Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

384 

ретінде  қызмет  атқаратын  қатысымдық  бірліктер.  Қабылдаушы  –  белгілі  бір  хабарды  қабылдап  алып, 

оның  мәнін  тілдік  тұлғалар  арқылы  түсініп,  ой  мен  пайымдау  арқылы  өз  санасынан  өткізіп  ұғынудың 

нәтижесінде тілдік қатынасты ары қарай іске асырушы» [1]. 

Мәтін мен сөйленім – екі түрлі бірліктер.  Олардың құрылымы мен қызметін ашып көрсету сөйленім 

синтезі үшін аса қажетті. Сөйлегенде  ең  бірінші адам мәтінді  емес,  сөйленімдерді құрастырады. Мәтін 

құрылысы бойынша біртұтас, бірнеше сөйленімдердің байланысуынан тұрады. Ол байланыстар тізбекті 

және параллельді деп аталып жүр. Сөйлем сөйлеудегі қарым-қатынастың ең кіші бірлігі бола отырып, өз 

қызметін  нағыз  және  тепе-тең  тек  басқа  сөйлемдермен  контексте  (тіпті  болмаған  жағдайда  жағдаят 

контексінде)  ғана  орындайды.  Мәтін  мақсатқа  бағыттала  ұйымдасқан,  мағыналық  және  формалды-

грамматикалық  байланыстармен  жақын  мүмкіндікте  біріккен  сөйленімдердің  желілі  бірізділігі.              

Л.А.  Черняховская  мәтінді  ретке  келтірілген  және  жазбаша  белгіленген  тақырыппен  біріге  отырып 

аяқталған, әдеби өңделген сөйлеу туындысын тудыратын тілдік таңбалардың жиынтығы, – деп [2] мәтін 

мазмұнын  индивидтің  санасында  оның  әуелгі  білімі  мен  мәтін  арасындағы  өзара  әсерінің  нәтижесінде 

пайда  болған  шындық  сегментінің  психикалық  көрінісі,  –  дейді  (сегмент  –  латын  тілінен  аударғанда 

үзінді;  сөйленімнің  тілде  түрлі  қызметтерге  ие  бірліктерге  мүшеленуі...).  Ғалымның  пайымдауынша, 

мәтін  мазмұнының  үш  түрлі  деңгейін  ажыратуға  болады.  Мазмұнның  бірінші  деңгейі  –  мәтінде 

бейнеленуге ауысу үдерісінде ақпар жіберушінің санасындағы шындық сегментінің психикалық көрінуі. 

Бір  жағынан  ақпар  жіберуші  үшін  пайда  болатын  мәтіннің  мазмұны  сөйлеуге  түспей  тұрып  сәйкес 

таңбалардың жиынтығы енді ғана таңдалу кезінде оның субъективті әсерленушілігі сияқты болады. Енді 

бір жағынан бұл субъективті әсерлеушілік ақпар жіберушінің саяси тәжірибесі мен тілдің әлеуметтігімен 

ортақталады.  Мазмұнның  екінші  деңгейі  –  пайда  болған  мәтіннің  мазмұны.  Ақпар  жіберушінің 

субъективті  әсерленушілігі  таңбалардың  тізбекті  ауызша  түріне  ауысып,  мазмұн  ақпар  жіберушіден 

тәуелсіз болып, әлдебір ақпар алушының мәтінге қуатты психикалық әсерленушілігін қосатын кезі. Бұл 

деңгейде мазмұн түгелдей тілдік құралдармен объективтенеді де, ақпар жіберушінің әуелгі білімі немесе 

мәтіннің ақпар алушы субъективті деңгейлеріне қатыссыз болады. Мәтінде қуатты болатын мағынаның 

мұндай  объективті  жағдайы  мұнда  ақпар  алушының  бір  орталықтанған  білім  деңгейіне  бағытталған 

мәтіннің  мазмұны  ретінде  қарастырылады.  Мазмұнның  үшінші  деңгейі  –  мәтін  мен  ақпар  алушының 

әуелгі білімінің арасындағы өзара әсерінің нәтижесінде пайда болған ақпар алушының санасында шын-

дық  сегментінің  психикалық  бейнеленуі.  Ол  ақпар  жіберушінікіне  ұқсас  ақпар  алушының  субъективті 

әсерленушілігі  болып  саналады.  Яғни  ол  ақпар  алушының  әуелгі  біліміне  және  оның  кейбір  жеке 

психикалық  ерекшеліктеріне  байланысты  болады.  Мәтіннің  маңызды  бөлігі  хабар  жіберушінің  берген 

ақпаратынан тұрады. Ақпарат деп әлеуметтік дамыған ми мен қоршаған ортаның белсенді ара-қатынасы 

үдерісінің  тамаша  нәтижесі  саналады.  Мәтіннің  қандай  түрі  болмасын,  көлеміне  қатыссыз  мағыналық-

тақырыптық ұйымдасуында әрбір ой қатысымның мақсат-мүддесі белгілі бір аяқталғандыққа ие болады. 

Тілімізде мәтіннің мына сияқты түрлері бар: ғылыми мәтін, көркем мәтін, газет мәтіні, диалогтық мәтін 

т.б. Сөйленімнің мәтіннен айырмашылығы егер сөйлеудегі сөйленімнің пайда болуы тек жеке сөздей емес 

жағдаятқа қосылса, мәтіннің пайда болуы кең ауқымды әрекетке қосылғандығынан тұрады.  

Мәтін – бірнеше мағыналы бөлшектерден, олардың байланысынан жасалып, белгілі бір мағыналық 

және  құрылымдық  тұтастыққа  ие  болатын  сөйлеу  бірлігі.  Ол  өз  ішінде  мынадай  семантикалық-

синтаксистік бірліктерге бөлінеді: Сөйлем – Фразадан жоғары деңгей – Үзінді – Тарау – Бөлім. Оның ең 

кішкене бөлшегі – бір сөйлем болса, ең жоғары бөлшегі – көптеген сөйлемдердің жиынтығы. Мәтін бүтін-

дей  қатысымдық  бірлік  ретіндегі  жалпы  тұжырыммен  немесе  түпкі  оймен  (қатысымдық  ниетпен)  бір-

тұтас  тұйықталған,  семантико-мазмұндық  бағынысты  құрылымға  функциональді  біріккен  қатысымдық 

элементтердің  жүйесі.  Мәтіннің  бірліктерін  әр  түрлі  атайды  –  фразадан  жоғары  бірлік,  күрделі 

синтакистік тұтастық т.б. Мәтін ретінде біртұтас сөйлеу туындысының бөліктері – бөлім, параграф, абзац 

та қарастырылады.  Мәтін өте күрделі тілдік құрылым. Сөйлемнен жоғары қарайғы бірліктер – сөйленім, 

фразадан жоғары бірлік, период, блок, мәтін – қатысымдық белгіге ие, сол себепті “қатысымдық бірлік-

терге”  грамматикалық  бірліктердің  қатарынан  сөйлемнен  төменін  алынбайтыны  сөзсіз.  Себебі  әрбір 

қатысымдық қажеттілікті толыққанды жүзеге асыру қабілетіне тілдің кез келген бірлігі ие бола алмайды, 

ондай мәртебеге тек сөз-сөйлемнен жоғары бірліктер ғана жатуы мүмкін. Мәтіннің құрылымында тілдік 

бірліктер  өз  болмысын  өрнектей  алады.  Күрделі  синтаксистік  тұтастық  кейде  күрделі  айтылыс  деп 

аталады, алайда сөйлем деңгейінде айтылымның “тілдік нақтылығы болып, сөйлем мен фразаны бірік-

тіретін тіл мен сөйлеудің  единицасы болса, текст деңгейінде  «күрделі айтылымның» тілдік нақтылығы 

болмайды, өйткені бұл жағдайда ол күрделі синтаксистік тұтастықтың синонимы болып кетеді. Фразадан 

жоғары бірлік – сөйлемге қатысы бойынша ерекше деңгейді тудыратын бірлік. Біртұтас сөйлеу туынды-

сының фразадан жоғары бірліктен ерекшелігі грамматикалық белгілер оны біртұтас ретінде құрылуына 

қатысса да, грамматиканың ұғымдарымен анықталуға келмейді. Мәтіннің ең кіші бөлшегі сөйлем сөйлеу 

тұрғысынан  сөйленім  болатыны  айтылды.  Ол  сөйлемдердің  негізінде  құрылатын  болғандықтан,  құры-

лымының  анықталуы  да  соған  бағынышты.  Сондықтан  сөйленім  синтезін  жасау  барысында    мәтіннің 

385 

дұрыс  бөлшектенуі, дұрыс әрі анық айтылымы  маңызды.  себебі синтез арқылы  мәтін дыбысталған сөз 

ретінде жарыққа шығып, қатысымдық сипатқа ие болады. Сондай-ақ сөйленім синтезінде айтылымның 

дұрыстығы әртүрлі диалектілік ерекшеліктерді салыстыру үшін,  ер және әйел сөйленістерін саралау үшін 

және  сөздерді автоматты тану жүйесін әзірлеу (авиабилеттерге тапсырыс) үшін қажет екені белгілі.  

Корпусты  тіл  формасына  (тұрпатына)  қарай  жазба  түрдегі  корпустар  және  сөйлеу  түріндегі 

(фонетикалық) корпустар деп екіге бөлуге болады. Жалпы корпус – бұл ауызша және жазбаша  мәтіндер-

дің  жиынтығы.  Сөйленім  немесе  ауызша  корпусы  деген  аудиомәтін  мен  олардың  транскриптысының 

кешені. Әр сөздің транскрипциясынан басқа сөйленім корпусына әдетте сөздер және олардың қолданылу 

жиілігі  туралы  ақпарат  және  метабелгіленім    беріледі.  Ал  сөйленім  синтезінде  диктордың  мәтінмен 

жұмыс  істеуі  аса  маңызды  болып  табылады.  Сөйленім  синтезін  жасау  барысында  диктордың 

просодикалық  білімінің  жоғары  болуы    көзделеді.  Жалпы  ауызша  сөздің  физиологиялық  сипаты  – 

артикуляциясы жағынан дұрыс дыбыстау, сөз ағымын дұрыс бөлшектеп ұйымдастыру болса, интонация 

белгілі бір ойды білдіретін сөз бөлігінің тыңдаушыға түсінікті әрі әсерлі болатындай безендірілуін, яғни 

сөз  ағымы  арқылы  бір  ғана  емес,  әр  түр  мағыналарды  жеткізудегі  әуен,  әуез,  ұзақтылық  пен  қарқын, 

дауыс  қаттылығы  сияқты  интонацияның  компоненттерін  үйлесімді  жүзеге  асыруды  талап  етеді. 

Интонация  кез  келген  сыртқа  шыққан  ойдың  ауызша  тілдегі  көрінісі.  Интонациясыз  айтылған  сөздің 

мысалын табу өте қиын. Интонациясыз сөйлеушінің ойын, оның сол  ойға, тыңдаушыға деген қатысын 

білу қиын.  Интонация арқылы сөздің коммуникативтік мақсатын да түсінеміз.  

Ауызша  тілдің  өзіндік  ерекшеліктері  болатыны  белгілі.  Ең  алдымен  ауызша  тілдің  құралдары 

тыңдарманға бағытталып құрылады, яғни қарым-қатынастағы серігіне сөйлеушінің әсер етуі есту қабілеті 

арқылы  жүзеге  асады.  Демек  қандай  да  бір  коммуникативтік  мақсатпен  айтылған  сөз  тыңдарманға, 

біріншіден, дұрыс естілуі шарт, екіншіден, ондағы мақсат айқын көрініп, соған сәйкес таңдалған тілдік 

лексика-грамматикалық  құралдар  (сөз,  сөз  тіркестері,  жалғаулықтар  мен  шылаулар)  интонациялық 

жағынан дұрыс ұйымдасуы (әуен, қарқын, дауыс күші, әуез, кідіріс) керек. 

Қай  халықтың  болса  да,  оның  сөйлеу  тілінің  өзіне  тән  интонациясы  бар  екені  анық.  Сол  сияқты  

әртүрлі маман иесінің өзіндік интонациялық конструкциялары әр басқа болып келеді. Жалпы интонация 

(

лат.

 

іntono) – сөйлемдерді, олардың бөлшектерін сазына келтіріп сөйлеудің ырғақты әуені. Интонация — 

сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді айтудағы дауыс мәнері, дауыс ырғағы, сөйлеудің ритм-мелодикалык бейнесі. 

Интонация – компоненттердің бірлігінен тұратын күрделі құбылыс: әуені (мелодикасы);  

ритм

;  қарқыны 

(темпы); қарқындылық;  

тембр

; фразадағы сөздер мен сөз тіркестерін бөліп айтуға қызмет ететін логика-

лық және 

тіркес екпіні

 

[3]. Аталған  компоненттер бірігіп бір бүтін интонацияны құрап, коммуниканттар 

арасында  дұрыс әрі тиімді  қарым-қатынас  орнығуына ықпал етеді.  Сөйленіс интонацияның  тек қана 

бір ғана  компонентінен тұрмайды. Бір сөйленіс түрінде  бірнеше  интонациялық компонент пен бірлік  

өмір сүреді.  

Диктордың  мәтінді  оқу  барысындағы  коммуникативтік-сөйлесімдік    мәдениеті  ең  алдымен    дауыс 

әуеніне  байланысты  екенін  айтуға  болады.  Диктор  сөзді  дұрыс  айта    білуді  үйрететін,  насихаттайтын 

тұлғаның бірі деп те айтуға болады.   

Диктордың  интонациясы  және әуені тыңдаушының  ойлауына әсер етумен қатар,  оны сезінуіне  де 

әсер ететіні даусыз. Сондықтан диктор маман тілінің интонациясының конструкциясы  барынша дұрыс 

құрылуы шарт.  

Интонацияның  компоненттері  сөйлеу  барысында  анық  байқалады.  Ауызша  сөйлеу  тек  интонация  

арқылы ғана емес, ойды жеткізуші тілдік құралдардың барлығы сөйлеу  актісі  кезінде  көрініс табары сөзсіз.  

Диктордың  сөйлеу  техникасы,  сөз  ағымын  мүшелеу  мен  интонацияға  қатысты  білім,  біліктілік, 

дағдысын  қалыптастыру  үшін  тілтанымдық  сауаттылығы,  тілдік  мәдениеті  жоғары  болуы  керек. 

Сондықтан сауатты, әрі шебер сөйлеу үшін ауызша сөздің тілтанымдық негіздерін жан-жақты меңгерген 

жөн. Ол үшін: 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: