59
мазмұнына үңіліп қарасақ, қазақ баласы атам заманнан бір-біріне
жақсы тілек айтып келген ғой. «Жақсы сөз – жарым ырыс»
дегендей, оның сылтаулары көп: дастарқан қайырса да, баласы
атқа мінсе де, келін түсіріп, қыз берсе де, біреуі алыс сапарға
шықса да, бата беріп жатады. Және ойдан құрап, қиыстырып
айтуға қандай шебер! Қазақтың ақсақалының аузынан шыққан
батасы өзіне лайық, өзі батасына лайық бола білген. Жазушы Б.
Нұржекеевтің «Жау жағадан алғанда» романының кейіпкері
Кебекбай мынандай бата береді:
Тақыр жерде тайғақ бар,
Тәңірім содан сақтасын!
Бату
бар жерде бәле бар,
Машайық содан сақтасып!
Шұқыр жерде сайтан бар,
Сақтаушы содан сақтасын!
Ойнақтаған оң қолың
Ақ білекте қарыссын!
Қимылдаған екі аяқ
Табаныңда қарыссын!
Аузыңдағы отыз тіс
Таңдайыңда қарыссын!
Құдай қосқан қосағың
Біргелесіп қарыссын!
Басың жерге жетпей жамандық
көрме, жаным!
Дәулетің зияда болсын!
Дұшпаның пияда болсын!
Ұлың ұяда болсын!
Қызың қияда болсын!
Адамның жаласынан,
Бұлттың аласынан, бәлесінен
Көрінер-көрінбес мың да бір бәлесінен
Патша құдайым өзі сақтасын! Әумин!
Бұл батаның шағын түрі М.-Жүсіп Көпеевтің жазбаларында
кездеседі екен. Атам қазақ жазбай, жадында сақтаса да, еш
нәрсесін селкеулетпей, ұрпағына жеткізіп отырған ғой. Әлгі
сөздердің неше жүз жылдық тарихы бар екенін ажырату оңай
60
емес. Ал осындай баталар бүгінгі күні де әр үйде айтылып жатса,
артық болар ма еді?
Батаның өзі айтушының кісілігін, ой-өрісін, білім-парасаттын
танытатын кішігірім шығармашылықтың бір түрі деуге болады.
Бата беру салты VIII ғасырларда Сыр бойында өмір сүрген
Қорқыт бабамыздың заманында бар екен (арғы тарихы оның ар
жағында жатқанына күмәніміз жоқ). Қорқыт бабаның айтқан
баталары ғасырдан-ғасыр қуып бізге жетіпті. Кейінірек хатқа
түсіп кеңдіктен, өз дәуірінен асып келіп, бүкіл ортағасырлық
философияның адамшылық, ар-ұят өлшемдерін баяндайды.
Қорқыт баба былай депті:
«Өміріңше асқар тауың құламасын! Көлеңкелі дарағын,
солып, қуармасын! Ақ сақалды әкенің барар жері жұмақ болсын,
ақ шашты анаңның жүрген жері саялы тау болсын! Сені құдай
ұлыңнан, туғандарыңнан айырмасын! Өзіңе кең жайлау болған
Қаратау күйремесін! Көлеңкелі биік дарағың көктеп, көгере
берсін! Тасып аққан өзендерің шөлге айналмасын! Жаманның
сөзіне ерме! Қабырғаң болса жүрерсің, шеміршек болса нығаяр.
Ажал сағаты сорып, ашық көзің жұмылғанша сені құдай өз
дініңнен айырмасын!» (Ә. Қоңыратбаев аударған «Қорқыт ата»
кітабынан).
Сабақта Қорқыттың батасын әрі оқып-бері оқып: «бұл батаны
аудиторияның бір көрнекті жеріне ірі әріппен жазып, іліп қояр ма
еді!» – деген ойға келеміз.
Айналамызға қарасақ, М. Горький
айтқан ұлы сөздер ілулі тұр. Қорқыт сөздерін ойша қасына қойып
көрсек, айырмасы жер мен көктей. Қандай-қандай заманға тап
келерін Қорқыт баба қайдан білсін!
Қиял жүйрік қой, енді өзімізге бата-тілек айтудың реті келсе,
не дер едік деген ой келеді. Алдымыздағы ақ қағазға өз
өміріміздегі бірінші батамызды жаза бастадық.
Достарыңызбен бөлісу: