Аннотация.   В статье рассматривается художественный мир писателя-критика Т. Ахтанова.  Annotation

 
 
88 
 
Экспрессивті - айқындағыш демеуліктер. 
Демеуліктердің  бұл  тобы  жеке  сҿзді,  сҿйлем  мүшесін,  кҿмекші  сҿзді  немесе  сҿз  тіркесін 
оңашалау,  айқындау  үшін  қолданылады.  Экспрессивті  –  айқындағыш  демеуліктерді  Щербак  А.М  
мынандай үш топқа бҿліп қарайды:  
а) кеңесушіге  белгілі жағдайды ескертуге бағытталған (анафорикалық функция); мұнда немесе 
анда тұрған затты кҿрсету (дейктикалық қызмет);  
б) логикалық тұрғыдан ерекше  назар аудару;   
в) жекелік, нақтылықты баса кҿрсету   мақсатында қолданылады [2,98]. 
Берілген  семантикалық түрлердің арасында айқын бҿлінушілік жоқ. Анафорикалық шылаулар  
да,  дейктикалық  шылаулар  да  күшейту,  ерекше  кҿңіл  аудару  қызметін  атқарса,  ал  күшейткіш 
шылаулардың  кейде  шектеу  мағынасында  қолданылып  жататын  тұстары  да    кездеседі.  Дегенмен 
кейбір демеуліктердің мағынасында басымдылық бар. 
Ғана/қана.  Қазақ  тілінде  ғана,  қана  демеулігіне  ҿзінің  алдындағы  сҿзді  немесе  сҿз  тіркесін 
даралау, жекелеу, нақтылау мағынасы тҽн. Оның үстіне ант берді емес пе? Кеше ғана! (М. Мағауин). 
Ҿз уақытын ұзақ дегенде бір сағатқа ғана рҽсуа қылуға бел байлаған адам ҿмірінің бар қадір- қасиетін 
түсінуге  шамасы  жетпеген  тоғышар  (Ч. Дарвин).  Бұл  сҿйлемдерде  ғана  демеулігі  ҿзінің  алдындағы 
кеше, бір сағатқа сҿздеріне нақтылау мағынасын жүктесе,   Құрмантайды ғана бҿліп алмадың ағайын- 
жұрағаттарынан, ұрпағын да үрім- бұрақсыз қалдырайын деп ниет қойғасың, сірҽ?! 
- Маған бҽйбішелік керек емес! Сен, сен ғана... жалғыз сен  ғана (М.  Мағауин) сҿйлемдеріндегі 
ғана демеулік шылауына нақтылықпен қатар  даралық мағына да үстемеленіп тұр.  
Ғана  демеулігінің  кішірейту,  еркелету  мҽнге  ие  болуы  дабайқалады.  Мысалы,  Жұдырықтай 
ғана бетіне үңіле берем, кімге ұқсағанын байқағым келеді. (Ш.Құмарова) 
Тілімізде кейде екі шектеулі шылаулардың қатар келуі де кездеседі. Ғана демеулігі мен    тек 
демеулігінің қатар келіп, даралық, нақтылық мҽн үстемелеп тұруы кҿптеп кездеседі. Тек ол келгенде 
ғана. Бҽрі кҿңілді. Тек Кербез қыз ғана. (Ш.Құмарова) Тек, ғана, ды демеуліктерінің қатар келуі:   Бұл 
жерде тек бір қыз ғана бар- ды.  Тек,  ақ, та демеуліктерінің қатар келуі: «Бүркіт ақылды жігіт боп 
ҿсіп  келеді...  жар  болар  қызын  таңдай  білген  екен  ...  тек,  аман  –  сау  қосылғай-  ақ  та!..»  деп 
тілейміз..(С.Мұқанов). 
Ау. -Ау демеулігі  кҿбіне болжалдылық, сенімсіздік мҽнге   ие. Осы айтып тұрғаным түсініксіз 
болды- ау.   
Бірінші жақта берілген қаратпа сҿздерге еркелету, мейлінше жұмсартып айту мҽнін береді. Не 
деген жақсы ырым, күнім- ау! -Қарақтарым-ау, отырсаңдаршы,- деді. 
-Ау  демеулігі  бірде  шарасыздық  сезімін,    -Апыр-  ау,  мұныңыз  қалай,  басынғаныңыз  ба?бірде 
таңданыс сезімін білдіруде де қолданылады.  -Апыр- ау, шынымен есік қағылып тұрған жоқ па осы? 
Күнім- ау, құйтақандай ғой. (Ш.Құмарова) 
-Ау  демеулігі  етістікке  тіркесе  отырып,  автордың  пікірін  растау,  нақтылау,  күшейту  мҽнін 
үстемелейді,  ризашылдық  сезімін  білдіреді.  Ҿмірде  адам  жанын  аялайтын,  сыпайы,  ҽдепті,  сырына 
сымбаты сай осындай жігіттер де болады екен- ау! (Ш.Құмарова)   
Болжалдық  сан  есіміне  тіркесіп,  сҿйлемде  берілген  болжалдық  мҽнді  нақтылау,  айқындау 
қызметін атқарады. Жалпы саны жүз шақты-ау деймін. 
-Ай.  -Иҽ,  шіркін-ай,  мені  тҿркініме  апарып  тастайтын  шығарсың  (Ж.Аймауытов)  .  Бұл 
қолданыстағы  бағалауыштық  құбылыс      кейіпкер  сҿзінің  «Иҽ,  шіркін-ай»  –      деп  кекесінді 
басталуынан-ақ  белгілі  болады.  Бұл  қолданыстағы  шіркін  сҿзіне  -ай  шылауы  тіркесіп,    аңсауды, 
армандауды, ҿкінуді емес  менсінбеуді, елемеуді білдіріп, «байғұс-ай» сҿзімен синонимдес мағынада 
қолданылып тұр.  
-Ай демеулігі сондай- ақ зат есімге тіркесіп, бірде ризашылық сезімін білдірсе,   -Қарындас –ай, 
жоннан  аққан  құландай  неткен  ұшқыр  едіңіз!-  деген.  -Е,  Бҽрекелді!...Ой,  сабазым-ай!..Топтың  гүлі 
жаңа келді ғой!... енді бірде аяушылық сезімін білдіреді.-Байғұс бала-ай, үсіп ҿлетін болды- ау!(Ш. 
Құмарова). 
 -Ақ.  Сҿзге  нақтылау,  тиянақтау  мағынасын  жүктеу  –ақ  демеулігіне  де  тҽн  құбылыс.  Мысалы, 
Қазақ халқының ежелден қасиет тұтып келе жатқан ұлттық ҽуездік аспаптарының ішіндегі шоқтығы 
биік тұратыны – қобыз бен домбыра. Осы аспаптар арқылы хат танымайтын кездің ҿзінде- ақ халық 
композиторлары адам жанын жадыратар құдіретті күйлер шығарып, олар ұрпақтан- ұрпаққа кеңінен 
тарап отырды (Егемен Қазақстан). 
 

 
 
89 
 
-Ақ  демеулігі  тілде  сан  есімдерге  жалғану  арқылы  сол  санды  даралап  кҿрсетіп  тұрады.  Уақыт 
кері  бағытта жүрмейді, бір- ақ бағытта, ҿткен шақтан келер шаққа қарай ҿтеді.   
-Ақ  демеулігі  есімдіктерді  де  даралау,  шектеу  мағынасын  үстемелеп  отыратындығы  қазақ 
тілінде жиі кездеседі. Аузын ашқаны сол- ақ екен, кҿмейінен күміс күлкі тҿгіле жҿнелді.  
Қой, ғой демеулігі сҿйлемде бірде нақтылау мағынасын білдірсе , бірде қолпаштау мағынасын 
үстемелейтін  жайттары  бар.  Мысалы:  Үнемшіл  болу  дегеніміз  –  сараң  болу  емес  қой.-  Айдын, 
амансың  ба?  Мен  Асқармын  ғой  деген        сҿйлемдердегі  демеуліктің  атқаратын  қызметі    екі  түрлі. 
Сараң  болу  емес  қой  деген  сҿз  тіркесінде  нақтылау,  берілген  пікірді  құптау  мағынасы  болса, 
Асқармын ғой дегенде айқындаумен қоса ақпаратты жұмсартып беру бар.     
Ғой демеулігі  сондай- ақ даралау мағынасын да білдіреді. Асқардың туған жері Шортан қаласы 
деп  едік  қой.  Сен  ғой  Кереймін  дедің.  Бұл  мысалда  ғой  демеулігі  сен  есімдігін  даралау  арқылы 
адресанттың назарын берілген сҿзге ерекше аудару мақсатында қолданылып тұр.   
Қазақ тілінде сұраулық мағынаны білдіретін демеуліктерге ма, ме, ба, бе, па, пе демеуліктері 
жатады.  Сұраулық  демеуліктер  сҿздің,  сҿз  тіркесінің,  сҿйлемнің    соңында  келіп  сұраулық  мағына 
үстемелейтіні  белгілі.  Алайда  ҽдеби  тілде  сұраулық  шылаулардың  сұраулы  мағынаны  білдірмейтін 
кездері  де  кездеседі.  Мұндай  кезде  сұраулық  демеуліктері  ҿзі  тіркесіп  тұрған  сҿзге,  сҿз  тіркесіне 
экспрессивтік  мағына  жүктеп  тұрады.  Мысалы,    Қасқырдан  бҿлтірік  тумасын  ба?(Б.Майлин), 
Шҿптібай жетіп келмесі бар ма?!(А.Н)  Берілген сҿйлемдерде ма, ба демеулігі тумасын , келмесі бар 
етістіктеріне тіркесіп, сҿйлемдерге экспрессивті- эмоционалды реңк беріп тұр. Автор Шҿптібай жетіп 
келді  деген  болса,  оның  ішкі  сезімі,  эмоциясы  оқырманға  толық  жетпеген  болар  еді,  ол      жетіп 
келмесі  бар  ма деген  етістігі  арқылы  Шҿптібайдың  келмейтін    кезде  келіп  қалғанына  ҿкініш  сезімі 
беріліп тұр. Сондай- ақ Қасқырдан бҿлтірік тумасын ба сҿйлемінің астарында адамзатқа қасқырдан 
бҿлтірік  туады  деген  айқын  аксиоманы  қайталаудан  гҿрі,  бұл  да  сол  қасқыр  іспетті  деген  мысқыл, 
сарказм жатыр. 
-Ша, -ше демеулігі кҿбіне ауызекі сҿйлеу тілінде кездесетін құбылыс. Демеуліктердің бұл түрі 
негізінен  етістіктің  шартты  рай  тұлғасынан  кейін,  есімше,  есімдіктерден  кейін  келіп,    нақтылау  
мағынасын жүктеп тұрады.  
- Сіз «Абай жолын» оқып па едіңіз? 
- Ал сіз ше? 
Адресант назарын аудару мақсатында күшейткіш мҽн береді. Мен ше мен не істемекпін сонда? 
-Шы,  -ші  демеуліктері  бұйрық  рай,  қалау  рай,  шартты  рай  формаларын  нақтылай  түсу  мҽніне 
ие  болады.  Шартты  рай  формасымен  тіркесе  отырып,  оның  беріп  тұрған  мҽнін  нақтылай  түседі. 
Айтылған  ҿтініш  немесе  тілекті  мейлінше  жұмсартып  айтуға  бейімдейді.  Мысалы,  Бағанадан 
сарылып күтіп отыра бергенше ҿзім барсам шы.    
- Шы демеуліктерін кейбір ғалымдар ілеспелі (жалғаспалы ) демеуліктер те деп атаған [3]   
Экспрессивті – айқындағыш жалғаулық демеуліктер. 
Кейбір  шылаулар    жалғаулықтың  да,  демеуліктің  де  қызметін  атқаратындықтан,  аралық 
шылауларға  жатады.  Мұндай    шылаулар  кҿптеген  түркі  тілдерінде  де  кездеседі.  Мысалы,  түрік 
тілінде бу- да башка- да, ҿзбекше у узі һам дустларі һам. Сондықтан да  «түркі тілдеріндегі кҿптеген 
жалғаулық шылаулар   күшейткіш демеуліктерден шыққан» деген пікір бар [3,360].  Сонымен қатар 
контекске,  сҿйлеу  жағдаяттарына  қарай  бір  демеуліктің  бірнеше  мағына  беретін  тұстары  бар.  Олар 
кейде  құптау  мағынасын  білдірсе,  кейде  шектеу,  кейде  бір-  біріне  қарама-  қарсы  мағыналарды  да 
беретін жайттары бар.Осындай демеулік шылаулардың қатарына да демеулігі жатады. 
Да/  де,  та/  те  демеуліктері.  Да/  де,  та/  те  жалғаулық  демеуліктері  шартты  рай  формасымен 
тіркесе отырып,  қарсылық мҽн береді. Мысалы, Кішкентай болса да ақылды. 
Кейде  бұйрық райлы формаға тіркесе отырып,  жалғаспалы     мҽнге ие болады. Мысалы,  Ол 
да барсын да. 
Да шылауының белгісіздік есімдігіне, болымсыздық есімдіктері мен үстеуге тіркесіп қолдануы 
ҿте кең кҿлемде тараған. Мысалы, кім де кім, бір де бала ойнамайды. 
 Бірдей  формадағы  етістіктерді  байланыстырып,  күшейткіш  мҽн  беріп  тұрады.  Оны  кҿргенде 
орнымда мелшиіп қаттым да қалдым. Жасҿспірім баласы  болмағай  да!.. Күйеуі осы болмағай да!.. 
(С.Мұқанов). 
Етістіктің  ҿткен  шақ  формасына  тіркесіп  нақтылау  мағынасын  жүктейді      .  Барған  да.    Кеше 
бардым да кетіп қалдым.   
 

 
 
90 
 
Күшейту  мҽнді  білдіреді.  Соның  біріне  де  кҿз  қиығын  салмай,  ауылдасы  Қорабай  деген  қара 
дҽу, ҿзінен едҽуір үлкен бір белсендіге ғашық болып ҿлді де қалды. 
Жекелеу мҽнді. Сен де бір кірпіш дүниеге (Абай). 
Саластырмалы шырайдың рҿлін атқарып тұр. Күн астындағы Күнікейден де сұлу ма?      
Күрделі  етістіктің  оасында  берілу  арқылы  іс-  ҽрекетке  ерекше  назар  аударту  мақсатында 
ҿолданылады.    Ерке  едік,  сондықтан  ақымақ  та  едік  (Ш.Құмарова).    Майысып  та  кеткен  жерің  бар 
шығар, бірақ опырылмадың (Ш.Құмарова.) 
Баяндауыш етістікке тіркесіп, еді кҿмекші етістігімен мағыналас болатын тұстары да кездеседі. 
Қойдың бір саны- ары кеткенде екі- үш асым ет. Ҿйтсе, сырқат Раузасына сорпалап ішкізуге жетпес- 
ті.  Қайыпжамал  құрсауына  іліккесін  де  аш  ҿзегін  ҿртеген  ғашықтық  дерті  басылмаса  керек- 
ті.(Ш.Құмарова) 
Модальді демеуліктер. 
Түгіл  демеулігі.  Түгіл  демеулігі  кейіпкердің  жақтырмау,  менсінбеу    эмоциясын  кҿрсетеді.  
Пранция  деген  ел,  Сібір  түгіл,  ҽлгі  Түркия,  Ҽмериканың  бҽрінен  де  ары.  (Б.  Соқпақбаев).  Байтал 
түгіл, бас қайғы (мақал). 
Екеш демеулігі. Екеш демеулігі  қайталау құралы ретінде қолданылады. Академик З. Қабдолов 
«Сҿз  ҿнері»  деген  еңбегінде:  «Қайталау  –  сҿз  ҽсерін  күшейте  отырып,  оқырман  назарын  айрықша 
аударғысы келген нҽрсені не құбылысты бірнеше мҽрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға 
мұқият сіңіре түсу», - дейді [4,456]. Кҿркем ҽдебиетте экспрессия  тудырудың айрықша түрі ретінде 
шылаулы қайталаулар да жиі қолданылады.  Мысалы,  Түйе екеш түйесіне дейін егін кҿрсе тап- тап 
беріп, шұқшыңдаған дихандарға күн бермей тұрса керек (Ҽ.Кекілбаев). 
-Мыс  (-міс)  демеулігі.  Мыс  демеулігінің  ҿзге  түркі  тілдерінде  кездесетін  дыр  демеулігімен 
мағыналас  болып  келетін  жайттары  бар.  «Алтай  тілінің  грамматикасы»  еңбегінің  авторлары  алтай 
тіліндегі дыр демеулігінің қолданысы туралы :а) кҿрінбейтін, ерекше іс- ҽрекет кезінде , б) күтпеген 
ҽрекет  кезінде,в)  күтпеген  немесе  қаламаған  ҽрекеттің  адамның  тілегімен  сҽйкес  келген,  келмеген 
жағдайдағы қуаныш немесе ренішті білдіру, г) шындыққа жанаспайтын ҽрекет, анық емес, күмҽнді 
ертегі, түс айту секілді ҽрекеттер, д) таң қалу, ойлану, түсінбеуді білдіреді делінген.  – Мыс демеулігі 
ҽсіресе анық емес, күмҽнді іс- ҽрекеттерді, аңыз, ҽңгімелерді айту кезінде қолданылатындығы белгілі. 
Базаралы байдың мыңғырған малы болыпты  –мыс. Сондай- ақ, -мыс демеулігі автордың жақтырмау 
эмоциясын  да  білдіріп  тұрады.  Екеуі  жең  ұшынан  жалғасыпты  –мыс.  «Қызылордаға  оқуға  келіпті- 
мыс!»  деген  хабарды  естігенде,  «қандай  қыз  екен  бұл?»  деп  кҿруге  құмартып,  жұрт  та,  мен  де 
қырылып қала жаздадық.(С. Мұқанов). 
Тын/ тін, тұғын демеулігі. Берілген демеулік сҿйлемнің  соңындағы сҿзге жалғанып, сҿйлемге 
нақтылық мҽн береді. Ҿткен шақтағы іс ҽрекетті баяндай отырып, еді етістігімен синонимдес болып 
келеді. Бір нҽрсе, тым оқыс жағдай итермелемесе, ондайға барады дейтін бала емес- тұғын. Себебін 
біліп алуым керек еді де.(Ш.Құмарова) 
Сорпасы  мол,  кеспесі  бұршақтай-  бұршақтай,  бармақпен  басып  жасалған  татар  халқаның  бұл 
сүйкімді  асын  пісіруге  ол  шебер-тін.  Шай-дағы  сандық  түбіндегі  қымбат,  қолға  түспейтін, 
Құрмантайдың тұсындағы кҿл- кҿсір дүниенің сарқынындай ақ құйрық шай- тұғын.  Жайлаудың саф 
ауасын жұтып, ақ ішіп демалсын дегені- тұғын. 
Иҽ, о да бір дҽурен-тін. Ол ондай емес-тін! 
Ҽ  модальді  демеулігі.  Автор  ҽ  демеулігін  қолдану  арқылы  адресантқа  ҿзін  мақұлдатуды 
кҿздейді.  Ҽ  демеулігі  сұраулы  шылаудың  синонимі  ретінде  берілгенімен,  мұндай  сҿйлемдерде 
сұраудан  гҿрі  мақұлдату,  мойындатуға  ұмтылу  ниеті  кҿрініс  табуда.  –Қызғанасың,  ҽ?-  Майнұрдың 
мысық  секілді  сарғыш  кҿздері  бір  қысылып,  бір  ашылды.(Ш.Құмарова)  –  Бірге  қайтамыз  ғой,  ҽ, 
Шынар?- деп қалды Ҿмірбай. 
Адам сезімінің қыр- сырын ашуда демеулік шылаулардың рҿлі ерекше. Шағын мақала демеулік 
шылаулардың экспрессивтік мүмкіндіктерін жан – жақты талдауға арналды. 
 
Аннотация. Работа посвящена всестороннему раскрытию экспрессивных возможностей частиц. 
Annotation. This work is devoted to all-round disclosing expressive opportunities of particles. 
__________________ 
1.Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі., Алматы, 1991.- 381 бет. 
2.Щербак  А.М.Очерки  по  сравнительной  морфологии  тюркских  языков  (Наречие,  служебные  части  речи, 
изобразительные слова), Л., «Наука», 1987. 

 
 
91 
 
3.Гаджиева Н. З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. М., 1973, с.367. 
4.Қабдолов З. Сҿз ҿнері. Екі томдық таңдамалы шығармалар. ІІ том.-Алматы: Жазушы, 1983.-456 бет. 
 
 
 
 
С.М. Исматова 
 
ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙДЫҢ ХАЛЫҚ АҚЫНДАРЫ  
ЖЫРЛАРЫНДА ОРЫН АЛУЫ 
 
ӘОЖ 82.0 (5 Қаз) 
 
Қазақ  ҽдебиетінің  тарихын  құрайтын  негізгі  арна  халық  ақындарының  поэзиясы  –  бүгінгі 
уақытқа дейінгі қуатты ағынды ҿзендей, бүгіннен асып, болашаққа жететін ең ҿміршең ҿнер екендігін 
байқатып отыр. Қазақ  ҽдебиетінің тарихы  – уақыт ҿткен сайын бұрынғы-соңғы мұралармен толыға 
түсетін халықтық қазына.    
Қазақ  ҽдебиеті  бүгіндері  ҿзінің  даму  кеңістігін  кеңейтіп,  тарихи  желісін  ұзартып,  кҿшін 
толықтыруға бет алып отыр. Ұлы Тҽуелсіздігіміз ұлттық рухани қазыналарымызды түгесуге, мҽдени 
толықтыққа жетуге жол ашты. 
 Кҿркем  ҽдебиетті  тек  ұлы  ақын,  жазушылар  ғана  жасамайды.  Оның  ұлылы-кішілі,  ірілі-уақты 
ҿкілдері болады. Ҽдебиет тарихы ҽр кезеңге, ҽдебиетке ат салысқан, оған ҿзінше аз да болса үлесін 
қосқан ақын-жазушыны ұмытпайды, ұмытуға тиісті емес.  
Осы тұрғыдан келгенде, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі ҽдебиетіміздің бір 
бұтасы  болып  ҿрбіген  сол  кезеңде  ҿмір  сүріп,  ҽдеби  мұра  қалдырған  Шу  бойының  бір  топ  халық 
ақындарының шығармашылық дҽстүрі ҿзіне назар аударады. 
Олардың ішінде айтулы ҿкілдері Қылышбай Ержанұлы (1851-1926 жж.), Бармақ Мықамбайұлы 
(1882-1942  жж.),  Орақбай  Қабақұлы  (1841-1917  жж.),  Ҿзбек  Ақжолұлы  (1868-1932  жж.),  Сауытбек 
Ұсаұлы  (1870-1932  жж.)  т.б.  ақындардың  шығармалары  –  қазақ  ҽдебиетін  ҿздерінің  поэтикалық 
құндылықтарымен  байыта  түсетін  мұра.  Бұл  ақындардың  шығармалары  «Шу  ҿңірі  саңлақтары» 
(1991),  «Шу  ҿңірі  жҽне  ақындық  дҽстүр»  (2005)  тағы  басқа  жинақтарда,  жеке  басылымда 
жарияланған. Сондай-ақ ҚҰҒА қорында сақталған. 
ХІХ  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  бас  кезінде  жоғарыда  аталған  Шу  ҿңірі  ақындары 
ҿкілдерінің  шығармашылығы  белсенді  кҿрініс  береді.  Жалпы  қазақ  ҽдебиеті  тарихындағы  ең  бір 
жемісті кезең болып табылатын ХХ ғасырдың бас кезі Шу ҿңірі ақындарының да ҽдебиетімізге ең бір 
асыл  мұралар  қосқан  кезеңі  болып  табылады.  Осы  кезеңдегі  Шу  бойы  ақындары 
шығармашылығының  сипаты  жанр,  тақырып,  идеялық  мазмұн,  қоғамдық  құбылыстарға  кҿзқарас, 
поэтикалық кҿркемдік тағы басқа жақтардан ҿзіне дейінгі халық ҽдебиеті мұрасымен тамырласып, ҿз 
тұсындағы жазба ҽдебиеті кҿтерген мҽселелермен үндесіп, ҿзінен кейінгі ізбасарларына ҿнегелі ҿрнек 
қалдырды, мұралары заман шындығын ашуға бағытталды. Мысалы: 
Патшаның зҽлім законы, 
Қараңғы түнек түн болды.  
Ғаріпке қамқор біреу жоқ, 
Жығылса қолдау, сүйеу жоқ, 
Халқым-ау,  қандай  күн  болды,  -    деп,  Қылышбай  Ресей  отаршылдығының  қазақ  халқына 
батырған ауыр зардаптарын  «қараңғы түнек түн» деп бейнелі суреттейді. Бұл сол  кездегі қоғамдық 
шындық  еді.  Ал  Орақбай  жырында  айтылатын  болыс-билердің  зорлық,  озбырлықтары  да  заман 
бейнесі, ҿмір кҿріністері. Ақын «Мұсақұл биге» ҿлеңінде бидің кедейлерге қиянаты мен  ҽйелдеріне 
озбырлықтары сол дҽуірдің суреттері ретінде беріледі: 
Алып ең Хиуа мен екі қатын, 
Бұзып ең қылығыңмен елдің салтын. 
Ыза-қорлық ҽр сҿзді айтқызады, 
Кҿтеріп екі ҽйелің жатқызады. 
Түзге шықсаң баладай кҿтереді, 
Осы кесір ҿзіңді мерт қылады. 
Жалшылар малдарыңды жүр ғой бағып, 
Киім жоқ үсті-басы алба-жұлба, 

 
 
92 
 
Сол жетім жүрген жоқ па отың жағып. 
Заман ҿмірін жырлау дҽстүрі Шу бойы ақындары шығармашылығына да тҽн болды. Бұл дҽстүр 
оларды  жалпы  қазақ  поэзиясымен  үндестіреді,  оның  бұрынғы  жҽне  кейінгі  дамуымен 
сабақтастырады, кҿркемдік ойлаудың үлгілері ретінде ҽдебиетіміздің дҽстүрлерін түзіседі. 
Кҿркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан ҽр халықтың ҽдеби дҽстүрі  – 
бір  кезең,  бір  дҽуір  емес,  ұзақ  ғасырлар  тудырған,  ұрпақтан  ұрпаққа  беріліп,  үнемі  ҿзгеріп,  түлеп, 
байып, дамып отыратын рухани игілік.  
Дҽстүр ұғымының  жалпы  философиялық  анықтамасы  ғылымда  айқындалған.  Уақыттық  жҽне 
белгілі  бір  географиялық  кеңістіктегі  қоғам  мен  оның  мүшелерінің  ұстанымдары,  ҿлшемдік  қалып-
күй  талаптары  мен  ҽрекеттері  тұрақтанып  дамып  жатады,  олардың  қалыптасқан  күйі  дҽстүрге 
айналады.  «Дҽстүр  дегеніміз  бір  ұрпақтан  келесі  ұрпаққа  ауысып  отыратын  тарихи  тұрғыдан 
қалыптасқан ҽлеуметтік нормалар мен принциптер. Дҽстүр – халықтың мінез-құлқы мен іс-ҽрекетінің 
рухани  негізі  болып  табылады.  Мұның  ҿзі  дҽстүр  жалғастығына  да  тікелей  қатысты  болып  келеді. 
Ҿйткені  ҽрбір  ұрпақ  ҿзінен  бұрын  ғұмыр  кешкен  барлық  ұрпақтар  жасаған  рухани  мұраны  игеріп, 
оны  жаңа  қоғамдық-тарихи  жағдайға  сҽйкес  жетілдіріп  отыруы  тиіс.  Сонда  ғана  қоғам  дамуының 
рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады»,  – дейді  Н. Келімбетов. Демек, дҽстүр болып 
танылу  үшін  белгілі  бір  уақыт  кеңістігінде  қалыптасқандық  шарт,  сондай-ақ ол  құбылыстың  келесі 
ұрпаққа ауысып отыруы да қажетті белгі.  
Осы дҽстүр дегеніміз не? Меніңше, ол халықтың ұзақ ҿмірінде қалыптасып, сұрыпталған жақсы 
қасиеттердің тұтас бітімі, кҿзқарасы, түсінігі, шындықты тану ҿрнегі. Дҽстүрге халықтың ҽдет-салты, 
күнделікті тіршілігінің ауқымы, адамдардың қалыптасып үйренген мінез-құлқы – бҽрі де кіреді. Олар 
жинақтала келіп, ұлттық белгілерді анықтайды, ұлттық сипатты танытады. 
Қоғамдық ҿмір, тарихи жағдай, ҽлеуметтік тағы басқа мҽселелердің ҽдебиетте кҿркемдік түрде 
кҿрініс  тауып  отыру  құбылысы  дҽстүр  сапасында  ҽдебиет  пен  мҽдениеттің  дамуының  сипаттары 
ретінде де танылады. Осы тұрғыдан алғанда, жалпы қазақ қоғамының тарихи-ҽлеуметтік жағдайлары, 
қазақ  ҽдебиетінің  даму  сипаттары  Шу  ҿңірінің  ақындық  ортасының  шығармашылық  дҽстүрінің 
негіздері болды деп қарауға болады.   
Ҽдебиетімізде  дҽстүрлер  дегенде  жанрлық,  тақырыптық,  идеялық,  кҿркемдік  т.б.  тұрғыдан 
қараумен бірге белгілі бір ақындық мектепке немесе географиялық аймаққа байланысты топтастыру 
тҽжірибесі де бар.  
Ұлттық сипатсыз, дҽстүрсіз ҽдебиеттің ҿмір сүруі мүмкін емес, ұлттық сипат – ҽдебиеттің даму 
заңдылығы.Осы 
тұрғыдан 
келгенде, 
Шу 
ҿңірінің 
ақындық 
дҽстүрі 
ақындардың 
шығармашылығындағы  негізгі  ұлттық  сипаттармен  анықталады.  Ол  сипаттардың  ерекшеліктері 
дҽстүрдің  де  ерекшеліктері  болып  танылады.  Шу  ҿңіріндегі  ақындық  дҽстүрдің  ерекшеліктерінің 
басты сипаттары тҿмендегі мазмұнда анықталды:  
- ақындық жырлары - ҿмір шындығының реалистік кҿрінісі; 
- қоғам шындығын жырлаудағы сыншылдық; 
- айналадағы ҿмірдің ҽрбір құбылысына дереу үн қатып отыру дҽстүрі; 
-ҿлең тілінің кҿркем нақыштылығы; 
- ақындар жырындағы оптимистік сарын; 
-  қоғамдағы  үстем  тҽртіпке  қарсы  шығу,  оның  зауалын  беретін  күштің  бар  екенін  тұспалмен 
айту; 
-заманның  түзелуін  жақсы  басшыдан,  адамгершілік,  қайырымдылық  құндылықтарынан  деп 
түсіну; 
-білімді  ел  болу  идеясы  рухани  толымдылыққа  жету,  халық  ұғымындағы  қасиетті  ұғымдарды 
жырға қосу; 
- мал бағу кҽсібі, тұрмыстық салт-дҽстүр сияқты тақырыптар да ауыз ҽдебиеті ҽсері байқалатын  
ҿзіндік ерекшелік ретінде кҿрінеді; 
-ақындық дҽстүрдің бір сипатын дастандар құрайды; 
-айтыскерлік дҽстүр берік қалыптасқан, оның құрылымы еркін, Бармақ пен Кенжеқожа айтысы, 
Бармақ пен Жанат айтысы т.б; 
-шешілуі ҿзгеше (Сауытбек пен Ақбҿпе айтысы), кҿркемдігі жоғары болып келеді. 
Бұлардың басты-басты ерекшеліктер деп алыну себебі  – біріншіден, олар  Шу ҿңірі ақындары 
шығармашылығының  кҿбіне  ортақ,  екіншіден  бұл  ерекшеліктер  жалпы  ҽдебиетіміздің  дамуымен 
үндес, ҽрі оған қосылған ҿзіндік айшықты үлес. Осы орайдан зерттеуде Шу ҿңірінің ақындық дҽстүрі  

 
 
93 
 
мҽселесі  оның  ҿкілдерінің  шығармашылықтарын  жеке-жеке  қарау  арқылы  емес,  сол  дҽстүрді 
анықтайтын ерекшеліктер бойынша қарастырылады.  
Бүкіл ҽдебиетіміздің ұлттық сипаттары қай кездегі болса да жеке ақындар шығармашылығында 
да ҿзіндік реңктермен кҿрініс тауып отыратыны сияқты Шу бойы халық ақындарының мұраларының   
да  ұлттық  нақыштары  қазақ  ҽдебиетімен,  оның  ішінде  ҿзінің  географиялық  орны  жағынан  іргелес 
жатқан Жамбыл ақындық мектебі дҽстүрлерімен ҿзектес болып келеді. «Жамбыл творчестволық бет-
бейнесі, мҽн-мағынасы жағынан ҿзінің тікелей алдында ҿткен ұстазы Сүйінбайға ҿте жақын, сонымен 
туыстас,  сарындас.  Ал  Жамбыл  тҿңірегіне  топтаған  кіші,  жас  ақындар  қазір  ҿз  творчествосында 
жалпы ақындық-шығарғыштық жҽне жанрлық-репертуарлық бет-бейнелерімен, бағыт-бағдарларымен 
Жамбылға жақын, сонымен үндес»,– деп  М. Ҽуезов айтқандай, Жамбылдың ақындық ортасына  Шу 
бойы ақындары да ҿздерінің жырлаған тақырыптары, мазмұны мен түрі жағынан жақын тұрды.  
Сүйінбай  ақынның  «Датқалар»  деген  ҿлеңінде  отаршылдар  тағайындаған  ел  билеушілеріне 
халықтың  оларға  кҿзқарасы  тұрғысынан  берген  бағасы,  ондағы  кҿркемдік  тҽсілдері  Жамбыл  да 
түрлендіріп одан ҽрі дамытылғанын байқауға болады. Сүйінбай: 
Елге жақпас қылығы, 
Бұл заманның ұлығы, 
Параменен мал жиып, 
Бойынан асқан былығы. 
Оязға қайтсем жағам деп, 
Үзілер болды жұлыны. 
Ҿз елін ҿзі қарақтап, 
Ебі келсе тамақтап, 
Кҿр ақтарған қорқаудай 
Датқалар жүр жалақтап,  – деп, ұлықтардың оязға жағу үшін ардан,ұяттан безіп, барын салып 
халқын  қанаған  жексұрындық  жанталасын  «үзілер  болды  жұлыны»  деген  ұлттық  мҽтелмен,  «кҿр 
ақтарған қорқаудай» деген сұмдық суретпен елестетсе, Жамбыл «Ҽділдік керек халыққа» ҿлеңінде: 
Иттей кҿрем тҿрені 
Тамаққа тойса үретін... 
Айтқандары ҿтірік –  
Ұлыққа кім бар сенетін... 
Кҿңілі қалды халықтың  
Хан, тҿре, ұлық, тақсырдан. 
Қысым жасап халыққа, 
Ҽрі болды қанішер 
Қойға  тиген  қасқырдай,–  деп,  елін  қасқырдай  талаған  ұлықтарға  халық  жиренішін,  оларға 
сенімнің жоқтығын айтады. 
Ал Орақбай жырында Сүйінбай мен Жамбылдың ел билеуші кейіпкерлеріндей ұлықтар билеген 
заманға халық ызасын білдіреді: 
Нашардың қамын ойлайтын заман бар ма, 
Бұл түнек толқын болды ұрған жарға. 
Зарыңыз неге керек тыңдалмаса, 
Бір адам таба алмадым паналарға. 
Орақбай  заманды  түнекке,  елдің  мұң-зарын  «толқынға»  балай  келіп,  билеушілерді  меңіреу 
жарға телиді. Жарға соғып талқаны шыққан толқын кейпіндегі кедейлер үшін нағыз түнек деп ұлттық 
бояуы қалың сурет жасайды. 
Міне,  үш  буын  ақын  ҿлеңдері  осылайша  заман  бейнесін  ҿзара  жақын  ұғымдағы  ортақ 
үндестікпен жасаған. Бұл – ҽдебиеттің заман бейнесін суреттеу қызметі, ол да ҿзіндік дҽстүр.  
ХХ  ғасырдың  бас  кезіндегі  қазақ  ҽдебиеті  ҿмір  шындығын,  ҽлеуметтік  тұрмысты  осылайша 
ұлттың аянышты тағдыры тұрғысынан суреттеді. 
«Ҽдебиет – қай заманда болса да ҿмір айнасы. Демек, қоғам болмысындағы саяси-ҽлеуметтік 
ҿмір  шындығын  сҽулелендірмей  тұра  алмайды»,–  деп  Абайтанушы-ғалым  М.  Мырзахметұлы 
айтқандай,  ҿз  дҽуіріндегі  тарихи  қоғамдық  жағдай  олардың  шығармашылығындағы  дҽстүр 
ортақтастығын туындатып отырды.   
 

жүктеу/скачать 6,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: