Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық республикалық журнал

Annotation. For increase of efficiency of washing, and also economy of irrigation  water it is necessary to 
investigate the  mechanism of a rassoleniye of the soil at their washing. In this work the method of calculation of 
speed and extent of desalting of soils on the basis of the analysis of movement of particles of salt is offered. 
 
 
 
 
УДК 574.3:631.95 
 
ЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОЦЕНКИ СЕРОЗЕМНО-ЛУГОВЫХ  ПОЧВ  НА ЖАМБЫЛСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Сейтказиева К.А. 
М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ. 
 
Большая  часть  Казахстана  располагается  в  засушливой  зоне  и  около  66%  ее  территории  в  разной 
степени  подвержено  процессам  опустынивания.  По  предварительным  расчетам,  ущерб  от  деградации 
пастбищ,  упущенного  дохода  от  эрозии пашни,  вторичного засоления  и  других  причин  составляет  около 
300  миллиардов  тенге.  Проблема  опустынивания  и  деградации  земель,  представляющая  реальную 
внутреннюю  угрозу  для  Казахстана,  постепенно  может  перерасти  в  трансграничную  проблему  в 
результате возникновения пыле солевых бурь и переноса загрязняющих веществ воздушными массами на 
большие  расстояния. 
Деградацию  земель  вызывают  многочисленные  факторы,  включая  экстремальные 
погодные явления, особенно засухи, и деятельность человека, приводящая к загрязнению или деградации 
качества  почв  и  пригодности  земли,  что  негативно  сказывается  на  производстве  пищевых  продуктов, 
средствах к существованию, производстве и предоставлении других продуктов и услуг экосистем[1-2].
  
В  условиях  аридной  зоны  является  наиболее  активным  деградирующим  фактором,  при  котором 
почвы  в  значительной  степени  утрачивают  свои  природные  свойства.  Формирование  его  в  пределах 
оазисов,  как  вторичное  образование,  связано  с  уровнем  залегания  и  минерализацией  грунтовых  вод. 
Засоление  является  не  просто  следствием  орошения,  но  оно  является  естественным  процессом, 
характерным для всех межгорных, аллювиальных и пролювиальных условий аридной зоны.  
Засоление  ухудшает  физико-химические  свойства  почв,  снижает  эффективность  минеральных 
удобрений,  угнетает  культурные  растения.  Причем,  хлоридные  и  сульфатно-хлоридные,  а  также 
хлоридно-натриевые,  хлоридно-магниевые,  углекисло-натриевые  соединения  при  их  малом количестве  в 
отдельности губительно действует при развитии сельскохозяйственных растений. Повышение содержание 
солей  0,3–0,5%  плотного  остатка  нарушает  физиологическую  функцию  культурных  растений,  снижается 
урожайность  и  качество  продукта.  В  орошаемом  земледелии  различаются  четыре  стадии  проявления 
вторичного засоления: мелкопятнистое, пятнистое, крупнопятнистое и сплошное.  
Проблема  почвенного  засоления  трудно  поддается  регулированию  в  орошаемом  земледелии, 
история  которого  датируется  в  Средней  Азии  более  8  тыс.  лет.  По  археологическим  данным  засоление 
стало  причиной  упадка  или  перемещения  целой  цивилизации.  В  этой  связи  возникает  вопрос  по 
регулированию  негативных  почвенных  процессов  прежде  всего  засоления,  препятствующих  в  проблеме 
производства  продуктов  питания.  Засоление  почвы,  как  правило,  сосредоточено  в  равнинных  дельтово-
долинных  районах,  где    почвогрунты  сложены  преимущественно  из  тяжелых  отложений,  а  уклоны 
поверхности земли очень небольшие. В равнинах грунтовые воды почти не имеют регионального оттока и 
залегают  близко  к  поверхности  почвы.  Динамика  грунтовых  вод  здесь  регулируются  испарением  и 
транспирацией.  Даже  в  вегетационных  период  35%  подаваемой  воды  на  орошение  хлопчатника 
расходуется  на  испарение,  водно-растворимые  соли  перемещаются  из  глубинных  слоев  на  поверхность 
почв. 
Технологическая  отсталость  промышленности  и  сельского  хозяйства,  экстенсивное  использование 
природных  ресурсов  привели  к  значительной  деградации  почв  Казахстана.  Опустыненные  и  засоленные 
территории занимают более 50 тыс. км
2
 в бассейне Аральского моря и Балхаша. Сокращается плодородие 
пойменных  почв  Иртыша  в  связи  с  зарегулированием  стока  и  многолетним  полиметаллическим 
производством.  Особенно  остро  проблема  деградации  почв  проявляется  в  Северном  Казахстане  –  зоне 
зернового  земледелия..  За период  многолетней  распашки  целинных  земель  содержание  гумуса 
уменьшилось  на  5-20  %  и  более.  Из  4,3  млрд.  т  запасов  гумуса  пахотного  слоя  0-25  см  безвозвратно 
утрачено  за  счет  минерализации  органического  вещества,  выноса  с  урожаем,  при  водной  и  ветровой 
эрозии  1,2  млрд.  т  или  28,3  %  .  Одновременно  плодородие  почв  снижается  за  счет  ухудшения  ее 
агрофизических свойств, в основном вследствие уплотнения почвы машинами. В зерновых районах севера 
республики 17,8 млн. га потенциально подвержены дефляции и 2,6 млн. га страдают от сильной ветровой 
эрозии.  Согласно  последней  инвентаризации  орошаемых  земель  половина  из  них  нуждается  в 
мелиоративном  улучшении  или  восстановлении  плодородия.  Среди  факторов,  вызывающих 

деградационные  изменения  свойств  почв,  различают  факторы  природного,  агрогенного  и  техногенного 
происхождения  (Кузякова,  1995;  Ведерников,  Ворожкова,  1997;  Карманов,  Булгаков,  1998).  Деградация 
гумуса  в  почвах  агроландшафтов наиболее  часто  проявляется при  совместном  воздействии  природных  и 
антропогенных  факторов  с  возможным  усилением  негативного  влияния  одного  или  обоих  факторов 
(Кузякова, 1995; Черников и др., 1995)[3-6]. 
Многими  авторами  изучено  изменение  физических,  химических,  физико-химических  и 
биологических  свойств  почвы  при  агротехногенных  воздействиях,  вызванных  строительством 
осушительных  мелиоративных  систем,  в  то  же  время  литературные  сведения  о  влиянии  дренажа  на  
состояние  гумуса  немногочисленны  и  часто  противоречивы.  Наименее  изученным  является  вопрос  о 
влиянии на состояние гумуса техногенных воздействий, вызванных строительством трасс магистральных 
трубопроводов  (МТ).  Отдельными авторами  изучено  изменение  физических,  химических,  биологических 
свойств  и  биопродуктивности  почвы  после  строительства  МТ;  выявлена  зависимость  морфологии 
профиля,  состава  и  свойств  техногенной  почвы  от  степени  разбавления  материалом  минеральных 
горизонтов,  материнской  и  подстилающей  пород.  Вследствие  более  глубокого  нарушения  почвенного 
покрова в техногенных почвах фиксируются значительно большие размеры потерь гумуса по сравнению с 
мелиорированными  почвами  (Гельцер  и  др.,  1990;1993).  Изменение  качественных  характеристик  гумуса 
при техногенных воздействиях не изучено[5-6]. 
Анализ  имеющейся  в  литературе  информации  о  влиянии  разных  факторов  на  состояние  гумуса 
свидетельствует  об  отсутствии  системного  подхода  к  изучению  признаков  деградации.  Отмеченные  при 
изучении  практически  каждого  из  факторов  фрагментарность,  разобщенность  и  противоречивость 
результатов в значительной мере затрудняют их обобщение и выявление надежных критериев для оценки 
признаков деградации. 
При  оценке  процессов  почвообразования  в  аридных  условиях  целесообразно  рассматривать  только 
основные  факторы  –  климат,  гидрогеологические  условия,  подстилающие  породы  и  биологическую 
продуктивность растительности.  
  Для  оценки  роли  климата  в  формировании  почв  наиболее  подходящим  является  показатель 
гидротермического режима, отражающий соотношение тепла и влаги в природных условиях [4-8]. 
                    
           для автоморфных условий                                         (1) 
                     
        для гидроморфных условий                             (2) 
где: 
   -  показатель  гидротермического  режима;  R  –  радиационный  баланс,  кДж/см
2
  в  год;  О
с
  – 
сумма  атмосферных  осадков,  см;  Е
г
  –  испарение с  поверхности  грунтовых  вод,  см;  L  –  скрытая  теплота 
парообразования, кДж/см
3
 в год. 
  Выбор  этого  показателя  обусловлен  тем,  что  он  определяет  баланс  поверхностных  и  почвенных 
вод  и  условия  почвообразования.  В  природных  условиях  основными  статьями  баланса поверхностных  и 
почвенных  вод  являются  испарение  (Е)  и  влагообмен  между  почвенными  и  грунтовыми  водами  (
). 
Поверхностный сток при 
 отсутствует [8]. 
           Величины  водообмена  между  почвенными  и  грунтовыми  водами,  а  также  испарения 
определяются в зависимости от     [6-8]: 
                           
                                                                     (3) 
 
                           
1,5
                                                          (4) 
 
                                    E = 1 – 
                                                                                 (5) 
 
где:        –  влагообмен  в  автоморфных  и  гидроморфных  условиях,  доли  от  суммы  осадков;    Е  – 
испарение,  доли  от  суммы  осадков; 
 ;      Δ  –  глубина  залегания  грунтовых  вод,  м; 
 -  глубина 
грунтовых  вод,  при  которых  испарение  с  их  поверхности  равно  0,  м.  Полученные  результаты  затрат 
солнечной энергии на почвообразование  приведены в таблице1. 

  Основными  показателями  гидрогеологических  условий  являются  глубина  залегания  и 
минерализация  грунтовых  вод,  м,  г/л,    показателями  подстилающих  пород  –  содержание  солей,  а 
показателями почв – плодородие (баллы) и продуктивность (т/га). 
  Анализ  имеющихся  данных  показывает,  что  засоление  аридных  почвах  в  природных  условиях 
наблюдается при следующих условиях [4-6]: 
                                                                           (6)                                                                                                                          
где:  С
1
 – допустимая минерализация почвенного раствора, г/л;  С
2
 – минерализация грунтовых вод  
(в гидроморфных условиях) или минерализация почвенного раствора на глубине сезонного промачивания 
почв (в автоморфных условиях), г/л. 
  Обобщение  натурных  и  теоретических  данных  показывает,  что  при 
 и  С
2
 
г/л 
формируются незасоленные, или глубоко засоленные почвы [5-6]. 
  Зависимость  плодородия  и  продуктивности  почв  в  природных  условиях  от  величины     
  
свидетельствует  о  том,  что  наиболее  плодородные  и  продуктивные  почвы  формируются  при  значениях  
 и  отсутствии  засоления.  Изменение  гидротермического  режима 
   в  ту  или  иную 
сторону сопровождается снижением плодородия и продуктивности почв.[4,8]. 
 
Таблица1.Определение затраты солнечной энергии на почвообразования 
 
культ
уры
 
Σ 
t,
О
С>
1
0
х
С
 
R
ФАР
, к
Дж
/с
м
2
 
О
рос
те
ль
ны
е 
но
рм
ы
, О
р,
м
м
 
 
О
са
дк
и 
 О
с,
 м
м
; 
О
р+
О
с,
м
м
 
 
R
=
R
/
OC
 
R
=
R
/(
O
C+
О
Р)
 
Т
еп
лов
ой
 
по
ток
 
Q
Ti
 
кДж
/с
м
2
 
И
сп
аря
ем
ос
ть
 
E
,м
м
/м
ес
яц
 
И
сп
аре
ни
е 
м
м
/ч
ас
 
В
ла
гооб
м
ен
(А
вт
о)
 ,g
a 
В
ла
гооб
м
ен
(Г
ид
ро)
,g
г 
Люцерна 
3200 
165 
800 
220 
1020 
3,0 
0,65 
105 
190 
165 
0,52 
0,47 
Озимая 
пщеница 
1450 
107 
320 
170 
490 
2,5 
0,87 
73 
220 
92 
0,42 
0,36 
Кукуруза 
на зерно 
2950 
156 
400 
230 
530 
2,7 
1,18 
103 
170 
144 
0,31 
0,23 
Сахарная 
свекла 
2850 
153 
710 
240 
950 
2,6 
0,64 
105 
200 
132 
0,53 
0,48 
Овощи 
2350 
136 
470 
220 
690 
2,5 
0,79 
94 
180 
114 
0,45 
0,40 

 
Орошение  земель  и  перевыпас  пастбищ  коренным  образом  нарушили  природные  условия 
почвообразования.  Последствия  этих  нарушений  привели  к  деградации  почв.  Создание  гидроморфного 
режима  и  использование  минерализованных  дренажных  вод  для  полива  потребовали  создания 
промывного  режима  орошения,  интенсивность  которого 
 40  %  от  величины  оросительной  нормы. 
Такой  режим  орошения  неизбежно  приводил  к  переувлажнению  почв  и  снижению  их  плодородия  и 
продуктивности.  С  другой  стороны,  уменьшение  промывного  режима  сопровождалось  засолением  почв. 
Таким  образом,  нарушение  природных  процессов  почвообразования  привело  к  тому,  что  снижение 
плодородия  и  продуктивности  почв  стало  неизбежным.  В  существующих  условиях,  при  оросительной 
норме нетто 5-7 тыс. м
3
/га и сумме атмосферных осадков вегетационного периода 100 мм, величина    = 
0,64-1,1,  а  продуктивность  почв  –  0,65-0,7  от  потенциальной  (при  засолении  почв  продуктивность 
снижается еще на 15-75 %, в зависимости от содержания солей) [5].  
Ухудшение  состояния  почвенного  покрова  может  быть  связано  как  с  естественными,  так  и  с 
антропогенными  факторами.  К  основным  последствиям  хозяйственной  деятельности  человека  можно 
отнести: почвенную эрозию, загрязнение, истощение и подкисление почв, их засоление и осолонцевание, 
переувлажнение  и  оглеение,  деградацию  минеральной  основы  почв,  их  обеднение  минеральными 
веществами и дегумификацию. 
 
Список использованной литературы:  
1. Деградация и охрана почв. //Под ред. Добровольского Г.В.Москва,2002,-654с. 
2. Кузнецов М.С., Глазунов Г.П. Эрозия и охрана почв.-М.: МГУ, 1996,  -334с. 
3  Мирцхулава  Ц.Е.  Деградация  почв  и  пути  предсказания    неблагоприятных  ситуаций  при 
орошении.// Почвоведение. 2001, №12, С.1503-1510. 
4.  Сейтказиев  А.С.,  Салыбаев  С.Ж.,  Байзакова  А.Е.,  Музбаева  К.М.  Экологическая  оценка 
продуктивности  улучшения  засоленных  земель  в  пустынных  зонах  республики  Казахстан.  Тараз,  2011,-
274с 
5.Овчинникова  М.Ф.  Влияние  различных  факторов  на  гумусное  состояние  пахотной            дерново-
подзолистой  почвы  //  Сб.  ―Развитие  почвенно-экологическихисследований‖            (Ред.Минеев  В.Г., 
Головков А.М.). М.: МГУ. 1999. С.154-162. 
6.Овчинникова М.Ф. Влияние факторов природного и техногенного происхожденияна      свойства и 
биопродуктивность дерново-подзолистой почвы//Агрохимия.2001. №8.С.18-26  
7.Мустафаев  Ж.С.,Сейтказиев  А.С.,Успанова  Б.Б.  Методические  основы  оценки  экологического 
потенциала  ландшафта//  Международн.  заочную  научно-практ.  Конф.Россия,  г.  Новосибирск,4  апреля 
2012 г. С.4-7 
8.  Панкова  Е.И.,  Айдаров  И.П.    Вторичное  засоление  почв  в  бассейне  Аральского  моря  как 
проявление  антропогенного  опустынивания.//  Национальная  программа  действий  по  борьбе  с 
опустыниванием в республике Узбекистан. Ташкент, 1999, С. 59-76. 
 
Аннотация. Кешенді кӛрсеткіштер зерттеу нәтижесі негізінде , табиғаттағы ықпалдардың байанысы 
мен  антопогендік  жҥктеме  сипаты  ,  топырақтың  бҧзылу    тҥрлері  және  дәрежелік  белгілерін  бағалауды 
кӛрсетеді.Топырақтың  қалыптасуындағы  климаттың  ӛзгеруіндегі  алатын  орнын  бағалау  ҥшін  ,табиғи 
жағдайлардағы  ылғал мен жылудың арақатынасындағы  байланысты анықтайтын гидротермиялық алмасу 
кӛрсеткіштері анықталды.  
Annotation.  On  the  basis  of  results,  the  complex  of  indexes,  allowing  to  estimate  character and  degree  of 
expressed of signs depending on nature of factors, character of the  anthropogenic loading, type of degradation,  is 
worked  out.  For  the  estimation  of  role  of  climate  in  forming  of  soils,certain  index  of  the  hydrothermal  mode, 
reflecting . 
 
 
59(4Жам) 
Ш78 
ТАРАЗ ҚАЛАСЫНДА ҚЫСТАП ҚАЛАТЫН ҚҦСТАР. 
 
Шолпакулова Г., Аралбек Ж. 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. 
 

Табиғатта  ерекше  орын  алатын  тірі  ағзалардың  бірі  –  қҧстар.  Қҧстар  ерте  заманнан  бері  әртҥрлі 
мақсаттарға пайдаланылып келеді. Олар адамға тек дәмді ет, мамық  және жҧмыртқа беріп қана қоймайды, 
олардың сонымен қатар ауыл шаруашылығына да тигізетін пайдалары ӛте зор. Қҧстар негізінен кҥн жылы 
кезде  белсенді  тіршілік  етіп,  кҥн суытқанда  жылы  жаққа  ҧшып  кетіп  отырады,  бірақ  қҧстар  жылы  қанды 
жануарлар қатарына жататындықтан, олардың біраз тҥрлері қыс айларында ҧялаған аймақтарында қыстап 
қалып отырады. 
Қыс  -  кӛптеген  жануарлар  ҥшін  ауыр  мезгіл.  Қҧстар  ӛздерінің  тҧрақты  температураларының 
арқасында осы ауыр мезгілді еш қиындықсыз ӛткере алады.  
 
Біздің Тараз ӛңірінде кӛбнесе қыстыгҥні тек сҥтқоректілер мен жылы қанды жануарлар, яғни қҧстар 
ғана  активті  тіршілік  ету  қаблетін  сақтайды.  Біздің  Тараз  қаласы  оңтҥстікте  орналасқандықтан,  қыс 
айлары  соншалықты  қатал  болмайды,  сол  себепті  де  қҧстардың  кӛптген  тҥрлерін  Тараз  қаласынан 
кезіктіруге болады. 
Кӛк  кептер  (Columba  livia)  –  баршаға  белгілі  және  таныс  кептер.  Орташа  денелі  (240-360  г, 
қанатының  аламы    –    60-70  см),  басқа  кептерлерден  айырмашылығы:  белі    –  ақ  және    қанатында  екі 
кӛлденең  қошқыл  жолақ  болады.  Дәл  осы  тҥр  барлық  мәдени  формалар  мен  қолтҧқымдардың  ата  тегі 
болып  саналады.  Кӛк  кептер  баяғыдан  бері Солтҥстік Африкада,  Еуропаның  оңтҥстік  бӛліктерінде  және 
Азияда  ҧялап  келген.  Алайда  адам  қолға  ҥйреткен  соң  Еуразияға,  Қазақстанны  барлық  аумақтарында 
тарлған. 
Кӛк  кептер  бастапқыда  жартастарда  және  ӛзендердің  жарында  ӛмір  сҥрді,  ал  енді қҧрылыстардағы 
әр  алуан  қуыстарды  пайдаланады.  Шоғырлы  қҧстар,  барлық  маусымдарда  қауымдасып  жҥреді. 
Отырықшы  қҧс  болғандықтан,  жылыстамайды.  Ҧясында  екі  ақ  тҥсті  жҧмыртқа  болады. 
Жҧмыртқалардыаналығы  мен  аталығы  он  жеті  кҥндей  басады.  Балапандар  ҧядан  бір  ай  мӛлшерінде 
немесе  одан  да  кӛп  мерзімде  ҧшады.  Аталық  пен  аналық  біраз  кҥннен  соң  келесі  жҧмыртқаларды  ҧяға 
салуға  кіріседі.  Кептерлер  қалада  жылы  шатыр  астында  ӛмір  сҥріп,  жыл  бойы  кӛбейеді.  Алуан  тҥрлі 
азықпен  қоректенеді,  негізінен  алғанда  ӛсімдік  тҧқымын  жейді,  дегенмен  адаммен  қатарлас  болған  соң 
тағам  қалдықтарымен  де  қоректенуге  кӛшкен. Кӛк  кептердің  пайдасы  айтарлықтай  кӛп  емес,  бірақ  оның 
етінің айрықша дәмі бар және оны әуесқой адамдар ҥй жағдайында әсемдік ҥшін қолда ӛсіреді. Ал зиянды 
жағы жаппай топтасқан орындарда, әсіресе адам қоныстанған жерлерде антисанитарлық жағдай туғызып, 
жҧқпалы аурулар таратып, зиян келтіруі мҥмкін. Кӛк кептер адамдарға жақын аумақтарда жҥретіндіктен, 
сол  аумақтарға  жақсы  бейімделген.  Соның  бір  дәлелі:  кептерлер  жыл  бойы  тағам  қалдықтарымен 
қоректенеді. 
Қараторғай  (  Sturnus  vulgaris)  –  қараторғай  туысының  және  бҥкіл  қараторғай тҧқымдастарының ең 
танымал  ӛкілі.  Аталығы  да  аналығы  да  жылдың  кӛп  бӛлігінде  жасыл  және  қызыл  металл  реңкті  жылтыр 
қара  тҥсті  болады.  Жаз  аяғында  тҥлеу  соңынан  қараторғайдың  жабын  қауырсынындағы  әрбір 
қауырсынның  ҧшы  ағарады,  сондықтан  қҧстың  барлық  сәнді  кӛрінісі  жақыннан  –  шҧбар,  алыстан  сҧр 
реңді  болып  кӛрінеді.  Алайда  қыс  бойы  қауырсындардардың  ақ  ҧштары  тозып,  тҥлемеген  қараторғай 
қайтадан металл жылтырлы қара реңді болады. 
Бҧл қоңыржай ендікте кең таралған қҧс, Тараз қаласынан саябақтар, танымбақтар,  тіпті кӛпқабатты 
пәтерлердің  шатырларынан  да  кӛптеп  кездестіруге  болады.  Қараторғайлар  –  адамға  ең  таныс  қҧстардың 
бірі,  ӛйткені  олар  ӛмір  сҥретін  аймағының  кӛп  бӛлігін  адаммен  қатар  ӛткізеді.  Адам  кӛптеген 
жҥзжылдықтарда  оларды  ӛзіне  ҥйір  етіп,  халық  қараторғай  қапасы  атап кеткен  арнайы  ҧялау  орындарын 
даярлап  ілді. Қараторғайлар  жҧптасып  ӛмір  сҥреді.  Қараторғайдың кӛптеген  жерлерде  ӛршелен  сайраған 
әуені кӛктемнің келгенін  білдіреді. Сонымен қатар қараторғай нашар сазды әуеніне басқа әуендерді және 
айқайларды  –  тіпті  қҧлынның  кісінегеніне  дейін,  иттің  ҥргенін,  тежегіштің  сықырын,  адамның  дауысын 
қосып, әуенін қҧбылтады. 
Ҧясындағы  5-6  кӛгілдір  жҧмыртқаларды  аналығы  12  -14  кҥн  басады.  Балапандар  ҧядан  ҧшқан  соң 
ҥлкен  топ  қҧрып,  ҧша  бастайды.  Ал  аналықтары  мен  аталықтары  қайтадан  жҧмыртқа  салып,  екінші  рет 
балапан  басадыМҧнымен  қатар  кешеуілдетіп  жарық  кӛрген  балапандарына  аталық  пен  аналық  тек  қана 
бунақденелілер  емес,  қҧрттар,  сондай –ақ  жидектерді,  соның  ішінде  мәдени  ӛсімдіктерді  де тасиды. Бҧл 
кезде қараторғайлар  жаппай  тҥнеп  шығуға  жиналады.  Әдетте қалың  ӛскен  қамысқа  немесе  ну  бҧталарға 
мың– мыңдап топталады. 
Қараторғай  қҧсының  адамға  тигізетін  зияны  ӛте  кӛп,  атап  айтатын  болсақ,  қалаға  жақын  елді 
мекендердегі егіншілікке орын ауыстырып, жаздың соңында және кҥзде де жҥзімдікке мыңдап топталып, 
кӛбнесе  бҥкіл  тҥсімді  жойып  жібереді.  Қазақстанның  оңтҥстігіндегі  кӛптген  шаруашылықтарда  қазір 
жҥзімдіктен  ҥркіту  ҥшін  акустикалық  әдіс қолданылады:  кҥшейткіш арқылы  қараторғайлардың  ҥрейлену 
дауысы  жазылған  магнитафон  таспасы  мезгіл  –  мезгіл  ойнатылады.    Бҧл  қҧстың  дыбысқа  еліктегіштік 
дарыны бҧрыннан белгілі. Бізде тіршілік ететін  қараторғай оңай музыкалық шығармаларды, кӛбіне әйгілі 
әндердің әуенін керемет дәлдікпен орындайды. 
Қарғалар  тҧқымдасы  Тараз  қаласында   кең таралған  және  қыста  ең кӛп кездесетін қҧстар.   Бҧлар  – 
басы біршама ҥлкен, дене бітімі мығым және әмбебап ҥлкен тҧмсығы, қҧрлықта да,ағаш бҧтақтарымен де 

жҥруге бейімделген кҥшті аяғы бар қҧстар. Қарға туысының 30  – ға жуық тҥрі бар. Таразда солардың ҥш 
тҥрі кездеседі. Олар: кӛк қарға, қара қарға, ала қарға. 
Ала қарға (Corvus cornix) –қарғалар туысының ең адамға белгілі тҥрі. Дене мӛлшері 441-600 гр. бола 
тҧрып,  оның  ӛзіне  тән  реңі  бар:  басы,  қанаты,  қҧйрығы  және  тамағы  –  қара,  ал  қалған  жабын 
қауырсындары  –  сҧр.  Бҧл  –  жыртқыштыққа  икемді  айқын  кӛрінетін  ірі  қҧс.  Ормандағы  қарға  –  барлық 
ҧсақ  қанаттыларға  тӛнген  қатер,  ал  кӛлдерде  және  суларда  жҥзетін  қҧстардың  ҧяларына  ҥлкен  нҧқсан 
келтіреді.  Адам,  ҥйректің,  қасқалдақтың  немесе  сҧқсырлардың  ҧяларына  тиіп  кетсе  болды,  қарғаны  сол 
жерден  кӛруге  болады.  Сӛйтіп,  бірнеше  минуттан  соң  ҧядан  тек  жҧмыртқаның  қабығы  ғана  қалады.  Ол 
балапандарды да дәл солай жәукемдейді. 
Әдетте  қыс  кезінде  тау  етегіндегі  далада  және  қалалар  мен  ауылдардың  кӛшелерінде  жҥреді.  Ала 
қарғалар қыс жылы болса, тіпті тауға биіктей кӛтеріледі. 
Ала  қарғаның  пайдасы,    ауыл  шаруашылық  егістіктеріне  зиян  келтіретін  шегіртке  сияқты 
насекомдармен  қоректеніп,  оларды  қҧртып  отырады,  ал  бірақ    кейде  егістерді  жапырып,  ауыл 
шаруашылығына ӛзі де зиянын тигізеді. 
Қара  қарға  (Corvus  corone  )  –  ҧзаққа  ӛте  ҧқсас,  аздап  денесі  ҥлкендеу,  реңі  –  қара,  дене  бітімі  
дӛрекілеу, тҧмсығы – қарулырақ, 
 
қара тҥсіне кҥлгін немесе қара қошқыл тҥс қосылып қҧлпырып тҧрады. 
Тараз  қаласынан  қара  қарғаларды  ағаштары  биік  саябақтардан  және  терек  кӛп  ӛсетін 
елдімекендерден кӛптеп кездестіруге болады.  Қара қарға ала қарғамен ҧялау орнында кездеседі және ала 
қарғамен будан тҥзеді. Оларды жабын қауырсынындағы қара тҥсінің кӛбірек болуынан ажыратуға болады. 
Тауларда жоғары шегіне дейін кӛтеріліп, қылқанды ормандарда, ал шӛлдерде ӛзендер бойындағы қопалы 
ормандарда ғана емес, жамырылған қамысқа ҧя салып,  ӛмір сҥреді. 
Ҧясындағы   4-5қалың теңбілді  жҧмыртқаларды  аналығы  18-20  кҥн  басып,  балапандарды аталықпен 
бірлесіп қоректендіреді. Ҧя маңында ӛте сақ жҥреді және адамның кӛрінуін алыстан сезінеді. Қара Қарға 
кемірушілер  мен  зиянды жәндіктерді жеп,  ауыл  шаруашылығына  пайда  келтіреді,  ал  жазда  кӛбнесе 
бунақденелілермен  қоректеніп,  ҧсақ  омыртқалыларды  жейді  және  қҧстардың  ҧяларын  бҧзып, 
жҧмыртқалары мен балапандарын жояды. 
Кӛкқарға ( Coracias garrulus) – кӛкқарғатәрізділер отрядының бір тҥрі. Қазақстанның оңтҥстігіндегі  
аумақты  мекендейді,  сондай-ақ Жайық  ӛзенімен  оның  тармақтарындағы  аңғарларда,  Ертіс ӛзені маңында 
кездеседі.  Дене  мӛлшері  кептерден  сәл  кішірек,  қанатының  ҧзындығы  18  –  20  см,  салмағы  180  –  200  г. 
Кӛкқарғаны  басқа  қҧстардан  жабын  қанатының  жасылдау  кӛгілдір  реңі  бойынша  және  ӛте  жылдам 
ҧшатынына  байланысты  оңай  ажыратуға  болады.  Жерде  қолапайсыз  жҥретіндіктен,  кӛбінесе  Кӛк  қарға 
ағаш  бҧтағына  қонақтайды.  Кӛкқарға  әдетте,  жҧп  қҧрады  және  ҧяны  бір  жҧбынан  екінші  жҧбы  едәуір 
алшақ  салады.  Кӛкқарға  –  жыл  қҧсы.  Қазақстандағы  орманды-далалы  аймақтарға,  жалғыз  ағаш  ӛскен 
ашық далаға, шӛлейтті жерлерге мамырда ҧшып келіп, ӛзен жарқабақтарынан ін қазып не ағаш қуысына, 
тҥрлі қҧрылыстардың  бҧғат, саңылауларына  ҧя салады.  Ҧядағы  ақ  реңді  2  –  7  жҧмыртқаны  аталығы  мен 
аналығы кезектесіп басады. 18 – 19 кҥнде жҧмыртқадан қызылшақа балапан шығады. Балапандары 26 – 28 
кҥнде қанаттанады. Кӛкқарға бҧзаубас, шегіртке, шекшек, қоңыздармен қоректенеді. Кейде кесірткелерді, 
бақаларды,  тіпті  ҧсақ  кемірушілерді  де  жейді.  Кӛкқарға  әр  тҥрлі  зиянды  жәндіктерді  жеп,  пайда  да 
келтіреді. 
Қарғалар адамға жақын аумақтарда мекен етуіне байланысты, тағам қалдықтарымен тіпті қоқыстағы 
қалдықтарды да қорек етеді. Бірақ ол тек қыс айларында, жазда олар кӛбнесе насекомдармен қоректенеді. 
Ҥй  торғай  (Pаsser  domesticus)  –  бҥкіл  континенттерде,  қай  жерде  болса  да  адамға  серіктес  және 
таныс  қҧс.  Ҥй  торғайлардың  аталығы  кӛріксіздігі  туралы  пікірдің  кең  тарағанына  қарамастан,  зәйтҥн 
тҥстес – сҧр, сарғылт – қоңыр, қара және ақ тҥстерден едәуір ашық реңді болып келеді. Тараз қаласындағы 
аумақтың  ҥлкен  бӛлігінде  –  адам  қоныстанған  жерлердің  барлығында  да  ҧялайды.  Ол  отырықшы  ӛмір 
сҥреді, жылдың кӛп бӛлігінде ҥйір тҥзеді, алайда жеке жҧп болып ҧялайды. 
Ҧясы  тҥрлі–тҥрлі  қуыстарда,  адам  салған  қҧрылыстарда  басым  –  кӛше  шамдары  мен  ескі  пошта 
жәшіктерінде  орналасады.  Ҧяны  аталығы  мен  аналығы  2-9  кҥнде  салады.  Ҧясындағы  5-7  теңбілді 
жҧмыртқаларды  тек  қана  кҥндіз  басады.  Балапандар  10  –  18  кҥннен  соң  жҧмыртқаны    шығарады. 
Жҧмыртқа  басу  орташа  есеппен  он  екі  кҥнге  созылады.  Балапандар  ҧяда  11-19  кҥн  болады.  Оларды 
аналық  пен  аталық  ҧядан  шыққан  соң  бір  аптаға  жуық  жемдейді.  Бір  жазда  екі  рет  ҧялайды.  Ҧялас 
балапандар екінші рет ҧядан ҧшқан соң, басқа торғайларменҥйірге бірігіп, дәндә дақылдар пісіп жетілген 
егістікке шабуыл жасайды. Алайда қалада ӛмір сҥретін торғайлар жыл бойы қоныс аудармайды.  
Ҥй    торғайлар  ҥйір  –  ҥйір  болып,  қорегін  бірігіп  табатындықтан  ауыл  щаруашылығына  келтіретін 
пайдасы  ӛте зор.  Жау  шегірткелер   және  шекшектер  сияқты  зиянды насекомдар  кӛбейіп кеткен  кезде ҥй 
торғайлар    топтанып  ҧшып  барып,  оларды  тҥгелдей  дерлік  қҧртып  жібереді.  Олар  егістіктегі  ірі 
насекомдарды  жеп  қана  қоймай,  олардың  топырақ  астында  дамып  келе  жатқан  личинкаларын  жеп 
қояды,сонымен қатар зиянды насекомдарды жойып, пайда келтіреді. 
Сауысқан  (  Pisa  pisa)  –  халық  ауыз  әдебиетіне  «алақанат»  сауысқан  аталған  әр  тҥрлі  халықтар 
ертегісінің  тҧрақты  кейіпкеріне  айналған  қҧс.  Оның  ақ  –  қар  жасануы  бірнеше  рет  қайтара  сипаттап 

жазылған.  Сауысқанның  желпуіш  қауырсындарының,  әсіресе  бҧлқын  қауырсыдарының  қара  болуы 
жайдан  жай  емес,  ол  – ерекше  әдемілікке  беретін  металдық  нҧрлы  реңк.  Тауыспен  бірге  сауысқанның  да 
кӛне заманда жалын – қҧс туралы тарихи аңыздардың біріне ілігуі де мҥмкін. 
Тараз  қаласында  қандай  болса  да  ағаш  –  бҧталар  ӛскен  жерлердің  барлығында  сауықан  кездеседі. 
Бҧлардың  ішінде  далалық  орман  тілкемелерінде  де,  елді  мекендер  де  –  қалалық    танымбақтар  мен 
саябақтарда да кездестіруге болады. Сауысқандар жҧбымен  кездеседі, ерекше жағдайда болмаса, олардың 
тобымен кездесуі  де ӛте  сирек.  Ҧдайы  жем  табуға оңай  болғандықтан,  адамға  жақындай  тҥсетіні  бомаса, 
сауысқан  қыста  ешқайда  кетпейді.  Дегенмен  сауысқан  жазда  бунақденлілерді  кӛбірек  жейді,  ал  қыста 
ӛзімдіктекті азықтарды, адамға жақындап – оның ҥстіндегі қалдықтарды жеп кҥнелтеді.  
Тараз  қаласының  маңындағы  елді  мекендердегі  ауыл  тҧрғынының  кӛпшілігіне  қҧрғақ  бҧтақтардан 
ҧқыпсыз  жасалған  қақпағы  бар  абажадай  ҧясы  жақсы  белгілі.  Соңғы  жылдары  ондай  ҧяларды  қалалық 
табиғи  кӛрініс  арасыынан  да  жиі  –  жиі  кӛре  бастадық.  Ҧясындағы  5-6  теңбілді  ашық  реңді 
жҧмыртқаларды кӛбнесе аналығы 17-19 кҥн басады. Ал балаапндарын ата – енелері ҥш аптаға жуық уақыт 
қоректендіреді.  Сауысқандардың  ҧяларында  сәуірдің  әр  тҥрлі  кҥндеріі  жҧмыртқалар  пайда  болады,  ал 
балапандар  ҧялас  балапандарды  қоректендіру  кезінде  зиянды  бунақденлілерді  жаппай  қырып,  адамға 
сӛзсіз  пайдасын  тигізеді.  Алайда  ҧсақанаттылардың  ҧяларын  бҧзу  әдеті  бҧл  әдемі  қҧстың  қадірін 
адамдардың кӛз алдында едәуір тӛмендетеді. 
Ақ  шымшық  (  Pаrus  cyanus)  –  шағын  денелі шымшық.  Ақ  шымшық  кӛкшіл  шымшыққа  ӛте  ҧқсас, 
алайда ӛте ақшыл: жоны , қанаты, қҧйрығы – кӛгілдір, басы, бҥкіл бауыры және қанатындағы кӛзтартары 
–  ақ. Тҧмсығы  басқа  шымшықтардан  қысқарақ,  оның  есесіне  қҧйрығы  ҧзындау  болып  келеді.  Дауысы  – 
қоңыраудың сыңғырындай сыңғырлақ – «тиррр». Ақ шымшықтың әуенінде де осы дыбыс болады.  
Ақ  шымшық  Тараз  қаласындағы  жазықтардың  жапырақты  ормандарында  қоныстанады.  Елді 
мекендерден,  тіпті  қалалардағы  танымбақтардан  қашқалақтамайды.  Қысты  осы  жерде  ӛткізеді,  тек  қана 
қорегін  іздестіріп,  ҥйірлерімен кӛшпенділік  жасайды.  Ақ  шымшықтар  жеке  –жеке  жҧбымен  орын  тебеді. 
Ҧяларын  дайын  ағаштар  қуысына  немесе  қазылған  індерге  орналастырады;  қолдан  жасалған 
ҧялағыштарды  белсене  пайдаланады.  Ҧясындағы  ақ  теңбілді  қоңырқай  жҧмыртқаларды  аналығы  екі 
аптаға жуық уақыт басады. Балапандарда ата – енелері сонша уақыт қоректендіреді. Қыстыгҥні қҧстардың 
ӛзара тҥр кӛріністері жаздыгҥнге қарағанда басқаша болады. 
Қҧстардың  адам  ӛміріндегі  маңызы  зор.  Олар  қаншалықты  жылықанды  организмдер  болғанымен, 
олар қыстың суық аяздарына  шыдай  алмай  кӛбнесе саны азайып  жатады,  сондықтан  оларды  қорғау  ҥшін 
қазіргі кезде кӛптеген іс шаралар ҧйымдастырылуда, солардың бірі қыста қҧстарға жасанды ҧя жасау. Сол 
арқылы  қҧстарды  және  олардың  балапандарын  аязда  ҥсіп  қалу  салдарынан  қҧтқарып  қалуға  болады. 
Болашақ  жастардың  қолдарында  болғандықтан  мектеп  жасындағы  балаларға  табиғатты  аялап,  қҧстарды 
қорғауға тәрбиелеу басты мақсаттардың бірі болып табылады. Соңғы жылдары қҧстардың тек Қазақстанда 
ғана  емес  бҥкіл  жер  шарында кейбір  тҥрлерінің саны азайып  бара  жатқаны  байқалады. Сондықтан  да  ел-
елде  оларды  қорғау  шаралары  жҥзеге  асуда.  Қҧстар  санының  кҥрт  азаюы  қыс  айларында  кӛптеп 
байқалады.  Қазіргі  кезде,жастардың  міндеті-табиғатты  қорғау,соның  ішінде-қҧстар.  Сондықтан  қыстың 
суық айларында  оларға  жасанды  ҧялар  жасап,  қоректендіріп  барынша  санын  сақтап  қалуға тырысуымыз 
керек!  
 

жүктеу/скачать 2,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: