Сомалық және вегетативті жүйе

сурет), көлемі ұсак, дене диаметрі 4-5 мкм-ден (мишық туйіршікті жасушасы) 
ірі, дене диаметрі 140 мкм (ми қыртысынданы алып көп жақты (пирамида 
тәрізді) жасушалар), туғаннан кейін бөліну қабілетін жоғалтады, тіршілікте 
оның саны көбеймейді, қайта азаяды. Нейрондардағы өлуі қалыпты жағдайда 
аз кездеседі, ол қалыпты (бағдарланған)-апоптоз (грек apoptosis-тусетін 
мезгіл) механизмімен іске асады. 
Жетілген нейрондар қабылдағыш қызмет атқаратын сырт- қабығынан 
невролеммадан (плазмолеммадан), денесінен (corpus, перикарионнан), 
өсінділерінен тұрады. Жүйке жүйесі әр бөліміндегі нейрондар перикарион 
турі, оның көлемі, өсінділерінің саны, жалғама байланысы, дендриттердің 
тармақталуы және бөлетін селбестіргішімен өзгешеленеді. 
Перикарионның құрамына ядро және цитоплазма кіреді. Нейронның 
әдетте бір, ірі, дөңгелек, ақшыл, 2-3 ірі ядрошықтары бар, хроматині аз, 
цитоплазманың ортасында орналасатын ядросы болады. Мұндай құрылым 
ерекшеліктері нейрон ядросындағы ДНҚ молекуласындағы бірізділіктің 
иРНҚ молекуласына жазылуы жоғары қарқында жүретінің көрсетеді. 
Ұрғашы мал нейрон ядрошығының жанында Х-хромосома сақтайтын, ірі 
хроматин үйіндісі - Барра денешігі болады. 
Нейронның цитоплазмасында мына тұрақты қосындылар: туйіршікті 
эндоплазмалық тор (Франц Ниссль рибосомаларды метилен көгімен бояп, 
алғашқы болып көргендіктен, оны Ниссль заты немесе тигроид деп атайды. 
Тигроид деп атау қате, себебі перикарионды Ниссль тәсілімен бояғанда, 
жолбарысқа емес, жыртқыш мысық терісі, дақты қабыланға ұқсас болады), 
Гольджи аппараты, көптеген митохондрийлер (нейрондар қуатын зат алмасудағы 
ауада қамтамасыз ететіндіктен, ол оттек жетіспеуіне өте сезгіш 
болады), лизосомалар, жасуша орталығы (центросома, нейрондарда болып, 
микротутікшелер қурастырады), цитоканка және тұрақсыз қосындылар (май 
тамшысы, липофусцин түйіршіктері және нейромеланин) сақталады. 

Перикарионнан екі өсінді - дендриттер (dendritum, dendron-araw) және 
аксон (грек. ахоп-есінді; нейрит-neuritum) тарайды. Олар жалғама (синапс, 
грек. synapsis-косылу, байланыс) құруға қатысады. 
Аксон-әдетте жалғыз, ұзын (бірнеше мкм-ден 1-2 м дейін жетеді), бойы 
тармақталмайды, тармақталган ұшында жалғама көпіршіктері болып, онда 
перикарионнан келген тітіркеністер сақталады. 
Дендриттер-өте тармақталғаг, қысқа өсінділер, тітіркеністі қабылдап, 
перикарионға жеткізеді, онда туйіршікті, туйіршіксіз эндоплазмалық тор, 
рибосома құрамбөліктері, Гольджи аппараты болады. Нейрондар құрылым, 
кызмет, биохимиялық белгілеріне орай жіктеледі. 
Құрылым жіктелуінде өсінділер саны алынады. Өсіндісі жоқ алғашқы 
нейробластар - аполярлы; бір өсінділілер (көз торлы қабытының амакрин 
неирондары, иіс сезу буылтығындағы шумақша аралық нейрондары) - 
униполярлы; жалған бір өсінділі (жулын түйіні нейрондары) - 
псевдоуниполярлы; екі өсінділілер (иіс сезу нейрондары) - биполярлы; көе 
өсінділі (ұршық тәрізді, жұлдызша, алмұрт, пирамида тәрізді және басқа) - 
мультиполярлы (multipolare) болып, жіктеледі. 
Нейрондар атқаратын қызметіне сай (рефлекторлык доғадағы орнына 
байланысты), үш топқа-сезгіш (Сезімтал-мига багытталған, сыртқы, ішкі орта 
әсерлерінен түзілген тітіркеністерді қабылдап, оны перикарионда өңдеп, 
аксонмен екінші, ушінші нейрондарға жеткізеді; қозуды шеткі ағзалардан 
орталық жүйке жүйесіне өткізеді), қозгалтқыш (шетке бағытталган, 
тітіркеніске жауап беретін ағзаларға (қанқалық булшық ет, қан тамырлары) 

жүктеу/скачать 261,18 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: