салған қара қарғалар, жұмыртқасын шағып ішетін, я балапанын іліп әкететін: ителгі, қаршыға, лашын, қарақұстармен шарылдап төбелеседі де жатады. Қашан қар түсіп құстар сирегенше, бұл соғыс ала жаздай арылмайды. Айнала отырған елдің көбі Меңіреудің ішінде не барын білмейді. Білгісі келгендердің біразы жолын тауып жүре алмайды. Сондықтан, ішін араламағандар: «перінін, ойнағы бар» дейді, «аюдың апаны бар» дейді деген сықылды ертегілер жасап алады. Құлақ естір заманнан бері ол маңдағы елден Меңіреуді бірінші рет толық кезген Амантай. Каторгіден қашқаннан кейін бірден бірге амалдап жылжып келген Амантай, Омбыдан еліне беттеген жолында, жолдағы елдің бір байының жылқысынан ат ұрлап мініп, тартып отырып, бір түні іңірде қыстауына келді. Жер жобасымен келген Амантай, қыстауының орнына жеткенде өз көзіне өзі сенбеді: ұзындығы екі шақырымға созылған кең көшелі, үйлері жыпырлаған қала! «Апыр-ау, ,қала түсіп қалған ба? Ауыл қайда кетті екен?» деп ойлап көшеде аяңдап келе жатқан оған, салт атты қазақ жолықты. Амандаса келе, ол қазақ Амантай ауылнікі болып шықты. – Бұл қала қашан түсті?– деді Амантай ауыл адамына аты-жөнін айтпай. – Амантай дейтін басшы адамымыз болатын еді. Сол кісі болысқа қарсы кеп, өтірік жаламен жер ауып кетті. Болыс Амантайға өшігіп, жерімізді пірселенге әдейі алдырды. – Амантайдан хабар жоқ па? – Өліп қалды ма дейміз. Хабар жоқ. Көп болды. – Қош!– деп Амантай жүріп кетті. «Қайда бару керек?» деп ойлағанда Амантайдың тапқан жері орман күзетшісі Березкиндікі. Мұның онымен аздап тамырлығы болатын. Өткен қыстардың біреуінде Березкин қыс бойы ауру болып, үй іші қатты жүдеушілікке ұшырағанда, бүркіт салып жатып Амантай қоян етімен оның үйін бір қыс асыраған. «Бұл жақсылығыңды өмірі ұмытпаспын!» деген Березкин. Амантай Бурабайда қамауда жатқанда, Березкин бір-екі рет ас апарып та берген. Березкиннің үйі қалың ағаштың ішінде. Іргесінде тақалған тау. Баспана жер көп. «Басқаның көзіне көрінбей барсам, неғып аз күн сақтамас екен?–деп ойлады Амантай, қаладан шоқытып шыға беріп,– орыс та болса дәмдес болған адам, оған расымды айтайын». Березкин Амантайды көңілдегідей қарсы алды. Амантай шынын айтып еді: – Жаздай жат, осында,– деді Березкин.– Тамақ бар. Қалың ағаштың іші. Жан көрмейді. Амантай бір жаққа аттанып қайтып келсе: «Амантайды тап» деп қысып, «таба алмаймын» деген соң Березкин ұсталып, Кошкин Бурабай қаласына алып кетіпті. Содан кейін, ол: «ауыл не боп жатыр екен» деп хабарланса, урядник Амантайды тап деп қысқан соң, біраз жігіт қашып тауға тығылыпты. Амантай соларға .қосылды. Күндер оза, Амантай тобы көбейе берді. Бұл топ алғашқы күндері қазақтан ғана құралса, кейін оған орыстар мен татарлар қосыла бастады. Сөз түрлеріне қарағанда, олар «солдаттан қашып жүргендер». Үйренісе, сөйлесе келе байқаса, патша үкіметіне, оның соғысты қолдау саясатына қарсылары көп, солардың, ішінде ерекше көзге түскен адам, аузы мен иегін қалыңдап шыққан сақал, мұрт жапқанмен, кескін-ажары гүлдей жайнаған орыс жігіті, аты – Петька, фамилиясы – Гроза. Өзінің баяндауынша ол екі-үш жыл соғысқа қатынасып, әлденеше рет жаралы болған. Соңғы жарасы жазылғаннан кейін, соғысқа енді барғысы келмей қашқан, Амантай тобына со бетімен кеп қосылып отыр. Сырласа келе Амантай мен Петька тез ұғысты: каторгада жүрген кезінде, Амантай орыс большевиктерімен кездесіп, олардан революциялық ұғым алған. Кәзір ол, патша үкіметін құлатпай, еңбекші көпшілікке атар таң жоғын жақсы біледі. Петька да сол ойдағы адам боп шықты. Бірақ оның ойы Амантайдан әлдеқайда терең, оған бас себеп – Амантайдың оқымағандығы, Петька Грозаның сауаттылығы. Сөз әлпетіне қарап, Амантай оны «ең білгіш адам осы шығар» деп қалады. Патша үкіметін, оның сүйеніші – капиталистер мен помещиктерді серіктеріне еппен таныстыра отыра, «не істеу керек?» деген сұрауға ол тура жауап бермей, «оны жағдайға қарай көрерміз» дейді. Топтың қатары күн санап көбейе түседі, «не істеу керектің» кеңесі ұлғая түседі... Топ сондай бір қызу кеңестің үстінде отырғанда, бір салт аттының басы қылт ете түсті. – Ойбай!–деді біреу ұша түрегеліп,– келіп қалды! – Отты сөндір!–дегесін біреуі қазанда асулы тұрған етті сорпасымен төңкере салды. Оларда қос жоқ еді. К,осы жапырақтан істеген көлеңке еді. Өзге жігіттер сасып қап, ағаш-ағаштың тасасына, тас-тастың қуысына еңбектеп бытырағанда, Амантай қостағы шиті мылтығын қолына ала, қостың қасындағы тасқа жасырына қойды. Жолдағы бұтақтарға, тастарға сүріне аяңдап, елегізіп үркіп келе жатқан аттағы адамның Бүркітбай екенін, тастан сығалап отырған Амантай айқын көрді. «Ә, иттің баласы!–деді Амантай ішінен,– жыландай жылмаңдап, қойынға кіргің келе ме? Ол болмас!» Бүркітбайды көзінің тұсынан ала шитімен болжаған Амантай, мылтықтың құлағын қайырып, нысанасын анықтап сығалап алып, тілін тартып қалуға оң қолының үсік саусағын апара берді де: «Атпай тұра тұрайын,– деп ойлады, қолын бөгеп,– артында адамы бар шығар, байқайын». Бүркітбай күрке қылған жапырақтың қасына кеп, төңкерілген қазанды, шашылған етті, әр жерде жатқан киімді к,арап тұрып, үріккен атын еркіне жібермей: – Амантай!–деді дауыстап,– әй, Амантай! Жасырынба, шық бері! Мен жалғызбын. Қорықпа, айтатын сөзім бар. «Қара, қулығын!– деп Амантай мылтықты тартып қалуға бір тұрды да,– қанына ортақ боп қайтем шіркіннің, әуелі неге келгенін білейін, күні үшін жүрген жалғыз жігіт қой?» деп басын көтеріп, мылтығын көлденен, ұстап шыға келді. – Атып тастай жаздаған екенсің ғой,– деді Бүркітбай именбей,– әуелі амандасайық, салаумағалайкем! Амантай «әликсәлем» деген жоқ. Күдікті кезбен тесірейе қарады. – Сен мені не пәлемен келіп түр деме,– деді Бүркітбай атынан түсе беріп,– қуғынмен кеп тұрғам жоқ, артымда кісі жоқ. Қорықпа. Өзің аман келдің бе? Әлі де сыздана қарап амандаспаған Амантайдың қасына кеп, Бүркітбай жүрген жол мәнісін қысқаша айтты. – Ә, солай ма?– деді Амантай жұмсаңқырап. – Солай, отағасы. Құйысқанға қыстырылған нәжістей, жүрген жерімді Итбайдың тіліне ерем деп былғап болып ем, енді осындай бір ерлік істегім келді. «Бұл кім?» деп сығалап отырған Амантайдың серіктері Бүркітбайды көргесін тегіс жиналды. Бүркітбай сырын енді молырақ ақтарып, Ботагөз үйінін, хал-жайын, Асқардың жайларын баяндады. – Менің ұзақ тұруға уақытым жоқ,– деді ол.– Мен қазір кетем де, Ботагөзді алып қашу жабдығына кірісем. Оны істемеуге амалым жоқ. Ботагөзді құдайдың қол астында, Амантай, сенен басқа арашалап алатын пенде жоқ. Менің саған айтарым: Ақшоқы мен Ақсақсары тауының ана бір жол айырылатын кезеңінде таңға жақын тосыңдар. – Қай батыр еді? Осы елдің бір батыры айбалтамен шауып таңба түсірді дейтін ана бір тот басқандай сарғайған жолдың езуіндегі ақ тастың маңы ғой? Жол сол арадан айрылатын,– деді Амантай. – Үстінен түстің. Нақ сол. Бірақ, Амантай, саған айтарым: қыз алып қашатындардың ішінде Итбайдың баласы Ерғазы да бар. Сен ашумен оны жазым қыла көрме. Қызды ғана айырып алып қал. Кім айырып алып қалғанын білмеген болайық. Сенің қашып келгеніңді Итбай естіді. Бірақ сен деген ой оған келе қоймас. Келсе келе берсін. Бірақ жаны қатты ауыратын іс қылма. Арты неге соғарын кім біледі. Екі арада шыбын өлер деп мен қосақ арасында бос кетіп жүрмейін. «Осы, алдап, қолға түсіргелі жүр ме?» деп ойлаған Амантай, «жарайды» деп уәде берген жоқ. – Ендігісін өзің біл,– деді Бүркітбай аттана беріп,– мен айтарымды айттым. Қызды алдымыздағы түнде, таңға жақын әкетеміз. Егер жол тосып айырып алмасаң, жиенін, ертең Итбайдың қатыны. Менен күдіктеніп, бұл арадан сырғимын демеңдер,– деді Бүркітбай, жөнеле беріп қайта оралып,– құй сен, құй сенбе, Амантай. Менің көңілім тап осы жолы адал. Сенер-сенбесін білмеген Амантай, қалың жапырақты ағаштың ішіне сіңгенше Бүркітбайдан көзін алған жоқ. 4 Заводқа ең жақын деген ауыл үш шақырымдай жерде еді. Соған Бүркітбай күн құлай барса, одан кейін шыққан Ерғазы мен қасына ерген төрт-бес жігіт бұрын жетіп, ішіне Қожантайды алып, ауыл сыртында кеңесіп отыр екен. – Орта толсын-ақ!– деді Бүркітбай түсе ғап, атын шылбырынан ұстай, бір жақтарынан отыра кетіп. – Е, сен неге кешіктің мұнша?– деді Ерғазы. – Қымыз шала ашыған ба, немене? Әлде аш өзекке ішкендік пе? Таңертең оразамды қымызбен ашып ем, жолшыбай ішім ауырып, оның үстіне мынау бір үсті тиышсыз ат екен, жортақтаса ішімді түйіп, содан жолда дәретке отырып ем, ат бірдемеден үркіп, шылбыры қолымнан шығып кетіп айрылып қап, атым қашып кетіп, шылбырына оралып көп әуре болып, зорға ұстап алғаным!.. «Өтірігім белгісін бетім білдіріп тұр ма?» деп Бүркітбай қынжылып еді, басқалар оны аңғарған жоқ. – Атыңды ұстасаң оқасы жоқ,– деді Қожантай. – Ал, не бітірдіңдер?– деді Бүркітбай сөзді басқа жаққа бұрғысы кеп. – Бәрі даяр,– деді Қожантай. – Е, айтшы, қалай? – Бір барақта тұратын бірер жігіттермен уәделестім. Ақша бермек болдым. Шығарып береді. Бірақ жеңгесі өте нашар жатыр екен, құрғырдың. Екі күннен бері аяқ-қолына ісік пайда бопты дейді. Құрт ауру ғой. Іскесін мал болмайды. Көк көтеріле, шөптің буыны қата, құрт аурудың өлетін әдеті емес пе? Бір қатын өлді деп біз өлеміз бе?– деп Бүркітбай,– әдейі аттанғасын, өлсе де қарамаймыз. Әрине,– деді Қожантай ықласымен,– солай етеміз. – Қыздың өзіне құлаққағыс қылған жоқсыңдар ғой? – Жаңа ғана келдім,–•деді Қожантай,– қыз бойнаның басында. Ішек-қарын аршып жүр. Жеңгесі нашарланғаннан ба, немене, екі көзі бұлаудай. Жылап жүргесін, сөйлесіп көр дегендерім бата алмады. – Үйінен қалай алып шығатын болдық? – Таң қараңғысында еркек атаулы жұмысқа кетеді. Сол кезде кіреміз де алып шығамыз. – Анау күні осы барак,тан мынау Қадыр елінің жігіттері қыз алып қашам деп келіп, еркектер жоқта, ылғи қатын жабылып бермей ғап, масқара боп қайтты деп естіп ем. Оны айтуға ұмытып кетіппін. Ішіндегі кейбір ежет қатындар зорлық қылайын деген жігіттерге пышақ, балта ала ұмтылып жарып тастай жаздапты. – Мынасы бір сұмдық десейші!– деді Ерғазы үрейленіп,– бізге де соны істейді, онда. – Істей алмайды!–деді Қожантай. – Істей қалғанда қайтеміз? Ерлік белгі көрсеткісі келгенмен Қожантайдың өзі де ойға қала бастады. «Қызды алып қаша алмасақ қалай болады?» деген ой келгенде, кешеден бері қолыма қонып болды деген «кәнделеттіктің» бақыт құсы, бауын сыпырып қашқан тәрізденді. «Жоқ,– деді Қожантай ішінен жігерленіп,– ол болмайды, қызды алып қашпай қоймаймын!» – Қатыннан қорқатын біз қатынбыз ба?– деді Бүркітбай.– Қатынға қалған сөзді маған берші! Мың қатын жабылса да жалғыз өзім алып шығайын. – Қатынның бетін аулақ қылсын де,– деді Ерғазы Бүркітбайға,–ол кәпірлер шындаса еркектен кем қимылдамайды. Былтырғы Бектұрдың жесірін алып қаша барып, жалғыз қатынға дыңдай төрт жігіт әлдері келмей, қызды ала алмай, шекеңді ісіріп келгеніңді білемісің? – Соқ өтірікті?–деді Бүркітбай мойындамай,– қашан? – Қашар сиыр бұзаулағанда!.. – Көлденең сөз не керек?–деді Қожантай,– істі кеңесейік. Қатындар болысса жұмысымыз қиынға айналатыны рас. Онда басқа амалын қарастыру керек. – Не амал? Барақтан біреу алдап алып шықса, қағып алып жүре береміз ғой. Кәзір ас даяр шығар. Астан кейін тағы ақылдасайық. Жігіттер мен Қожантайға еріп Бүркітбай аналардың түскен үйіне келсе, үй ішінде бір қазан сүр қайнап тұр. Үй иесін Бүркітбай білетін еді: орта жасты, тоқ дәулетті, қонақ түскіш бір момын адам. – Қатын,– деді ол әйеліне қонақтары келгесін,– асың піскен шығар, нанын сал! Жұмыстары болса тоқтамасын. Үй иесі анықтап білмегенмен, жүріс-тұрыстарына, келбеттеріне қарап, бір жамандыққа қара құстай түйілгендерін сезген еді. Кебеже үстінде ысулы тұрған жұқа нанды үйдің әйелі жапырақтап кесіп қазанға салды да, бірер қайнатып түсірді. Болыстың баласы келгендіктен үй иесі жал-жая, қазы-қарта сықылды қадірлі мүшелерден салған екен. Және семіздің сүрі екен. Ет алдарына кеп, туралып желіне бастағаннан кейін, жігіттер Бүркітбайдың шабан жеуін қалжың қылды. – Айттым ғой, ішің ауырғанда ет жей алмайсың деп,– деді Ерғазы күліп,– етті көргенде құтың түсіп кететін еді, аузыңа бір жапырақ сала алмай берекең қашып отыр ғой. Бұрын етке мешкей Бүркітбайдың жүрегі өрекпіп, құсқысы келгендей, етті рас жей алмады. Неге жей алмай отырғаны оның өзіне аян. Бірақ жей алмау себебін қасындағыларға сездірмеуге тырысты. 5 Заводтың бас иесі немістің капиталисі Штемберг компаньоны Кулаков болғанмен, өндірісті күнбе-күн басқару, жүмысшы жалдау, я шығару істердің көбі Қызылжардың белгілі бай татары–Муратов Ғабдоллада еді. Оның арғы тегі ақсүйек емес. Ғабдолланың туған әкесі орта жасына шейін қазақ ауылдарына айна, тарақ апарып сатып, ауылдан қыл-қыбыр жинап алып, қайтып, ұсақ саудамен күн көрген адам. Бертін келе ол, Тойматов деген байлардың саудасына араласып байып, ірі байлардың қатарына қосылған. Қызылжардағы атақты ұн диірменін (үн заводы) Мұратов салған, оны да азсынып, ірі капиталистермен компаньон болуға айналған. Оның бірнеше компаньоны бар, соның біреуі Германияның Гамбург қаласынан кеп, Ақмола облысына екі жерден (Қызылжар мен Бурабай) консерв заводын салған Штемберг. Әкесінің ұсақ саудамен ғана қалтақтап күнелткен кезін көзімен көрсе де, бала кезінде жоқшылық, өз басынан өтсе де, Мұратов Ғабдолла жұмысшыға өте қатаң. Жұмысшыны ол орыстан аз алады, қазақтан көн жалдайды. – Орыс пен татар ақшаны көп сұрайды,– деді ол, Штембергке,– өйткені олар ақшаны қымбат төлейтін жер естісе кете барады. Қазақ кедейлері алыстан кесіп іздеуге әлі үйренген жоқ. Алыста кесіп барын олар білмейді де. Ауылда кесіп таба алмай аш отырған кедей, арзанға жалдана береді. Қызылжардың консерв заводында орта есеппен, жұмысшының айлық ақысы 15 сом, Бурабай заводының 75 проценті қазақ. Олардың орта есеппен айына алатыны бес сом. Соның ішінде Ботагөз сықылды ішек-қарын тазалау жұмысындағылар айына бес-алты сом ғана алады. Мұратов жұмысшылардың азғана алатын ақшасын да мезгілімен ақшадай қолына бермейді. Сол заводта оның қант, шай, кездеме, бұлғары, ұсақ-түйек сататын дүкені бар. Жұмысшыларға ол екі бағамен несиеге товар береді де, есептесерде еңбек ақысынан ұстап қалады. Тамақ асырау үшін келген кедейлер бастапқы кезде Мұратовтың бұл қулығын аңғармай, артынан біліп, еңбектері өнбейтін болғасын жанжал .шығарып, жұмысты тастап, кейде десятниктерін ұрып жүрді. Бірақ басқа барар жер болмағасын тулап барып тоқтайды, қайта жұмысқа түседі. Соның бірі Ботагөз. Айбаланың нашар жатқанын көре тұра жұмысқа амалсыз шыққан Ботагөздің екі көзі ұзақ күнге барақта болды. Барак, жақтан біреу бері қарай шыға берсе, Айбаланың өлгенін естірте келе жатқан адам ба деп жүрегі тас төбесіне шығады. Дем алар өкпесі болмай, жөтелген сайын танауы қусырылып бар денесімен ентіге дем алған Айбала оның көз алдында елестеп, бір минут кетпейді. Жұмыс таңның атуынан қас қарайғанға шейін созылатын еді. Ұзақ күнге Ботагөз не істеп, не қойғанын білген жоқ. Бар ынтасы жұмысты бітіріп, жұмыстан қайтқан жолда конторға соғып есебін алып, Айбалаға тез жету. Мұратов Бурабай заводына сенімді «ісі қоятын еді де, өзі көбінесе Қызылжарда тұрып, он – он бес күнде бір-ақ рет келіп жұмысшыға есеп беретін еді. Айдың аяғы боп, жұмысшылардың есеп алатын уақыты жетіп, «Мұратов келді» деген соң ымырт жабыла топталып конторға ағылды. Ішінде Ботагөз. Мұратов конторға жұмысшыларды біртіндеп кіргізіп, есептесе бастады. – Маған есепті бұрын алуға ұлықсат етіңдер,– деп өтінді Ботагөз, көпшіліктен. – Жіберіңдер,– десті көпшілік,– бұл бала жеңгесіне алан, боп тұр. Бейшара қайтсін, қудай басқа салғасын! Есебіңді тезірек алып, тез қайт, шырағым. Жеңгең нашар жатыр ғой. Көптің ұлықсатымен, үстіндегі киімі қанмен сауыс болған, Ботагөз конторға кіріп барса, басында дөңгелек қара тақиясы бар, сымпиған ұзын пальтосы бар, шегір көз сары жігіт столдың қасында отыр екен. Стол үстіндегі кішкене сандықта толған ақша. Үйдің ішін күндізгідей жарқыратқан төбеде үлкен айналма білтелі шам. Мұратов қазақ арасында коп жүріп, қазақуар болған, қазақ ғұрпымен алым беріп, бозбалашылық істеген қу жігіт еді. – Сүйле,– деді ол, қазақ пен татар тілінің, арасынан сөйлеп, көзін ойнақшытып, қасын бір жоғары шығарып, бір төмен түсіріп,– матур қыз. – Есебімді алуға келіп ем. – Пәмилиен, нишік, синің? – Тұяқова. – Қазір қарим. – Есікті ішінен басып, сырттағы жұмысшыларды біріндеп жіберіп тұрған шоқша сақал қазаққа татар жігіті көзін қысып, иегімен далаға шық деп ымдағанын Ботагөз көріп қалды. Шоқша сақал шығып кетті. – Қазір хисаплайық,– деді татар тізімнен Тұяқова деген фамилияны тауып, Ботагөздің денесін ойнақшыған көзімен аралан. Татардың ойнақшыған көзінде Ботагөздің жұмысы болған жоқ. Оның ойы тез есеп алып, кету. – Айлық хақыңыз,– деді Мұратов, столдың Ботагөз жақ шетіне аяғын аса отырып,– биш сом икән, дұрыс ма? –•Білмеймін, солай болса солай шығар. Не де болса беріңіз. – Борышларыңны қарим. Мұратов бір книганы алды да, ішін ақтарып, бір жеріне бармағын нұқып: – Көп алған икәнсіз,– деді. – Не алыппын? – Жарты кяғаз шай алдың ма? – Алдым. – Бір сом жигірма биш тиін. Икі қадақ қант алдың ма? – Алдым. – 80 тиін. Биш қадақ ит алдың ма? – Алдым. – Отыз тиіннән: бір сом иллі тиін. Жеті кез ақ алдың ма? – Жеңгем нашар болғансың кебініне алып ем. – Жігірмі сигіз тиіннән: бір сом 94 тиін, пұт жарым ұн алдын, ма? – Алдым. – Бір сом он бес тиіннән: екі сом отыз тиін. Барлығы жеті сом 79 тиін. Икі сом 79 тиін артық алған икәнсіз. Балтабек синін, братың ма? – Ағам. – Оның төрт сом 40 тиін бирәшәгі бар икән. Біләсіз бә оны? – Білмеймін. – Сіз төлейсіз, оны. Ботагөз не айтарын білмей аз сасқалақтап тұрды. Үйінде ішер тамақтан – ұннан басқа қалғаны жоқ еді. Сөзін «мұсылман баласы екенсіз» деп бастап, Ботагөз жыламсырап тұрып, Мұратовқа жеңгесінің, нашар жатқанын, өзінен басқа үйінде жұмысқа жарайтын жан жоғын айтып, аз да болса ақша беруін өтініп жалынды. – Сіздей матур қызға ақша қажет пе?– деді Мұратов, столдан түсіп, Ботагөзге жақындап. – Қажет болмаса айтам ба?– деді Ботагөз. – Мин бирем сізге. – Ағатай, өзің біл, өтінем! – Бірақ... «Бірақтың» артынан Мұратов жымыңдап, кескініне қарап, үндемегесін: – Не айтасыз?– деді Ботагөз жорамалдап. – Ашуланмайсыз ма? – Несіне ашуланам? – Мин дә матур жігіт. Рас па? Ботагөз үндемеді. – Син матур қыз... енді білдіңіз ме? – Туралап айтыңыз,– деді Ботагөз бойын ашу кернеп. – Сіз бала түгіл... борышларың сызып ташлимын. Алмаймын... Және бес сом бирам... – Не нәрсеге?–деді Ботагөз түсін суытып, көзін қадап. – Түнде мына киімләріңні ташлап кил мынау үйге!.. Мұратов қолымен терезеден бір үйді нұсқап еді, Ботагөз қараған жоқ. – Онда қайтесіз?– деді Ботагөз жігерлі дауыспен. – Қайтемін... біләсін бит... мин яш жігіт, син яш қыз! – Собака!– деді Ботагөз бетіне едірейіп бір қарап, бұрыла жөнеліп,– шошқа!.. Сволочь!.. Иығынан ұстаған Мұратовты сілкіп тастап, ашулы адыммен есіктен шыға бергенде, Ботагөздің көзінің жасы домалап-домалап кетті. Ботагөз баракқа келсе, Айбала нашарланып қалған екен. Күндегі дағдысында Айбала жұмыстан шаршап келген Ботагөзді ренжітпейін деп «қалайсың?» деген сұрауына, «тәуірмін» деп жауап беретін. Сырқаты жанына батып отырса да, көңілі ,көтеріңкі отырған адам сықылданып, ара-тұра қулық айтып, Ботагөздің қайғылы ойын сергітуге тырысатын. Сол күндегі дағдысымен Ботагөз бараққа кіріп, қасында май шам жанып тұрған, шалқасынан жатқан Айбалаға жақындап: – Қалайсың?–деп еді. – Тәуірмін,– деген сөзді дауысы әлденеше рет бөгеліп-бөгеліп зорға айтты. Күндегі дағдысымен Ботагөз Айбаланың маңдайына қолын салса, жылбысқы суық тер шып-шып шығып жатыр екен. Басы күндегідей ыстық емес, қоңыр салқын. Ботагөз заводтың фельдшерінен өкпе туберкулезі туралы түсінікті тілмен жазылған кітапшаны сұрап алып, оқып шығып еді. Маңдайына суық тер шығып, басы салқындаудың арты жаман екенін ол білетін. Сондықтан, жүрегі жылдам соғып, бойы дірілдей бастады. Өз жайын өзі шамалап жатқан Айбала Ботагөзді ендігі алдауының жөні жоғын біліп, тілі күрмелгенше бақұлдасып қалуға ойлады. – Сәулем, басымды көтерші,– деді ол, осы үш сөзді әлденеше бөліп айтып. – Сусын ішесің бе?– деді Ботагөз. – Берші, тамағымды жібітейін. Аузына берген сусынды Айбала жұта алмай, көже омырауына төгіліп кетті. Бұл қалға түскенін көрген Айбала, мұңын сөзбен шағуға шамасы келмейтін болғасын, ішкі сезімін көздің жасымен білдірейін деп еді, көз жасы таусылғандай жылай алмады. – Еркем!–деді Айбала өз сөзіне өзі қақалып,– Сәулем, жан досым... бауырым... бауырым... бақұл бол!.. Ботагөздің көзінен жас ыршып-ыршып кетті. Айбаланың аузынан бөлшектеніп шыққан әрбір сөз Ботагөзге жан алатын әзірейіл, не болмаса атқан оқ тәрізді көрінді. Айбаланың арық денесін ауыртпай сүйеп, егіліп жылап отырып, оның айтқаны: – Апатай-ай, жаман сөзді айтпашы! Басқа сөз айтуға әлі келмей, шаршағандай болған Айбаланы тынықсын деп, Ботагөз оны жатқызды. Айбала сол жатқаннан тан, қараңғысына шейін Ботагөзге тіл қатқалы әлденеше рет оқталса да, дауысы шықпай, ерні ғана қыбырлап, бір ауыз соз айта алмады. Түні бойы екі көзін Ботагөзден алмаған Айбалаға келген ой: «Апыр-ай, адамның көз жасы мұндай коп болады екен-ау!» Расы солай: іңірден жылаған Ботагөздің жасы омырауына жаңбырдай саулап, тан, қараңғысына шейін бір тыйылған жоқ. Айбаланың нашарланғанын, Ботагөздің жылағанын көріп аяған көршілес жатқан жүмысшылардың әйелдері, түні бойы жұбатқысы кеп, Ботагөзге әртүрлі сөздер айтып еді, ол сөздер Ботагөздің миына бармай, бір құлағынан кірсе, екінші құлағынан ағып кетіп жатты. Өткен күн Айбаланың қасына тастап кеткен кемпір, өлікті көп көрген тәжірибелі кісі еді. Жүмысшылар тан, қараңғысында күндегі дағдымен киініп жұмысқа кетіп болғасын, Айбаланың жан тәсілім қылуға айналғанын жобалап: – Шырағым,– деді кемпір Ботагөзге,– сен далаға шығып келші. Көп жыладың ғой. Таң атуға жақын. Бүгін жұмысқа бармассың. Қайтып кеп ұйықта. Далаға шығып келмесең, көп жылағасын басың ауырады. – Бар сәулем!–деді Айбаланың күрмелген тілі сол арада кенеттен шешіліп кетіп, сөзін бөліп айтса да,– бойыңды сергітіп кел! Айбаланың тілі шыққасын, Ботагөз қуанып кетті. Түні бойы жылай бергендіктен басы қаңғырып, миы меңзең боп ауырған еді. «Шықсам шығайын» деген ой түсті оған. Бірақ «шығайын» деген сөзді ол айтпады, шығуға ыңғайланып төсектен түсіп Айбалаға қарап еді, көзі баяғы дені сау кезіндей нұрлы екен. «Көзі түзелді, ешнәрсе етпес!» деп қуанды Ботагөз барақтың есігіне қарай жөнеліп. Ботагөз есікке қарай жөнеле бергенде, Айбала кірпігін ең ақтық рет қағып, ақтық демін ышқына алып, аз күн дүние көрген көзін біржола жұмды... Ботагөз барақтан шықса, даланың ауасы тамаша таза екен. Майдың майы шыққан гүлді жасыл даласының исі жұпар сықылды. «Осы ауадан Айбала бір жұтса,– деп ойлады ол, барақтың шығыс жағында бір саяңдау жерге қарай адымын кеңірек басып жөнеле беріп,– жазылып кетер еді-ау!» Қаннен-қаперсіз сайға қарай аяңдап бара жатқан Ботагөз, артынан біреу шап беріп ұстай алғанда селк ете түсіп, қатты қысқан құшақтан сытылып шығуға жанталасты. Аш белден темір құрсаудай қатты ұстаған қол, Ботагөздің есін жинатпай, жетіп келген пар атты арбаға алды да ұрды. – Тарт!– деген дауысты естіді Ботагөз. Божысын қағып қалған пар ат, поездай қатты екпінмен тартып кете барды. Бетіне таңның салқыны соғып, аздан кейін есін жинай бастаған Ботагөз демін ышқына алып: – Кім де болсаң босат денемді, өліп барам!– деді қорғасындай ауыр салмақпен басып жатқанға. Басып жатқан қатты қысқан құшағын босатып, Ботагөздің арбада басын көтеруге ерік берді. Денесі темір құрсаудан босанғаннан кейін, Ботагөз арбаның ішінде басын көтеріп отырып, екі жақ қолтығынан ұстаған екі адамға кезек-кезек қарады. Бүркітбайды да, Ерғазыны да ол танитын еді. Ерғазы өткен жаз «ойнап-күлейік» деп кісі сап маза бермеген, Ботагөз оған көнбеген. «Бұлардан басқа кім бар екен?» деп ойлап Ботагөз алды-артына қараса, божы ұстаған бір жігіт отыр. Одан басқа ешкім жоқ. – Жібер!–деді Ботагөз қолын екі жақтағы қолтықтаған қолдардан суырып. Бүркітбай да, Ерғазы да: «қайда барар дейсің?» дегендей босатты. – Мені қайда апарасыңдар?– деді Ботагөз ашулы дауыспен. – Ауылға!– деді Ерғазы. – Қай ауылға? – Біздің ауылға? – Неге? – Қатын қылуға! – Кімге? – Әкем Итбайға. Ботагөздің жұдырығы мұрнына қалай сарт ете түскенін Ерғазы аңғармай қалды. – Мына қыз қайтеді?–деп, ду ете түскен мұрнына қолын апарып еді, жып-жылы бірдеме біліне кетті. Қараса, қан екен. Ботагөз екінші ұмтылғанда, екі жақ қолы да баяғы темір қақпанға түсті. – Әй, имансыздар, мүртеттер!– деді ол, қатты ышқынған дауыспен.– Ұят бар ма сендерде? Сендер аңсыңдар ма, адамсыңдар ма? – Адамбыз!– деді Ерғазы. – Сендер аңсыңдар, шошқасыңдар!.. Неғып батылдарың барды, жеңгем өлейін деп жатқан күні алып қашуға?! Бойын ашу кернеген Ботагөз ұстап отырған екі жігітті көтеріп кете жаздады. – Әй, Бүркітбай!–деді Ботагөз, бұлқынғаннан түк шығары жоғын біліп,– тілеуің бар жігітсің. Жаның неше жерден қара тастай қатты болғанмен ая мені! – Не істе дейсің аяғанда?– деді Ботагөздің сездері арына инедей қадалған Бүркітбай. – Итбайдың мені алғысы келеді ғой? – Алғысы келмесе, алып қашамыз ба? – Мен бұл күнге шейін көнбей келдім. Енді көнейін... – Е, бәсе, солай деші... – Жалғыз жаным бар,– деді Ботагөз жалбарынып,– өтірік сезім емес. Итбайдың есігінде күңі болуға, он қатын үстіне тоқал боп баруға, олда-білдә, шыдайын, сен менің бір тілегімді бер! – Не тілек? – Өзімнен артық көрмесем, кем көрмейтін, өмірдегі шын сүйіскен досым, жеңгем – Айбала, бүгін-ертең өлгелі жатыр. Қасында жан ашыр жан жоғын білесің. Өлсе, көметін де кісі жоқ. Жеңгемді көмген күні Итбайдікіне өзім барайын. Ботагөз бұл сөзді шынымен айтты. – Ойбай,– деді Ерғазы дауысын созып,– болмайтын кеңес не керек. – Әй, шіркін, адам емеспісің тілеуің бар емес пе?–деді Ботагөз, ұялтам ба деп. – Әрине, адаммын. Бірақ босат деген өнбейтін сөзді айтпа! – Сен ит болғанмен, мен ит емес,– деді Ботагөз тағы да шын ықласымен,– айтып келем ғой, жеңгемді көмген күні өзім барайын деп, бұл шын сөзім! – Тапқан екесің сенетін кісіні,– деді Ерғазы кекетіп күліп. Осы кезде қыз алып қашқандар Ақсақсары тауының беліне шығып, асудағы айыр жолға жақындап қалған еді. Айыр жолдың қоспағында қалың қарағай болатын. Жол қарағайды жағалап кететін. Бұлар жолдың сол жағына түсе қалғанда, он шақты салт кісі дүрсе қоя берді. – Мынау не сұмдық?–деді Бүркітбай сасқан боп. – Бұлар кім?–деді Ерғазы да үрейленіп. Салт аттылар шауып келген бетімен пар атты басқа қамшымен тартып-тартып жіберіп, біреулері аттардың шаужайынан ұстап, енді біреулері аттан түсе ғап, арбадағыларға ұмтылды. Бұлар кім екенін'білмей Ботагөз аң-таң болғанмен, Ерғазыларға дос адам емес екенін жорамалдады. Жанын қайда қоярға жер таба алмай, денесін тарантастың тар қорабына сыйғыза алмай сасқан Ерғазы мен Бүркітбайға аналар тимей, Ботагөзді арбадан жұлып алды да: – Мін мына атқа!– деді бір салт атты тосып. – Кімсіңдер?–деді Ботагөз... – Оны кейін білесің. Мін тез! Кім екенін білмеген Ботагөз, салт атқа тақымы тигесін, достық желдің лебізін шығарғандай болған жат адамдардың дүрмегімен қалың қарағайға сіңді де кетті. 6 Темірбектің Итбай үйінен шығуына себеп: Итбайдың Ботагөзде көңілі барын естуі айтқаныма көніп қарындасыңды бермедің деп Кенжетайды Итбайдың пәлемен ұстатуы еді. Үйінде жұмыс істеп жүргенде Итбайдың Темірбек ырысы сықылды еді. Әкесі – Байсақал да, баласы – Итбай да кісі жалдай жүре, Темірбектей жұмысқа адал, ерінбейтін және мықты жалшыны ұстап көрген емес. Сондай есігінің құты болған, Темірбектің кетуіне Итбай қатты қынжылды. – Менің есебімді бер!– деді ол Итбайға, Кенжетай ұсталып кеткесін. – Неге? – Шығам. – Неге шығасың? – Шығам. – Неге? Итбай қанша шұқшиып сұрағанмен Темірбек «шығамнан» басқаны айтпады. Біреулер: – Осы неме Кенжетайдың намысын жыртып жүрген шығар?–деп еді тағы біреулер: – Бұл немеге ондай намысты кім берді дейсің, өгіз сықылды неме емес пе, ішкен асы мен істеген жұмысын білетін,– дегенді айтты. Неге екенін Итбай білмей-ақ қойды. Темірбек «шығамнан» бір танбады. Ақырында Итбай – рұқсат берген соң, ақы-пұл сұрамай өз бетімен .кетіп отырып, алтын іздеуші старатель артеліне кірді. Оған міне, жыл жарым. Шешесі қолында. Старатель партиясының Темірбекке жыл жарымда жарытып берген ақысы да шамалы. Күн көретін ғана пайда табады. Сонда да завод, шахты маңынан ол кетпейді. Темірбектің құлақ тігетін кеңесі біреу ғана. Ол – Ботагөзге Итбайдың қызығуы. «Алып қашты» деген хабарды ол жыл жарымнан бері күнде күтеді. Жыл жарымнан бері оның жамбасынан қайраулы ақ балта түспейді. Оның өзіне берген мықты серті: «Ботагөзді алып қашқан күні Итбайдікіне барам да, Итбайды да, оның балаларын да шауып өлтірем, өзімді де шауып өлтірем!» Консерв заводына егізбен барып .қайтқаннан бері Темірбек: – Неге алып қайтпадым?–деп өкінді. Оның үстіне Айбаланың нашар жатқанын естіген Ұлберген ағыл-тегіл жылап: – Неге әкелмедің?– деп мазасын алды. Бұл өкініш жанына батқан Темірбек алтын заводына бара, артель бастығына: «тағы да жібер!» деп өтініп еді, анау: «Кеше неге әкелмедің? Істегің келмесе артельден шық, әйтпесе, күнде қыдыруды өзгелер көтермейді» деп, рұқсат етпеді. Артельден шықса күн көруі қиынға түсетінін біле тұра, Темірбек шыдай алмады. Бір таныс адамына жалынып-жалбарынып атын сұрап алып, артельдің бастығына: – Шығарсаң да амал жоқ, барып қайтам,– деп жүріп кетті. Темірбектің алып күшіне, адал қимылдауына қызыққан артель бастығы үзеңгіге аяғын салғанша «шығарамын!» деп қорқытып, аттанған соң: – Енді тезірек барып кел!– деп, рұқсат берді. Күндіз жұмыстан қалжыраған Темірбек бір ұйқтап алып, таң қараңғысында аттанды. Жолшыбай оның ойын улаған нәрсе–«Айбала не күйге ұшырады?» Ақсақсары тауының асуына ол таң біліне жетіп еді, жолда Бүркітбай мен Ерғазы кездесіп, өте шықты. Темірбек бараққа жеткенде күн шашырап шыға бастап еді, атын барақтың алдындағы діңгекке байлап, барақ ішіндегі Айбала жатқан жерге жетіп барса, бетін ескі шапанмен жапқан Айбаланың қасында екі-үш әйел томсарып отыр екен. – Балтабектің қатыны осында ма?– деді Темірбек, беті жабулы Айбала екенін, я емес екенін білмей. – Осында. Өзің кім боласың, шырағым?–деді бір кемпір. – Балтабектің інісі едім. – Әнеугі келген жігіт қой,– деді бір әйел, күбірлеп. Кемпір Темірбектің кескініне ойлы кескінмен үңіле аз қарап тұрып: – Жеңгеңді бердік, қазаның қайырын берсін, шырағым!–деді күмілжи сөйлеп. Кенеттен естіген жамандық хабар ақылына тез қона қоймағандықтан ба, болмаса нашар жатқанын көргесін көңілі суығандықтан ба, әйтеуір, Айбаланың өлу хабары оған шу дегенде онша әсер ете қойған жоқ. – Ботагөз қайда?–деп сұрады ол. – Сол бала мана шығып кетіп еді, әлі келген жоқ. Білмейміз қайда жүргенін. – Қайда кетіп еді? – Далаға шыққан. Мына жеңгесінің жаны шығуға жақындағасын, қорқар деп алдап шығарып жіберіп ек. – Содан бері қайда жүр ол? – Білмейміз, бейшара баланың қайда жүргенін әлде жұмысқа кетіп қалды ма екен? – Қой, неге кетсін, кетем деген жоқ та, айтпай кете ме?–деді бір әйел. – Кетпесе қайда жүр? Биенің бір сауымы болды ғой,– деді кемпір. Айбаланың өлу хабары удың уытындай Темірбектің денесіне шыжымдап жайылып, бір кезде оның барлық денесі өртке шалынғандай дуылдай бастады. Бірақ ол жайшылықтағы сыр бермес мінезінен бұл жолы да айрылмады. – Ботагөзге не болды?– деді ол іші өртеніп тұрып. – Білмейміз,– деді әйелдер. Демін ышқына алып, қатты күрсінген Темірбек далаға шығып, әркімдерден сұрау салып еді, Ботагөзді ешкім көрмеген екен. «Бойнаға неғып кетіп қалады?» деп ол, атына міне сала, барып сұрау салып еді, онда да жоқ. «Бұған не болды?» деп таңданған Темірбек, бараққа кеп тағы сұрау салып еді, барақ ішінде бір әйел мынадай сөзді айтты: – Таң қараңғысында дәретке шығып сайға қарай бара жатыр ем, пар атты арбаға біреулер бір адамды басып салып, алып қашып кетті. Кім екенін білмедім. Сол болмаса. «Пар атты» дегенде, Темірбектің есіне қарсы жолыққан Бүркітбай мен Ерғазы түсті. «Олардың арбасында Ботагөз жоқ еді ғой?» деп ойлады ол. Түске шейін сұрау салып, еш жерден Ботагөздің хабарын біле алмаған Темірбек Айбаланың сүйегін арбасына салды да, қайғы мен ыза араласқан қара түнекті кескінмен үйіне қайтты. Жолшыбай оның көз алдынан елестеп кетпеген екі нәрсе: Ботагөз бен балтасы. Балтасына оның тез жеткісі келді. Балта оған: Бурабайдың бойындағы бар орманды отайтын, бар тасты талқандайтын, сүйтіп Ботагөзді ұрлаған адам қайда жасырынса да таппай ,қоймайтын қару сықылды көрінді. «Балтама тез жетейін!»–деді ол, атын айдай түсіп. жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|