Тақырып Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы
жүктеу/скачать 24,38 Kb.
|
Қазақстан тарихы Раимбекова Ситора 1
|
Тақырып 1. Адамның тарихқа дейінгі эволюциясы Тапсырмалар: 1. Тарихқа дейінгі адамның мәдениеті. Ерте палеолиттегі өнер мен діни қойылымдардың бастаулары. 2. Қарабайыр өнер ескерткіштеріндегі антропо-және зооморфтық бейнелердің ерекшеліктері. 3. Тілді дамыту, ұтымды білім, мезолит, неолит, энеолит дәуіріндегі діни идеяларды қайта құру. 4. Үңгір өнері-петроглифтер (Мыңшұңқыр, Өлеңті, Еңбек, Тесіктас, Шатыртас, Ақбидайық, Ақбауыр, Баянжүрек). Архантроптар мен палеонтроптарда ойлаудың дамуы жөнінде шетелдік ғылымда екі концепция тараған. Бұлардың бірінің өкілдерінің (эволюционист Э. Тэйлор мен Г. Спенсер) ежелгі адамдардың ойлауы мен дене бітімі қазіргідей адамдардың ойлауының арасындағы айырмашылықты мойындамайды. Екінші бір концепцияның өкілдері (Л. Леви-Брюль тұжырымдаған) алғашқы тұрмыстық адамдардың бәрінің ойлауы «логикаға дейінгі», яғни логика заңына бағынбайды деп санайды. Совет зерттеушілері алғашқы тұрмыстық адамдардың ойлауы мен сөйлеуінің дамуын екі сатыға бөледі. Бірінші сатыны архантроптармен және палеонтроптармен, екіншісін homo sapiens- пен байланыстырады. Бірінші сатыда сезіп-көргенді ойлау, сараланбаған сөз, екінші сатыда абстракты ойлау, анық сөз басым болғандығын советтік барлық ғалымдар мойындайды. Алайда, абстракты ойлау мен анық сөйлеудің қай уақытта шыққандығы жөнінде совет әдебиетінде бірыңғай пікір жоқ. Кейбір ғалымдар (Л. О. Резников, А. Г. Спиркин) абстракты ойлау және анық сөйлеудің бастамасы мустье дәуірінде, неандертальдықтарда пайда болды,-дейді. Екінші бір ғалымдар(В. В. Бунак, В. 3. Панфилов) абстракты ойлаудың элементтері питекантроптар мен синантроптарда пайда болды деп есептейді. Кейінгі палеолитке дейін сөз сараланбаған болған, бірақ палеонтроптардың сөзі архантроптарға қарағанда едәуір дамыған еді. Неандертальдықтарда көп мағына білдіретін және белгілі бағыттағы мазмұны бар жаңа сөз-сөйлемдер шыққан. Тым ежелгі адамдарда бірі мен бірі байланыспайтын, өзгермейтін атау ретіндегі сөздер болған. Маймыл тәріздес адамдар бірлесіп жүріп қоректерін тапқан, жауларынан корғанған. Осындай жағдайда, еңбек процесі үстінде адамдардың бірігіп қимыл жасау үшін келісіп алуы және тәжірибе алмасуы қажет болды да, сөйлеу дамыды. Сөйлеудің дамуы үшін қажетті шарт еңбек процесінде тіке жүруді үйренумен және адамның бүкіл организмінің қалыптасуымен бірге жетілген кейбір органдардың (көмекей, өкпе, тіл т. б.) ерекше бітім құрылысы болып табылады. Дыбыстық сөйлеудің қосымша элементі ым қағу, қол сермеу болды.Адам сөзінің әуел бастан-ақ жануарлар дыбысынан айырмасы болды, адам өзінің бейімді сөйлеу органдары арқылы әр түрлі алуандаған дыбыстардың тіркесін шығарып, оларды бір тұтас дыбыстар топтарына біріктірді, бұларды біз сөз деп атаймыз. Тіл баяу дамыды. Ол әрқашан да адамдардың тәжірибе алмасу және қатынас жасау құралы болды. Тілде адамның өне бойы қатысы бар заттар белгі берді. Жағдай әр қилы болған сайын тіл де байи түсті. Алғашқы тұрмыстық тілде бар заттан гөрі атау көп еді, өйткені әр адамның ойға байланысты руының өз дыбыс тіркесі болды. Атаулар келісіліп койылмады. Сондықтан да тілдің алғашқы даму сатысында синонимдер өте көп болған. Алғашқы тұрмыстық сөздердің ішінде жалпы есімнен гөрі жалқы есім көп еді. Ол кезде сезімді, қатынасты, қимылды білдіретін сөздер болмады. Бұның бәрі эмоционалды түрде ыммен, үнмен қатты дыбыс шығару арқылы білдірілді. Кейінірек барып, адам өзінің сезімі мен ойын білдіру үшін тілді пайдалануға мүмкіндік тапты. Тіл толық мағынасында ойдың құралы болды. Тілсіз адамзат бүгінгі жеткен табыстарына жете алмаған болар еді. Тіл арқылы ересек адамдар өздерінің ата-бабаларынан үйренгенін кейінгі ұрпаққа үйретті, сөйтіп, тұрмыс жағдайын жақсарту жөніндегі болашақтан жұмысты жеңілдетті. Ойлаумен тығыз байланысты болған тіл алғашқы мағынасыз үн шығарудан бастап әуелі рудың, содан соң тайпаның айқын сөзді тіліне дейін жетіп, дамудық ұзақ жолынан өтті. Таптық қоғамда тайпаның тілі ұлт топтарының тілімен ауысты. Орта палеолит 300000 жылдан 50000 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Діни әдет-ғұрыптардың алғашқы алғашқы дәлелдемелері осы кезеңнен басталады. Қасақана жерлеу, әсіресе қабір тауарлары діни тәжірибенің алғашқы анықталатын түрлерінің бірі болуы мүмкін, өйткені Филип Либерман бұл «күнделікті өмірден асатын өлілерге деген алаңдаушылықты» білдіруі мүмкін. 2) Зооморфтық ою-өрнектер — өрнектің негізгі композияциялық түрі. Зооморфтық өрнектер жануарлар әлемін бейнелейді. Көшпелі қазақтар тамаша ақынжанды адамдар болған. Олар төрт түліктің, аң мен құстың түр-тұлғасының сұлу бітімін тани біліп, олардың бейне-бедерлерін ежелден-ақ қолөнерде қолдана білген. Зооморфтық өрнектердің ішіндегі ең кең тарағаны мүйіздерді бейнелеу еді. Бұл тек мүйіз тәрізді доғалы «қошқар мүйіз» емес, сонымен қатар осы өрнектің барлық түрлері мен композициясы: «мүйіз», «қос мүйіз», «сынық мүйіз». Халық шеберлері тек мүйіз ғана емес, сонымен қатар жануарлардың өзге де дене мүшелерін бейнелеуді кеңінен қолданған. Бұл жерде «түйе мойын» , «құс қанаты», «қаз мойны» бейнелерін атауға болады. Осы ою - өрнектермен үй заттары, жиһаз, қару - жарақ бұйымдары да әсем көркем безендіріледі. Қазіргі уақытта ою - өрнектер сәукеле, айырқалпақ, қамзолдың алдыңғы өңірі, аяқ киім қонышы секілді соңғы үлгідегі киімдерді әшекейлеуде қолданылады. 3) A петроглиф а бөлігін алып тастау арқылы жасалған сурет тау жынысы кесу, теру, ою немесе абразивтеу, формасы ретінде рок-арт. Мұндай бейнелерге сілтеме жасау үшін Солтүстік Америкадан тыс жерлерде ғалымдар көбінесе «ою», «ою» немесе техниканың басқа сипаттамалары сияқты терминдерді қолданады. Петроглифтер бүкіл әлемде кездеседі, және олар көбінесе онымен байланысты тарихқа дейінгі халықтар. Бұл сөз Грек префикс petro-, бастап πέτρα петра мағынасы «тас», және γλύφω glýphō «ою» деген мағынаны білдіреді және алғашқыда француз тілінде «ойып» жазылған петроглиф. Әдетте сауатты мәдениеттерде кездесетін петроглифтің тағы бір түрі, а рельеф немесе рельефті а рельеф тастың бөлек бөлігін емес, жартас сияқты «тірі жартаста» ойылған мүсін. Бұл бедерлі суреттер жартастағы бейнелердің санаты болып табылады, ал кейде олармен бірге кездеседі жартас сәулеті,[1] олар жартастағы және жазба мәдениеттердің гравюралары мен картиналарына шоғырланған жартас өнері туралы көптеген жұмыстарда алынып тасталуға бейім. Осы рельефтердің кейбіреулері кескінді анықтау үшін жыныстың табиғи қасиеттерін пайдаланады. Жартас рельефтері көптеген мәдениеттерде жасалған, әсіресе ежелгі Шығыс.[2] Жартас бедерлері әдетте едәуір үлкен, өйткені олар ашық аспан астында әсер етуі керек. Көпшілігінде өмір сүру өлшемінен үлкен фигуралар бар. Стилистикалық тұрғыдан мәдениеттегі жартастағы бейнелер мүсіннің басқа кезеңдеріне қатысты. Хет және парсы мысалдарынан басқа, олар әдетте мәдениеттің мүсіндік тәжірибесінің бөлігі ретінде талқыланады.[3] Тік рельеф жиі кездеседі, бірақ көлденең беттердегі рельефтер де кездеседі. Термин рельеф әдетте Үндістанда кең таралған табиғи немесе адам жасаған үңгірлер ішіндегі бедерлі оюларды жоққа шығарады. Табиғи тас түзілімдері мүсіндерге немесе басқа мүсіндерге дөңгелек түрінде жасалған, ең танымал Ұлы Гиза сфинксі, әдетте алынып тасталады. Хетит тәрізді табиғи орнында қалдырылған ірі жыныстардағы рельефтер Имамкуллу рельефі болуы мүмкін, бірақ кішігірім тастар сипатталады стела немесе ою ортостаттар. Баянжүрек суреттері – Алматы облысындағы Ақсу ауданының Қапал ауылынан шығысқа қарай 25 шақырым жерде, Жетісу, Алатау сілеміндегі Баянжүрек тауында сақталған жартастағы суреттер. Олар құрамы мен мазмұны жағынан алуан түрлі. Суреттердің арасында қола дәуіріне жататын басын жан-жағына шашырай тараған, 7 сәуле көмкерген екі ғажайып бейне бар. Баянжүрек суреттерінің ішінен сақ және ғұн-сармат кезеңіне жататын көріністер де кездеседі. Жартастағы суреттердің көпшілігі, негізінен, салт атты сарбаздар бейнесінде берілген ежелгі түрік дәуірін сипаттайды. Ақбауыр үңгірі – қола дәуірінен сақталған ескерткіш. Суретті үңгір Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданындағы Бестерек ауылынан солтүстікке қарай 3 шақырым жерде, Ақбауыр тауының етегінен табылған. Ақбауыр үңгірі таудың етегінен 5-6 метр биіктікте орналасқан. Оның алдындағы алаңда діни жиындар, құрбандық шалу т.б. рәсімдері өткізілген. Үңгір қабырғасында қызыл күрең түсті охрамен б.з.б. ІІІ мыңжылдықтың басында салынған суреттер бар. Негізінен, қос аяқты арба, өгіз, таутеке т.б. суреттері бедерленген. Олардың айналасында әртүрлі ирек сызықтар, нүктелер, үшбұрыштар, төртбұрыштар және адамдар бейнеленген. Бұл суреттер жердің құнарлы болуын, мал-жанның өсіп-өнуін білдіреді. жүктеу/скачать 24,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|