Өз халқын шексіз сүйетін, оны мақтаныш тұтып, салт-

174 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП:  
ТӘЖІРИБЕ 
 
 

175 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҰЛТТЫҚ МЕКТЕП: ТӘЖІРИБЕ 
 
Адамға  ең бірінші білім емес,   
 тәрбие  берілуі керек, тәрбиесіз   
 берілген білім – адамзаттың   
        қас жауы,  ол келешекте  оның  
        барлық  өміріне апат әкеледі  
 
 
 
 
(Әл-Фараби) 
 
 1993  жылы  Алматы  түбіндегі  Жандосов  ауылында 
жекеменшік  «Гуманитарлық  қазақ  мәдениеті  мектебі»  дүниеге 
келді. Мақсаты – ұлттық  мектебіміздің  моделін  жасап көруге 
талпыныс. Егер  еліміз  тәуелсіздігін  алмаса,  мұндай  мектептің  
ашылуы мүмкін емес еді.  
Кеңестік мектептің оқыту жүйесі жаман болған жоқ. Әсіресе 
негізгі  ақпарат  ауқымын  меңгертіп  шығару  жағынан  алдына 

176 
 
ешкім  түсе  алмады.  50-60-жылдардағы    ауыл  түкпіріндегі 
мектептердің  өзінің  мұғалімдер    сапасы  жоғары  еді.  Жоғары 
оқуға тек біліміне сенгендер  ұмтылатын. Таныстықпен оқу іздеу 
жетпісінші жылдары өріс алып күшейді-ау деймін. Міне, осыдан 
кейін білім  сапасы  бүлінді. 
Сонымен  бірге  педагогикада  біраз  тиімді  жаңалықтар  көзге 
түсті. Мектеп – қоғамдық сананың көрінісі. Н.Бердияев: «Таптық 
идея қоғамда адамдық идеяны өлтірді», – деген екен. Мектепте 
казармалық  тәртіпке    бағындырып  ұстаған  әміршіл  жүйені 
жұмсарту жақтары ойластырыла басталды. 70-80- жылдары Ресей  
педагогикасы 
ғылымы 
зор 
ізденістерге 
толы 
болды. 
П.Я.Гальпериннің ойлау әрекеттерін сатылы түрде қалыптастыру 
теориясы;  Л.В.Занковтың,  Д.Б.Элькониннің;    В.В.Давыдовтың 
проблемалық 
оқытуы; 
Т.А.Шамова, 
А.К.Марковалардың 
оқушының  сабақтағы  белсенділігін  арттыру;  Ю.К.Бабанскийдің 
оқытудың  тиімділігін  қарастыру  теориясы,  «Мәдениеттер 
сұхбаты» тағы-тағылар. 
В.А.Сухомлинский, 
Ш.А.Амонашвили, 
С.Н.Лысенкова, 
В.Ф.Шаталовтың  оқыту  әдістері  серпіліс  әкелді.  Бірақ  біреудің 
қолданған  тамаша  әдістемесін  екінші  біреу  сол  қалпында 
пайдаланып  көргісі  келгенімен,  алдыңғыдай  жеміс  бермейтіні 
анық.  Жүрек  басқа,  ой  әр  түрлі,  білік  әр  түрлі.  Жетістікті  өз 
мүмкіндігіңді  дамытуға  пайдалануға  болады.  Сол  себептен  де 
талантты педагогтер қайталанбайды. 
Сексенінші  жылдардың  соңы,  тоқсанның  басына  қарай 
Еуропа  педагогтерінің    тәжірибелері  де  жария  бола  бастады. 
Мария  Монтессори,  Вальдорф,  Ф.Рене,  Петерсон  тәжірибелері 
туралы  көп  жазылды.  Бала  мен  мектеп  арасындағы  қарым-
қатынастың  өзгеше  түрлері  айқындалды.  Мектепте  қоғамдағы 
таяп  қалған    ұлы  өзгерістердің  дүмпуі  біліне  қоймады,  тіпті  
білінген  күнде,  бұрынғыдан    жақсару  ғана  болады  деп  ойлаған 
еді. 
АҚШ-та  «Америка  –  2000»  дейтін  ұлттық  бағдарлама 
қабылданды. Егер оны іске асыратын болса, американдық мектеп 
түлектері жаратылыстану мен математикадан әлемдегі ең жоғары 

177 
 
білім  нәтижесін  көрсетеді.  Алысты  көздейтін  ұмтылыс! 
Мектептер  өзін  жасап  отырған  қоғамнан  артық    болмайды, 
сондықтан  ұлттық  әлемдік  экономикадағы  жетекшілік  ролін 
қамтамасыз ету мақсатын алға қояды. Вашингтондық ХХІ ғасыр 
мектептері, Набиско жаңа ғасыр мектебі, Сант-Пауладағы Сатурн 
болашақ мектебі, тағы тағылар  жүзеге  асырып  жатты. Осының 
бәрінің фонында қаражат жоқ, қалтылдаған (бейнелеп жіберсем, 
кешіріңіз) біздің мектептер аяныш туғызып,  жүрек сыздататын 
еді.  
Еліміздің    тәуелсіздік    алуының    алғашқы    кезі    зиялылар  
арасында 
эйфория 
туғызды. 
Ата-бабамыз 
армандаған  
тәуелсіздікке қол жеткіздік, енді  ел үшін  еңбектенеміз деген ой 
болды.  Альтуристік  ұғымда  тәрбиеленген  едік.  Қазанның 
тұтқасына ие болғандар ішіндегі халықтың көжесін өздері бөліп 
алып қояды дегенді күтпедік. Жоғарыдағы ізгі ойдың бір ұшынан 
біз де ұстадық. 
Осы  кезде  тәуелсіздігімізге  сай  ұлттық  мектебіміздің  бет-
бейнесі,  болмысы  болу  керек  деген  мәселе  көтерілді.  Бір 
конференцияда:  «Кеңестік    жүйенің  қолбаласы  болып  келген 
қазақ мектебі қазір өз енесінен айырылып қалып, әр емшекке бір 
түртінектеген  қозы  сияқты  болып  қалды  (Қ.  Мырза  Әлі).  Енді 
өзімізді іздеуіміз керек, өз тамырымызды табуымыз керек», – деп 
едік, бір мұғалім: 
–  Олай  деп  айтпаңыз,  қазақ    мектебі  жақсы  жұмыс  істеп 
жатыр. Мысалы, біздің  мектеп, – деді ашуланып. 
–  Не істеп жатырсыздар?  
–  Биологияны  тереңдетіп    оқытамыз.  Бізден  бітірген  
балалар түгел  оқуға түседі. 
Онда  қазақ  мектебінің  бар  мәселесі  шешілген  екен  дедік. 
Ұлттық    рухын    танытатын  оқулықтар  жоқ  болатын,  ұлттық 
мектептің  моделі  жоқ  деп  айтса,    ерсі  сияқты  еді,  ізденістер 
негізінен  әдістемелік  сипатта  ғана  болды.  Мәскеулік  жүйенің 
көлеңкесінде ғана елеусіз тіршілік етуге үйреніп алған едік. 
Жоғарыдағы  мұғалімнің  ойы  мектептің  мақсаты  оқуға 
түсіруші,  қызметке жеткізуші  баспалдақ ретінде ғана  қарайтын  

178 
 
кісілердің    біразында  болды.  Олар  үшін  негізгі  мәселе, 
мықтағанда, белгілі бір ақпарат жиынтығын білдіріп шығару. Бұл 
да  аз  нәрсе  емес,  осыған  жете  алмай  жатқандар  да  көп.  Бірақ  
мектептің  мақсаты сол ғана ма еді?  
Егер  де  ұлттық  мектептің  моделін  жасау  идеясын    біз  ғана  
таптық десек, өтірік  болар  еді. Ол идеяны  әрісі  Мұхтар Әуезов 
өзінің  «Жапониясында»  айтқан  жоқ  па?  Мағжан  Еуропа 
педагогикасын зерттей отырып, оған ұлт мүдделерін қоспады ма? 
Жүсіпбек Аймауытов ұлттық жан дүниені ескермеді ме?  Берісі 
тәрбие ғылымымен айналысатын бүгінгі ғалымдардың  біразы: Қ. 
Жарықбаев, С. Қалиев,  Шәрелхан Әленов, Ж. Асановтар… Тіпті 
ақын-жазушылар  (оған  ұлтымыздың  мүддесін  ойлаудан 
талмайтын Г. Бельгерді қосыңыз) да  бұл тақырыпқа көп жазуда. 
Шота  Уәлиханов:  «Әлдекімге  көзсіз  табыну  –  ол  да  бір  зор 
кесел». Жазушы М.Қабанбаев: «Көне қытай, үнді ғақлияларынан 
бастап, грек, рим көзқарасын, арабтың жауһарларын, еуропалық 
ой түйіндеуімен жете танысуымыз керек. Осы  ілімдерді ондаған 
ғасыр  тарихы  бар  өзіміз  жаңа  біліп  жатқан  көшпелілер 
мәдениетінің  тайқазанына  салып  жіберіп,  қайта  суарып  пісіру 
керек  және  оның  қазақ  зейініне  сіңіру  керек.  Тек  дала 
мәдениетімен  шектеліп  қалмай,  дүние  мәдениетін  дала 
мәдениетіне кіріктіруіміз керек», – дейді.  
Мағжан  айтады:  «Тәрбие  төрт  түрлі:  дене  тәрбиесі,  ақыл 
тәрбиесі,  сұлулық  тәрбиесі,  құлық  тәрбиесі.  Егерде  адам  
баласына  осы  төрт  тәрбие  тегіс  берілсе,  оның  тәрбиесі  түгел 
болғаны…» (Педагогика. 14-б.).                                               
Кейбір  мектептер  бірінші  орынға  ақпарат  жиынтығын  ғана 
қояды.  Тәрбиелеушілік  рөлі  тым  төмендетіледі.  Біздің  мектеп 
білім беруді тәрбиенің бір ғана бөлігі ретінде  қарады. 
«Ұлт» деген сөзден кей кісілер  қашқақтайды. Бізде «ұлттық 
банк», «ұлттық қор» деген терминдер бар болса, «ұлттық мектеп» 
деген  неге  болмауға  тиісті?  Мемлекетіміздің  мәйегі    болып 
отырған  халықпен    достасу,  соның  айналасына  топтасу,  бірігу 
арқылы Қазақстан  ұлты жасалмай ма? Қазақстан өзінің ұлттық 

179 
 
мектебінің  бағдарламасын  анықтамаса,  ұлттық    идеология  да 
болмайды. 
Біз  мектебіміздің  тұжырымдамасын  жасағанда,  жеке  бір 
баланың  мектепке кірген күнінен бітіріп шыққанға дейінгі жан 
дүниесін, болмысын, тұлғасын  елестеттік. Осы адам кім, қандай 
болып шығуы керек: 
–  ұлтжанды, иманды; 
–  адамды сүйетін; 
–  мәдениетті; 
–  білімді; 
–  өмірге икемді; 
–  рухани дамыған адам, кісілікті тұлға. 
Кісілікті тұлғаны қалыптастыру үшін не істейміз? 
Кісіліктің  негізі  ұлттық  мәдениетте:  тілі,  әдебиеті,  тарихы, 
діні,  жазуы,  өнері,  дүниетанымы,  қарым-қатынасы,  ойыны, 
спорты. Өзінің дәстүрлі  мәдениетін меңгере алмаған  адам ылғи  
да  кембағалдық    сезімде  болады.  Тек  ұлттық    мәдениетпен 
шектеліп  қалып,  әлемге  қол  созбаған    кісі  де  осындай  қорсыну 
күйін  бастан  кешеді.  Ендеше  балаға  осы  екеуінің  де  жақсы 
жақтарын  сіңіру керек болатын. 
Кеңестік  оқулықтарда  ұлт  мәдениетінен  таптық  күресті 
үндейтін тұстары ғана назарға ілініп, қалған көл-көсір мәдениет, 
дүниетаным,  жалпы  адамзаттық  құндылықтарды  көксеген 
пәлсафа – бәрінен мақұрым қылып өсірді. Оның нәтижесі қазір 
ап-айқын  көрінуде.  Сақалы    сапсиған    қырықтағы  жігіттер: 
«Қазақта  бұрын мәдениет бар ма еді? Бұрын қала болған ба?» – 
деп  таңғалады.  Егер  ол  миына  мектептен  сіңірілген  болса, 
басқадай  адам болған болар еді. 
Қазақ  мәдениетін  қазақтар ғана емес, осы жерде мекен етіп,  
тұрып жатқан, Қазақстан мектебінде оқитын әр бала білуі керек. 
Мәселе  –  қалай  оқытуда.  Нендей  құралдармен  жүрекке  жеткізе 
білуде.  «Халқымыз  шешен  болған»  деген  мақтанды  көп 
айтқаннан  гөрі,  қалай  шешен  қылып    шығарған,    оған    қандай 
әдіс-тәсілдермен қол жеткізген, соны қолдана білсе. Баланың өр 
рухты    болып  шығу  сыры  неден?  Ерлік  сезімді  қалай 

180 
 
қалыптастырады? «Бесікті былай тербеткен» дегенді көрсетумен 
бірге, бесік тербетудің мәні неде, ол бала  тәрбиесіне  қалай әсер 
етеді – соны түсініп пайдалансақ. Осының бәрі  зерттелмегендік-
тен, этнография  түрінде бергіміз келеді.  

жүктеу/скачать 2,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: