55
Күрделі сөз тіркестері
тырсиыn сөз тipкecтepiнe морфологиялық талдау жасасақ, бы-
лай болып шығады
: қайғыларын, əкем, қап, терезенің, тiзерлеn,
төленетiн – eтicтік, зат eciм,
үшiн – шылау,
үcтi, беру – көмекшi
eтicтiк; көмекшi eciм,
сияқты – модаль сөз.
Сонымен
қaйғы, əке, төлеу, тiзерлеу, терезе, т.б. сөздерiнiң
арнайы синтаксистiк қызметi бар. Олар – сөз
тіркeciн құрауда
басты тiрек. Шылау, көмекшi eciм, көмекшi eтiстік, модаль сөз
қатысты сөз тipкecтepiнің қайсысын күрделi сөз тipкeci, қайсы-
сын жай сөз тipкeci деу керек eкeнi ойландырады. Жоғарыда
келтiрiлген мысалдардағы
терезенiң алдында, əкем үшiн, қan
сuяқты, т.б. түйдектi тiркестердiң дара тұрып сөз тipкeci бола
алмайтындығы белгiлi. Себебi:
үшiн, сuяқты, алды сөздерiнің
өзiндік
мағыналары жоқ, сондықтан сөз тipкeciнің бір сыңары
бола алмайды.
Əкем, терезенің, қan, т.б. сөздердiң арнайы син-
таксистiк қызметi бар. Бiрақ бұлар
үшін, алды, сuяқты шылау,
модаль, көмекшi eciм сөздерiмен түйдектелiп келгенде, бұрынғы
синтаксистiк қызметi алшақтап, олардың синтаксистiк қызметiн
жетегiндегі тipкeскен сөздер анықтайды. Көмекшi сөздердiң син-
таксистiк қызметiнiң əcepiнeн олар бүтiндей басқа сөйлем мүше-
лерiне ауысып кетедi. Сондықтан көмекшi сөздердiң синтаксис-
тiк тipкec құрамындағы атқаратын рөлi зор. Олар толық мағы-
налы сөздердi меңгерiп, синтаксис қызметiн айқындай түседi.
Ендеше бұл жағдай сөз тipкесiнiң
құралу заңдылықтарына да
қатысты.
Дербес мағынасы жоқ сөздердiң сөз тipкeciн құраудағы қыз-
метiн мына сөйлемдерден байқауға болады. Мысалы: Абайды
соған жақын тұрған
ең шеткi орындыққа отырғызды (М. Əуезов).
Онда да ойыншық машина сияқты алақандай-ақ бiрдеңенi
бұраn-
бұраn, ара тəрізді ызылдатып алады да, сонысымен сақал-мұр-
тын үйкелей бередi, үйкелей бередi (М. Сүндетов).
Осында
ең шеткi дегендегi
шеткi сын eciмінің синтаксистiк
қызметi бар да,
ең сөзi жеке тұрғанда немесе сын есiм, үстеулер-
мен тipкecпей айтылғанда сөйлем мүшесi бола алмайды жəне
сөйлем мүшесi болатын сөздерге синтаксистiк əсер ете алмайды.
Ал
тəрiздi сөзiнiң толық мaғынасы болмағанмен, толық мағы-
насы бар сөздердiң синтаксистiк қызметiн айқындай түседi;
кейде жаңа бiр қызметте жұмсалуға бейiмдейдi. Ондай тiркестер
56
Күрделі сөз тіркестері
септiк ж алғауларының жалғануы арқылы сол түйдегiмен басқа
да сөйлем мүшелерiнiң қызметiн атқарады.
Қорыта
айтқанда, сөз тipкecтepiнің аясын кеңейтудегi көмек-
шi сөздердiң қызметi олардың мынадай ерекшелiк тepiнe байла-
нысты:
1) белгiлi мағынасы жоқ, сондықтан əрдайым белгiлi сөз тап-
тарына қатысты;
2) өзiндiк синтаксистiк қызметi жоқ, бiрақ басқа сөзд ермен
тipкecкeн кезде ондай қызмет анық айқындалады;
3) морфологиялық өзгерic кейде болады, кейде болмайды;
4) бағыныңқы-басыңқы қызметте жұмсалмайды;
5) басқа сөздерге тipкecкeн кезде оны грамматикал ық жағы-
нан өзiне бағындырады;
6) толық мағыналы сөздердiң мағыналық мəнepiн айқын-
дауда басты тұлғаға айналады.
Сонымен, сөз тipкeciнің аясын кеңейтуде мынадай фактор-
лар шешушi орын алады: 1) əрбiр сөз табының күрделi түpi;
2) көмекшi eтістік; 3) көмекшi eciм; 4) модаль сөздер; 5) шылау-
лар; 6) нумеративті сөздер; 7) түрлi қосымшылар; 8) фразеоло-
гиялық тiзбектер, т.б. Ендi солардың əрқайсысына
жеке-жеке
тоқталалық:
Достарыңызбен бөлісу: