Есімдіктердің етістіктермен қабыса байланысу формасы

237

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Ондай  еңбектерде  есімдіктердің  ішінде  жіктеу,  өз  есімдіктерінің 

ғана  синтаксистік  ерекшеліктері  сөз  болады  да,  ал  басқа  топта-

рының синтаксистік ерекшеліктері онша елене бермейді. Есімдік-

тердің  синтаксистік  ерекшеліктері  туралы  арнайы  еңбек  жоқ. 

Бірақ М. Балақаев «Қазіргі қазақ тілі оқулығында» есімдіктердің 

есімдермен  қабыса  байланысы  туралы  арнайы  жеке  қарастыра 

келіп,  есімдіктердің  ішінде  қабыса  байланысуға  қатысты  топ-

тарының  есімдермен  тіркесу  қабілеті,  ондай  кездегі  мағыналық 

ерекшеліктері  мен  синтаксистік  қатынастарын  біраз  сөз  еткені 

айқын.  Сөйтіп,  есімдіктердің  есімдермен  де  тіркесі  арнайы  сөз 

болғанымен,  бұдан  есімдіктердің  басқа  сөздермен  тіркесу  қабі-

летіндегі өзіндік қыры мен сыры түгел айқындалды деп айта ал-

маймыз.  Егер  зат  есім,  сын  есім,  сан  есімдердің  тіркесу  қабілеті 

əрі  есімді,  əрі  етістікті  сөз  тіркестерінде  де  жан-жақты  қаралып, 

ал  есімдіктердің  тек  есімді  сөз  тіркесінде  қаралуы  оның  əлі  де 

болса  тіркесу  мүмкіншіліктерін  толық  меңгермеуден  туып  отыр. 

Жалпы  есімдіктер  сөйлемде  мол  жұмсалады.  Бастауыштың  да, 

баяндауыштың  да,  т.б.  сөйлем  мүшелерінің  жасалуында  есімдік-

тер  басты  тұлға.  Əсіресе  бастауыш  қызметінде  жұмсалуға  кел-

генде  зат  есімдерге  қарағанда  есімдік,  оның  ішінде  жіктеу  есім-

діктерінің  қызметі  ерекше.  Бірақ  біз  бұл  жерде  есімдіктердің 

барлық  сөйлем  мүшелері  қызметіндегі  ерекшеліктерінен  гөрі 

етістіктермен  ғана  қабыса  байланысып,  етістікті  сөз  тіркесін 

құрауы  туралы  сөз  қозғамақпыз.  Жалпы  есімдіктер  жай  сөйлем 

синтаксисі,  оның  ішінде  сұраулы  сөйлемдердің  жасалуында 

барлық еңбектерде айтылып келеді.

М.  Балақаев  сұраулы  сөйлемнің  жасалуында  кім,  не,  қашан, 

қандай, кімді [57], О. Төлегенов не, кім, қашан, қай, қанша, неше, 

қайсы,  қайдан,  қалай  сұрауларын  көрсетеді [58].

 

Х.  Арғынов  

сұраулы  сөйлемнің  жасалуында  сұрау  есімдіктері  қатысады  деу-

мен  шектеледі [59]. Н.Сауранбаев  сұрау  есімдігіне  кім,  не,  қай-

сы,  қандай,  қалай,  қанша,  неше,  нешеу,  қайданы  жатқызса

 

[60], 

Ə. Төлеуов сұрау есімдіктеріне кім, не, негізгі есімдіктермен бір-

ге қайсы, қайда, қалай, қандай, неше, нешеу, нешінші сұрау есім-

діктерінің қатысуы арқылы жасалады дейді [61].

Сұрау  есімдіктерінің  сұраулы  сөйлемді  жасаудағы  ерекше-

лігінен  мынаны  аңғаруға  болады.  Қандай,  қай,  неше  есімдіктері 

238

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

қанша  бала,  неше  оқушы,  қай  кітап  тəрізді  сөз  тіркестерін  құ-

рауға  бейім  болса,  қайда,  қайдан  есімдіктері  тек  етістіктермен 

меңгеріле  байланысады.  Ал  қанша,  қалай,  қашан  сұрау  есімдік-

тері  тек  қана  етістіктермен  тіркесте  жұмсалып  барып,  сұраулы 

сөйлем  жасалады.  Жай  сөйлем  синтаксисінде  қолдануға  бейім 

сұрау  есімдіктерінің  ондай  ерекшеліктері  сөз  тіркесі  ыңғайында 

да  арнайы  қаралуға  тиіс.  Өйткені  М.  Балақаев,  сұрау  есімдікте-

рінің  есімдермен  тіркесі  туралы  айтса,  сол  сұрау  есімдіктерінің 

етістіктің  алдында  да  келіп,  əрі  меңгеріле,  əрі  қабыса  байланы-

сатынын  арнайы  қарастырмайды.  Сонда  есімдермен  тіркесуге 

қабілетті  есімдіктер,  зерттей  келгенімізде,  етістіктермен  де  тір-

кесе алады деген қорытындыға келеміз. Бұл туралы кейбір мəлі-

метті біздің «Есім пысықтауыш» деген еңбегімізден қараңыз [62].

Етістіктермен  қабыса  байланысатын  есімдіктерге  мыналар 

жатады:

- жалпылау есімдігі: түгел, əлденеше, əлдеқалай;

- сұрау есімдігі: қанша, қашан, қалай;

- белгісіздік есімдігі: əрқалай, əлдеқашан, əлденеше;

- болымсыздық есімдігі: ешқашан, ешқандай.

Бұл  есімдіктер  таза  күйінде  орын  тəртібі  арқылы  етістіктер-

мен тіркесе алады. Бірақ кез келген есімдік кез келген етістікпен 

тіркесе  береді  дегеннен  аулақпыз.  Енді  əрбір  есімдіктің  етістік-

термен тіркесін жеке-жеке көрсетейік:

Амандасты

сөйледі

келіп кетті

қайталады

əлдеқалай

хабарласты

əлденеше

барып қайтты

жүріп кетті

айтып берді

келді

көрді

кетті

алды

түгел

хабарлады

үйренді

жиналды

сөйлесті

қатысты

оқыды

пісті

жазды

естілмеді

көрмеді

келмеді

ұстатпады

239

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

ешқашан

жетпеді

ешқандай

сынбады

отырмады

ұялмады

айтпады

сөйлесмеді

түсірілмеді

ойламады

əлдеқалай

кінəлады

əлдеқашан

орналасты

ұрды

бітті

жинады

кетіп қалды

əлдеқашан

орындалды

əлденеше

қайталады

естілді

келіп кетті

Бұған қарағанда есімдіктер есімдермен қаншалықты тіркеседі 

делінгенмен, олар тек мағынасы жағынан үйлесімді етістіктермен 

тіркесіп  қана  жұмсалады.  Сонымен,  есімдіктер – етістікпен 

тіркесе  алатын  сөз  табы.  Есімдіктер  етістікпен  əрі  қабыса,  əрі 

меңгеріле  байланысады.  Есімдіктер  етістіктермен  тіркескенде 

екі  түрлі  жағдайда  кездеседі:  біріншіден,  таза  атау  тұлғада  жəне 

түрлі  көмекші  сөздер  арқылы  етістіктермен  тіркеседі.  Мысалы: 

Ол бұл ауылды бар əңгімеге түгел қандырды (М.Əуезов). Есеней 

тобы аңырап қалды. Не істеу керек? Қара жорғаны қыздың айы-

бы деп қалай алып қалар? (Ғ. Мүсірепов). Басқалар қандай қуанса, 

ел де сондай қуанған еді (Ə. Əбішев). Төлекбайдың Назгүл дейтін 

қызының қалыңмалын əлдеқашан төлеп қойған (Ə. Əбішев). Міне, 

осы рейд ауданда қалай өткізілуде? («Лениншіл жас»). – Жесеңші, 

Абай.  Алмадың  ғой, – деп  əлденеше  қозғап  көріп  еді,  Абай  жей 

алған  жоқ  (М.  Əуезов).  Жап-жас  жігітті  танып-біліп  болмай, 

ұрда-жық,  сотқар  деп  қалай  айтарсың  (Ғ.  Мүсірепов).  Сен  бізді 

қашанғы сарғайтпақсың (Ə. Сəрсенбаев).

Есімдіктер  осы  сияқты  таза  түріндегі  тіркесуімен  бірге  түрлі 

көмекші  сөздер  арқылы  да  етістіктермен    қабыса  байланысы 

жиі  кездеседі.  Ондай  көмекші  сөздерге  қосарлы  сан  есімдер, 

көмекші етістік, модаль сөздер жатады. Ондай көмекші сөздер өзі 

қатысты есімдіктермен түйдекті тіркес құрай келіп, пысықтауыш 

қызметінде  жұмсалады.  а)  Есімдіктердің  түрлі  қосарлы  сөздер 

арқылы  етістікпен  тіркесі.  Ондай  қосарлы  сөздерге  рет,  есе, 

дүркін,  мəрте  тағы  да  басқа  сөздер  жатады.  Асықпа.  Əлде 

əлденеше рет тоярсың. Бар аттарыңды доғар (С. Көбеев). Ел екі 

жар  болған  соң,  кім  ант  ішіп  ақтап,  арамдығын  жақтап,  сүйемін 

240

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

десе соған жақ болып, сүйеніп бұрынғыдан ұрлығын əлденеше рет 

асырды (А. Құнанбаев).  Рақымжанға əлденеше қайтара айтқан 

(С.  Шəріпов).  Ол  бірнеше  мəрте  басылып  шығып,  студенттер-

ге  жоба  сілтеуде  аз-кем  қызмет  атқарып  келеді  (З.  Қабдолов). 

ə)  Есімдіктерге  кейде  көмекші  де,  бол,  етістіктері  мен  бойы  кө-

мекші  есімі  тіркесу  арқылы  да  жасалады.  Мысалы:  Жаңағы 

əн  Көркембаланың  өз  əні  боп,  даусыз  сол  ғана  боп  танылады 

(М. Əуезов). Бірақ анау деп, мынау деп шуылдап қашып, алименттің 

ырым-жырымын  шығарып,  жөнді  əлі  бермей  жүр («Қазақстан 

əйелдері»).  Сол  бойы  өзенге  тарттым  (С.  Жиренов).  Сонымен, 

есімдіктерді зат есім сияқты септелетін сөз табы десек, бұл оның 

етістіктермен  меңгеріле  байланысатындығын  көрсетсе  керек. 

Есімдіктердің етістіктермен қабыса байланысы өз алдына арнайы 

зерттеуді қажет ететін үлкен бір сала болып табылады.

5. Сөз тіркестерінің байланысу тəсілдері, түрлері, жасалуы

Сөз тіркестерінің басты бір саласы – байланысу тəсілдері.

Сөз тіркесінің байланысу формалары мен түрлері синтаксистік 

қатынастарына  қарағанда  оның  байланыс  тəсілдері  əзірше 

түркологияда да, қазақ тіл білімінде де тек оқулық көлемінде ғана 

айтылып келеді. Тіпті қазіргі əдебиеттерде байланысу тəсілдерінің 

атауы  туралы  əртүрлі  көзқарастар  кездеседі.  Е.И.  Убрятова, 

Н.З. Гаджиева мен  Б.А. Серебренниковтар сөздердің байланысу 

формаларын  байланысу  тəсілдері  деп  атайды [63]. Ал  қазақ  тіл 

білімінде  сөз  тіркестерінің  байланысу  тəсілдері  түрліше  түсінді-

ріліп жүр.

Кейбір ғалымдар сөз тіркесінің байланысуы туралы айтқанда, 

бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарларның орын тəртібі, шы-

лаулар, жалғаулар жəне интонация арқылы байланысады деумен 

шектелсе,  екінші  бір  топ  ғалымдар  бұған  қоса  аналитикалық, 

синтетикалық тəсілдерін де қоса көрсетеді [64].

Енді  бір  ғалымдар,  сөз  бен  сөз  төрт  дəнекер  арқылы  байла-

нысатындығын  айта  келіп,  оларды  əрі  қарай  аналитикалық, 

синтетикалық деп қосымша беріп отырады [65].

Проф.  М.  Балақаев  сөз  тіркестерінің  байланысу  тəсілдерін 

бірден  аналитикалық  жəне  синтетикалық  деп  берсе

 

[66, 13-19], 

241

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

кейбір  еңбектерде  оған  үшінші  етіп  аналитикалық-синтетикалық 

тəсілдерді де қосады [67].

Сөз  тіркестерінің  байланысу  тəсілдері  жайлы  пікірлердің 

бұлайша  əртүрлі  болуының  өзі  бұл  саланың  аз  зерттелгендігін 

білдіреді. Жалпы сөз тіркесі байланысу тəсілдерінің атының өзі-

нің  қалыптасуы,  оның  оқулықтардағы  берілу  дəрежесі,  түрлері, 

олардың  əрқайсысының  ішкі  ерекшеліктері,  оның  практикалық 

мəні сияқты мəселелер жеке қарастыруды қажет етеді.

Сессияның  жұмысында  кадрларды  даярлау  мəселелері  үлкен 

орын  алды («Социалистік  Қазақстан»)  деген  сөйлемде  сессия, 

жұмыс,  кадр  даярлау,  мəселе,  үлкен,  орын,  алу  сияқты 7 сөз 

бар.  Осындағы  сөздерді  жеке-жеке  алып  қарастыратын  болсақ, 

онда  ол  жеке  лексиканың  немесе  морфологияның  объектісі  деп 

ойлаған болар едік. Ал бұл жерде біз олардың сөйлемдік дəрежеде 

қолданылуында өзіндік сатылау процесінің бар екенін көреміз.

І.  Осы  сөйлемдегі  сөздердің  кез-келгені  екінші  бір  сөзбен 

байланыса  бермейді,  оның  ішіндегі  əрбір  сөз  екінші  бір  сөзбен 

тек  мағыналық  жағынан  қатысы  барлары  ғана  бір-бірімен  өзара 

байланысып, грамматикалық мағынаға ие болады. Сонда сөз бен 

сөздің тіркесуінде ең негізгісі олардың, яғни тіркесетін сөздердің 

мағыналық жақындығы негізге алынса, екіншіден, сол мағыналық 

жақындықты  одан  да  əрі  тұтастыра  түсуде  түрлі  дəнекерлердің 

де  қызметі  ерекше.  Мысалы:  жоғарыдағы  сөйлемдегі  сессия 

жұмыс  сөздері  осы  қалпында  өзара  байланыса  алмайды,  олар 

өзара байланысу үшін бірінші сыңарына да, екінші сыңарына да 

дəнекер жалғануы тиіс. Сонда сессияның жұмысы сияқты бірінші 

сыңарына ілік жалғауы, ал екінші сыңарына тəуелдік жалғауының 

жалғануы  арқылы  ғана  өзара  грамматикалық  тұтастықта  айтыла 

алады. Сол сияқты осы сөйлемдегі басқа сөздер де өзара тек түрлі 

дəнекерлер арқылы ғана байланысқанда ғана мағына жағынан да, 

түсініктілігі  жағынан  да  жымдаса  құралған  сөйлемнің  ішіндегі 

кішкентай  бір  мағыналық  бөлігі  болып  табылады.  Осындай 

мағыналы топтардың негізінде сөйлем құралатыны белгілі. Олай 

болса,  сөйлемдегі  сөздер  қалай  болса  солай  байланыса  салмай, 

белгілі  дəнекерлер  арқылы  байланысып  топталуы  өзара  пікір 

алысу  дəрежесіне  жетудің  басты  шарты  болып  табылады.  Бұған 

қарағанда  тілдегі  лексика  саласындағы  дербес  мағынасы  бар  не-

242

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

месе дербес мағынасы жоқ сөздеріміздің барлығы да ретіне қарай 

сөйлемде  жұмсалады.  Бірақ  сол  белгілі  бір  сөз  тобына  қатысты 

сөздер  қалайда  сөйлем  ішінде  өзара  тек  дəнекерлер  арқылы 

байланысқанда  ғана  сөйлем  құрауға  негіз  болады.  Сөздерді  зат 

есім, сын есім, етістік, үстеу, т.б. топтау олардың морфологиялық 

белгісіне негізделеді. Олардың сол сөйлемде қолданылуының өзі 

сол сөз таптарының морфологиялық өзгерісіне байланысты.

Əдетте  бір  сөз  табы  морфологиялық  өзгеріске  ұшырап,  сеп-

теліп,  көптеліп,  тəуелденіп  жұмсалса,  ал  енді  бір  сөз  таптары 

ондай қасиетке ие емес. Жалпы тіл біліміндегі кейбір пікірлерге 

қарағанда  жеке  сөз  табы  деп  қолданылатын  бала  зат  есіміне  ба-

рыс септігінің жалғануының екі сыры бар демекпіз. Бала сөзінің 

барыс  немесе  басқа  септіктерде  септелуі  ол  зат  есімнің  негізгі 

қасиеті десек, сол сөздің балаға, баладан, баламен болып айты-

луы мен қолданылуының өзінен сол сөздерге басқа бір сөздердің 

тіркесу қажеттігі туатындығы айқын. Олай болса сол септік жал-

ғауларының  өзі  синтаксистік  категорияның,  яғни  сөз  тіркесінің 

бір  сыңары  болудың  алғы  шарты.  Бұдан  синтаксистің  үлкен  бір 

саласы  сөз  тіркесінің  морфологиямен  тығыз  байланыстылығын 

көруге  болады.  Сонда  сөз  бен  сөздің  өзара  сөз  тіркесін  құрауын 

синтаксистік мəселе десек, ал олардың аралығындағы дəнекер эле-

менттер морфологиялық элементтер болып табылады екен.

Жалпы  сөз  бен  сөздің  өзара  тіркесіп,  белгілі  бір  грамматика-

лық мағына тудыруында байланысу тəсілдерінің қызметі ерекше. 

Елуінші  жылдардың  басында-ақ  академик  В.В.  Виноградов  сөз 

тіркесін  зерттеудің  негізгі  проблемаларын  көрсете  отырып,  сөз 

тіркесінің  жасалу  тəсілдері  мен  олардың  бір-бірімен  байланысы 

(«о  способах  распространения  словосочетаний  и  сцепления  их 

друг с другом») деген сұрақты бөліп көрсеткен болатын [68, 394].

Ертеректегі  тілдің  даму  процесін  зерттеуші  ғалымдардың 

пікірлеріне  қарағанда,  сөйлем  құрамындағы,  тіпті,  сөйлем  мен 

сөйлемді байланыстыратын дəнекерлер болмаған делінеді. Сонда 

сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасының дəнекерлік қасие-

ті көбіне іргелес тұру арқылы ғана жүзеге асқан сияқты.

Əрине,  сөз  бен  сөздің,  сөйлем  мен  сөйлемнің  арасындағы 

дəнекерлер  туралы  көбіне  оның  ішіндегі  құрмалас  сөйлемдердің 

арасындағы  дəнекерлер  туралы  сөз  болғаны  белгілі.  Ал  сөз 

243

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

тіркесіндегі  байланысу  тəсілдерінің  қалыптасуы  əзірше  сөз  бол-

ған жоқ.

Құрмалас  сөйлемдерді  өзара  байланысына  қарап  паратаксис, 

гипотаксис  дейтін  үлкен  екі  топқа  бөліп  қарастыратыны  белгілі. 

Сонда құрмалас сөйлемдердің əрбір сыңарының бір-бірімен ешбір 

дəнекерсіз  тек  іргелес  тұруы  арқылы  байланысуын  паратаксис 

дейді. Оның негізгі мəні оны құрайтын əрбір сыңары бір-бірімен 

ешбір  жалғаусыз,  қосымшасыз    тек  мағыналық  байланысы  ғана 

негізге алынады. Бұған қарағанда екі немесе бірнеше сөйлемдер-

дің өзара бір құрмалас сөйлем болып бірігуінде көбіне орын тəр-

тібі  басым  сияқты.  Ал  құрмалас  сөйлемдердің  бір-бірімен  өзара 

түрлі  дəнекер  арқылы  байланысы  гипотаксис  делінеді.  Ғалым-

дардың айтуына қарағанда, құрмалас сөйлемдердің гипотаксис, па-

ратаксис түрлері арқылы байланыстарының алдымен паратаксис, 

соңынан  гипотаксис  түрінің  пайда  болуы  нақтылы  дəлелденген. 

Құрмалас  сөйлемдердегі  осындай  құбылыс  сөз  бен  сөздің  өзара 

тіркесі негізінде де айқын байқалады. Əрине, сөз тіркестеріндегі 

қабыса,  меңгеріле,  матаса,  қиыса  байланысқан  байланысу  фор-

маларының  тілдік  жағынан  қалыптасуының  да  өзіндік  тарихы 

болуы  керек.  Біздіңше,  сөз  тіркестерінің  байланысу  тəсілдерінде 

де меңгеру, матаса байланысу формаларына қарағанда екі сөздің 

орын  тəртібі  арқылы  байланысуын  ерте  формасы  деу  орын-

ды  сияқты.  Сонымен,  сөз  тіркестерінің  байланысу  тəсілдерін 

аналитикалық,  синтетикалық  жəне  аналитикалық-синтетикалық 

тəсіл деп үшке бөліп беруді жөн көрдік.

Енді  сол  байланысу  тəсілдерінің  ішкі  ерекшеліктеріне  тоқ-

талалық.

І.  Синтетикалық    тəсіл.  Синтетикалық  тəсіл  жайлы  сөз  ет-

пес бұрын синтетикалық деген терминнің өзі нені білдіреді, соған 

тоқталайық.

Синтетикалық – грек  сөзі.  Грек  тілінің (sinthetikos) «тізбек», 

«құрастыр», «біріктіруші»  сөздерінің  синтезі  нəтижесінде  жа-

салған термин.

Синтетикалық тəсіл осы уақытқа дейінгі зерттеулерде тек төрт 

жалғаудың  қатысы  арқылы  жүзеге  асады  делінеді.  Шынында, 

бұл  дұрыс  түсінік.  Бірақ  сол  төрт  жалғау  арқылы  сөз  бен  сөздің 

байланысының  өзінен  олардың  іштей  арақатынасының  бірдей 

244

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

еместігін  көруге  болады.  Септік  жалғау  мен  көптік  жалғау  сөз 

тіркесінің бағыныңқы сыңарына қатысты болады. 

1. Септік жалғаулары. Осы күнгі ғылыми еңбектерде септік 

жалғаулары  жайлы  пікірлерде  бірізділік  бар.  Сөздерге  септік 

жалғануының өзі оның басқа бір сөзге қатысты екендігін көрсетеді. 

Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулы сөздердің басқа сөздерге 

қатысынан оның байланысу тəсілі айқындалады. Септік жалғауы-

ның  басқа  жалғауға  қарағанда  сөз  бен  сөзді  байланыстырудағы 

рөлі  ерекше.  Септік  жалғаулары  басқа  сөздермен,  біріншіден, 

сабақтаса  байланысса,  екіншіден,  сол  сөздердің  байланысының 

нəтижесінде  грамматикалық  қосымша  мағынаға  ие  болады.  Мы-

салы: Нариманды ымдап шақырып еді (Ш. Мұртазаев) сөйлемдегі 

сөз  тіркесі – Нариманды  шақырып  еді.  Бұндағы  жалқы  есімді 

жалғаусыз айтсақ, Нариман шақырып еді болып, сөздердің байла-

нысы мүлдем өзгеріп кетеді.

Септік  жалғаулары  сөз  бен  сөзді  байланыстырумен  қатар, 

түрлі-түрлі синтаксистік қатынасты, яғни  барыс септігіндегі сөз-

дер беталысты, бағытты, мақсатты, мезгілді, т.б. білдіреді. Сондай 

мағыналық  қатынастар  тек  жалғау  жалғанған  сөздердің  əртүрлі 

болуынан  ғана  тумайды,  тұтас  сөз  тіркесінің  қарым-қатынасы-

нан туады. Септік жалғаулы сөздер мағыналық үйлесімі бар етіс-

тіктермен ғана сөз тіркесін құрай алады. Мысалы, машинаны де-

ген сөз бұз, жөнде, айда, жу, сүрт, ал, бер, т.б. сөздерді ғана керек 

етеді.

Бұлай болуының екі түрлі себебі бар:

Біріншіден, əрбір етістіктің мағынасы солардың тиістісін тілеп 

тұрады.  Сол  мағыналар  мен  синтаксистік  қызмет  əуелі  тіркес 

құрамында пайда болады. Солай үйлесімін тапқан сөздер тіркесі 

көп жылғы дағды бойынша өздерінің ұяласқан жұбын жазбайды. 

Одан  сəл  ауытқу,  бір  жалғаудың  орнына  екінші  жалғау  жұмсай 

салу  сөз  тіркесінің  тұрқын  бұзады.  Мысалы,  атқа  мінді  дегенді 

аттан  мінді,  атпен  келді  дегенді  аттан  келді  деуге  болмайды, 

болса басқа мағынада жұмсалады [69, 48].

Септік жалғауларының сөз бен сөзді байланыстырудағы қыз-

метінің  өзін  екі  жақты  қарау  керек  сияқты.  Ілік  жалғаулы  сөз 

бен оның басыңқы сыңары жəне барыс, табыс, шығыс жалғаулы 

сөздердің  басыңқы  сыңарларымен  арақатынасы,  сөз  табына 

245

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

қатыстылығы жағынан өзара бірдей емес. Оның өзі ондай кездегі 

сөз  тіркестерінің  түрлерінің  пайда  болуына,  яғни  ілік  жалғаулы 

сөздер арқылы негізінде есімді сөз тіркестері де, ал басқа жалғау-

лар арқылы əрі есімді, əрі етістікті сөз тіркестері жасалады. Осы 

Шұғыланың өзінде қаншама завод салынады, осы аймақтан қан-

шама кеніш ашылады (Ш. Мұртазаев). Оның көзіне ит қандай дəу 

болып  көрінді  десеңші  (И.  Тургенов)  деген  сөйлемдерде  Шұғы-

ланың  өзі,  оның  көзіне  сөз  тіркестерінің  бағыныңқы  сыңар-

ларындағы  Шұғыла  сөзінің  басқа  сөздермен    тікелей  байланы-

суында  ілік  жалғауының  дəнекер  болуы  себеп  болып    тұр.  Ілік 

жалғаулы  сөздер  өзі  қатысты  сөздермен  ондай  кезде  алшақ  та, 

іргелес  те  тұра  беруі  мүмкін.  Ілік  жалғаулы  сөз  міндетті  түрде 

басқа  бір  сөздердің  белгілі  көрсеткішін  қажет  етеді,  яғни  ілік 

жалғаулы сөздер міндетті түрде тəуелдік жалғауды қажет етеді. 

Кез  келген  сөз  табы  ілік  жалғауында  жұмсала  бермейді.  Он-

дай  кезде  көбіне  бірінші  орында  зат  есім  мен  есімдік  жұмсалса, 

онан кейінгі орында сын есім, сан есім, есімше, қимыл есімі, т.б. 

жұмсалады. 

Кейде  ілік  жалғаулы  сөздер  үнемі  өзі  басыңқы  сөзімен  сөз 

тіркесін  құрауға  қатыса  бермейді.  Мысалы:  Бір  елдің  ішінде 

жамағайынды кісіні бірге туғандай көріп, іші елжіреп, жақсы көріп 

тұрып  елге  келсе,  əрберден  соң  қайта  қашқандай  қылатұғыны 

қалай («Лениншіл  жас»)  деген  сөйлемдегі  ілік  жалғаулы  ел  зат 

есімі  іші  көмекші  есімімен  байланысып  сөз  тіркесін  құрай  ал-

майды.  Ондай  кездегі  ілік  жалғауы  сөз    көмекші  сөздермен  тек 

түйдекті тіркес құрайды. 

Барыс, жатыс, шығыс, көмектес жалғаулары жалғанған сөзде-

рін  негізінен  етістікпен  байланыстырып  тұрады.  Бұл  жалғаулар-

дың  есімдермен  тіркесуі  де  актив  құбылыс.  Барыс,  табыс,  жа-

тыс,  шығыс  жəне  көмектес  жалғаулы  сөздердің  əрқайсысының 

қыз-меті  əртүрлі  жəне  олардың  түрлері  де  көп.  Зат  есімдер  мен 

жіктеу  есімдіктері  жəне  заттанып  септелетін  сын  есім,  сан  есім, 

есімше,  кейде  қимыл  есімі  мен  үстеу  сөз  таптарын  етістік,  есім 

жəне есім мен көмекші етістік, бар, жоқ сөздерімен байланысты-

рып  тұратын  барыс,  табыс,  жатыс,  шығыс  жəне  көмектес  септік 

жалғаулары.

Бұл жалғаулардың ішінде барыс, табыс, шығыс жəне көмектес 

жалғаулы  сөздер  басыңқы  сыңармен  тіркескен  кезде  ешбір  өз-

246

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

геріске  ұшырамайды,  ал  жатыс  жалғаулы  сөздер  қалада  жүр 

деп  айтумен  бірге  кейде  жатыс  жалғаулы  қала  сөзіне  -ғы, -гі 

жұрнағының жалғануы арқылы, яғни соңғы жұрнақтың əсерімен 

енді  есімдікті    сөз  тіркесіне  ауысып  кетеді.  Мысалы:  Қаладағы 

үй дегендей. Жалпы алғанда бұл жалғаулар – сөз бен сөзді байла-

ныстыруда басқа жалғауларға қарағанда өте актив.

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: