Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
1 2019
- Бұл бет үшін навигация:
- оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден
| тұлғалар – тіл арқылы қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, белгілі бір орта мен араласу жағдайында
жүзеге асатын, тиянақты ойды хабарлау және қабылдау қасиеті бар, ерекше деңгейге көтерілген тілдік тұлғалардың қатысынан тұратын, қарым-қатынастық мәні бар бірліктер» - деп түсіндіреді [1, 58]. Терминдердің мағынасы мен қолданысы бірқалыпта тұра бермейтіндігі белгілі. Осы жағынан келген уақытта ғалым-ұстаз тілдік тұлға терминін құрылымдық-жүйелілікке негізделген бағыт (структурализм) аясында қарастырғандығын ескеру керек. Себебі, ұстаз-ғалым зерттеу жүргізген уақытта қазақ тіл білімі ғылымы дәстүрлі құрылымдық жүйе негізінде қарастырылған кезеңмен сәйкеседі. Яғни, ғалым еңбектеріндегі тілдік тұлға термині бүгінгі қолданыстағы тілдік бірліктер терминінің орнында қолданылған. Тілді зерттеудегі антропоөзектілікке негізделген (антропоцентристік парадигма) бағыт бойынша бір кездегі «тілдік тұлға» термині, тілдік бірліктер деген термин ретінде жұмсалып жүр. Ал бүгінгі таңда «тілдік тұлға» дегеніміз – субъект, индивид, тұлға, адам деген мағынада қолданылады. Тілдегі терминдер тіл дамуы мен ғылым дамуының динамикасына сәйкес, тілдік және мағыналық (ішкі және сыртқы формасы) жағынан өзгеруін табиғи процесс деп тануға болады. Ғылыми кеңістіктегі терминдер мағыналық және қолданыс аясы жағынан олардың семантикалық өзгеріске түсуін ғылым дамуы мен қоғамдық қатынастардың өзгеруімен де байланыстыру қажет. Ал қатысымдық тұлғалар терминін ғалым сөйлесім әрекетімен яғни коммуникативтік акт үрдісімен тікелей байланыста қарастырады. Ғалымның «тілдік тұлғалар бір ғана субъектіге қатысты болса, қатысымдық тұлғалар жалпы қарым-қатынас үрдісіне, оның ішінде тілдесімге, сөйлесім әрекетіне тән» - деген тұжырымы жоғарыдағы ойымызды бекіте түседі [1, 58]. Коммуникативтік лингвистикадағы қатысымдық тұлғалардың өзара қатынасы сөйлесім әрекетіне ұласады. Сөйлесім әрекетін профессор Ф.Ш.Оразбаева бес түрге бөліп қарастырады. Олар: оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім. «Бұлардың барлығы – әдістемелік ізденіс жолындағы жаңаша терминдер. Қазақ тілінде бұл мәселе бұрын-соңды арнайы сөз болмағандықтан, сөйлесім әрекетінің түрлері де бір жүйемен аталып, өзіндік терминдер әлі қалыптаспаған. Шетел және орыс тілдерінде қолданылған жоғарыда атап өтілген терминдер: «говорение» – «сөйлеу», «аудирование» – «аудиолық», «чтение» – «оқу», «письмо» – «жазу» деген сияқты әр түрлі сөздермен айтылып жүр. Біз бұл ғылыми ұғымдарды қазақша бірыңғай оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деп атауды жөн деп санаймыз. Өйткені олар, біріншіден, тілдік қатынастың басты ерекшеліктеріне сәйкес келеді; екіншіден, олар – қазақ тілінің сөздік қорына тән, қолданыста өзіндік орындары бар түбір сөздер. Үшіншіден, олар зерттеу мәселемізге сай теориялық және әдістемелік ғылыми ұғымдарды білдіреді; төртіншіден, әрқайсысы әр түрлі емес, қазақ тілінің сөзжасам жүйесіне сәйкес бірізбен жасала келіп, біртұтас қатысымдық қызмет атқарады» [1, 92-93]. Аталған терминдердің қолданысы ғалым-ұстаз зерттеулеріндегі негізгі мәселелердің санатына жатады. Ғалым зерттеулеріндегі оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім терминдері терминжасамның синтетикалық тәсілі арқылы, ұлт тілінің өз 137 мүмкіндігін пайдалану қағидасына сәйкес сәтті туған терминдер. Қазақ тіл білімі мен әдістеме ғылымында ғалымның осы үлгісі көптеген терминдердің жасалуына (дыбысталым, тіркесім, жіктелім, аударым, т.б.) түрткі болғандығын кейінгі зерттеулерден көптеп кездеседі. Ғалым зерттеулеріндегі сөйлесім әрекетінің аталған бес түрі теориялық тұрғыдан тек терминдік атау ғана емес, әдістемелік жолға (әдіс-тәсілге) айналып, олардың әрбіреуі көптеген зерттеулердің негізіне арқау болып, ғалым мектебін қалыптастырудағы бір-бір уыққа айналғандығы мәлім. Ғылымда ғалым жасап қана қоймай, екінші біреуге ой салуы (идея тудыруы) ғалымға біткен қасиет. Бұл жағынан келгенде де ұстаз-ғалымның терминжасамдағы болсын, жалпы ғылымдағы жазғандары мен әртүрлі бас қосулардағы ауызша айтып жүрген ойлары тек айтылып қана қоймай, көпшілікке ой салып жүргендігі ұстаз ғалымның ұстаздық шеберлігінен де көрінеді. Жалпы алғанда профессор Ф.Ш.Оразбаеваның зерттеулеріндегі терминжасам мәселесі мен олардың қолданысы лингвистикалық яки әдістемелік жағынан болсын ішкі терең толғаныстан өтіп, ой елегінен екшеліп, теориялық және практикалық тұрғыдан өңделіп қана өндіріске түсетіндігі ғалымның терминге деген талабының жоғары екендігін көрсетеді. Сонымен біз ғалым-ұстаз зерттеулеріндегі санаулы терминдердің төңірегінде ғана ой өрбітіп, сөз қозғадық. Дегенмен бұл айтқандарымыздан бөлек айтарымызды алдағы күннің еншісіне қалдырған жайымыз бар. Бұл күндері жетпістің желкеніне көтерілген ұстазымыздың деніне саулық, отбасына амандық, қолынан қаламы түспей, немере келіні сәлем салып, шөберенің қолынан су ішу бақыты бұйырсын деген шәкірттік тілек білдіреміз. жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|