Тараз мемлекеттік

 
 
111 
 
Әзімхан Оразбайҧлы 
 
ӘОЖ  
/
81
366 (5Қәз) 
       О-56 
 
ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ СТИЛЬДІҢ ҚЫЗМЕТІ  МЕН  
ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Публицистикалық  стиль  ерекше  күрделі  де  тармақты,  есепсіз  ҿтпелі  (стильаралық)  құбылыс 
болып табылады жҽне қоғамдағы саяси-ҽлеуметтік, идеологиялық, экономикалық, құқықтық, мҽдени, 
т.б.  қатынастарды  қамтиды.  Ол  бұқаралық  ақпарат  құралдары  –  газеттерде,  радиода,  теледидарда, 
қоғамдық-саяси жҽне ҽдеби жорналдарда, лекцияларда, мҽслихаттарда, жиындарда жҽне ереуілдерде  
сҿйлеушілердің  сҿздерінде  қолданылады.  Бұлардың  ішіндегі  ең  кҿп  қолданылатыны  газет  пен 
теледидар  болып  табылады,  ҿйткені  олар  бұқаралық  коммуникацияның  ең  танымал  түрлері. 
Публицистиканың жанры ҽр алуан. Газеттік-публицистикалық стильдің жанрларын екі топқа бҿлуге 
болады: таза газеттік жанр – ақпараттық жанр жҽне ҽсер ету функциясын атқаратын – аналитикалық 
жанр  [1,14].  Ал  баспасҿз  бетінде  пайдаланылатын  жанрларды  проф.  Т.Қожакеев  үш  топқа 
топтастырады: біріншісі – ақпараттық жанрлар. Оған есеп, заметка, сұхбат, репортаж сияқты жанрлар 
жатады.  Екінші  топ  –  талдамалы  жанрлар.  Бұл  топты  корреспонденция,  мақала,  баспасҿзге  шолу, 
рецензия сияқты жанрлар құрайды. Үшінші топ кҿркем публицистикалық жанр деп аталып, фельетон, 
памфлет,  очерк,  кҿркем  публицистиканы  қамтиды  [2,30-34].  Ғалым  Б.Момынова  газеттің  негізгі 
жанрлары  ретінде  хабар,  шетелдік  корреспонденция,  есеп,  үгіт-насихат  мақалалары,  проблемалық 
мақала,  очерк,  сұхбат,  репортаж,  фельетон,  пікірді  кҿрсетсе  [3,52],  проф.  М.Серғалиев 
публицистикалық стильдерді мағыналық жағынан үш шағын жанрға бҿледі: үгіттік публицистикалық 
шағын 
стиль; 
саяси-идеологиялық 
публицистикалық 
шағын 
стиль; 
саяси 
бұқаралық 
публицистикалық  шағын  стильдер.  Осы  топтаудың  негізінде  бірінші  топқа  –  корреспонденция, 
репортаж,  жарнама,  хабарландыру;  екінші  топқа  –  ақпараттық  мақала,  аналитикалық  мақала, 
комментарий  жҽне  үшінші  топқа  –  интервью,  фельетон,  памфлет,  очерк  жанрларын  жатқызады 
[4,125-128]. Сол жанрлардың түріне, ҿзгешелігіне қарай оның тіл ерекшелігі айқындалады.  
Публицистикалық стиль  азаматтарға қазіргі заманның  ең маңызды мҽселелері туралы ақпарат 
береді,  еліміздегі  жҽне  шет  елдердегі  саясатта,  идеологияда,  ғылым  мен  техникада,  ҿнерде,  заң 
шығару салаларында болып жатқан барлық оқиғаларға баға береді. Яғни, бұл стильдің басты қызметі 
–  ақпараттық  қызмет.  Ақпарат  азаматтарға  ағарту,  құбылыстың  шындық  мҽнін  түсіндіру,  олардың 
қоғамдық-саяси танымын қалыптастыру мақсатында беріледі. Сондықтан ақпараттық қызмет белгілі 
дҽрежеде идеологияға тҽуелді болады. бұл қызмет, ҽсіресе Кеңес Одағы кезінде аса қатал болды. 
Публицистикалық  стильдің  ақпараттық  қызметі  мҽтіннен  дҽлдікті,  жинақылықты,  ресмилікті 
талап  етеді.  Публицистиканың  барлық  жанрлары  анықталған  дәлелдерге  негізделеді,  құжаттық 
материалдарды  пайдаланады,  өмірдегі  құбылыстар  мен  оқиғаларды  талдайды,  түсіндіреді. 
Публицистикалық  шығармаларда  құбылыстар  мен  фактілерге  баға  беріледі,  түсіндіріледі  және 
талқыланады.  Бұл  фактілер  тыңдаушылар  мен  оқырмандарға,  кҿрермендерге  ой  салады,  олардың 
кҿзқарастары мен пікірлерін қалыптастырады, мінез-құлықтарына түрткі болады. 
Публицистикалық  стильдің  дамуы  –  қоғамдық-саяси  жағдайлармен,  ҽлеуметтік-тарихи 
ҿзгерістермен, экономикалық ҿсумен тығыз байланысты жаңа жанрлардың қалыптасуына ҽсер етеді. 
Қазақ тілінің публицистикалық стилі ҿз бастауын  ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан алады. Оның пайда 
болуы  ең  алдымен  мерзімді  баспасҿздің  тууымен  байланысты.  Қазақ  баспасҿзінің  алғашқы 
қарлығаштары  саналатын  «Түркістан  уалаятының  газеті»  (1870-1883ж.),  «Дала  уалаятының  газеті» 
(1888-1902ж.),  «Торғай  газеті»  газеттері  патша  үкіметінің  жергілікті  ҽкімшіліктерінің  органдары 
болғанымен,  халықтың  саяси-ҽлеуметтік  жайы,  оқу-ағарту  мҽселелері,  қазақтың  ұлттық  мҽдениеті, 
тарихы,  ҽдебиеті  мен  тілі,  тұрмыс-салты,  т.б.  туралы  публицистикалық  сипаттағы  материалдарға 
бірқатар орын берген. 
Абайдың «Қарасҿздерінің» де қазақ публицистикасын қалыптастырудағы рҿлі ерекше. Ақын 3, 
8, 22, 39, 41, 42-сҿздерінде кҿпшілік қауымға арнаған ойларын публицистикалық стильде ұсынады.  
Мерзімді  баспасҿз  беттерінде  туған  қазақ  тілінің  публицистикалық  стилін  онда  жарияланған 
саяси-ҽлеуметтік, мҽдени, экономикалық мҽселелерге байланысты материалдар танытады. Олар қазақ 
бұқарасының саяси-шаруашылық халі, аянышты тұрмысы, оқу-білім мен техника-шаруашылық  

 
 
112 
 
түрлері  жағынан  артта  қалуы,  халық  арасындағы  оқу-ағарту  жұмыстары,  кейбір  ҽдет-ғұрыптардың 
ескіргендігі,  егін  егу,  саудаға  араласу  сияқты  ҽрекеттердің  қоғам  дамуы  үшін  пайдалы  екендігі 
тҿңірегінде  болды.  Бұл  материалдарды  оқырман  қауымға  түсінікті,  жатық  тілмен  ұсыну  кҿзделді. 
Сондықтан лексика-фразеологиялық құрамы жағынан да, грамматикалық құрылысы жағынан да бұл 
стильдің негізі қазақтың ҿз тілі болды. 
Қазақтың ұлттық жазба ҽдеби тілінде  қалыптаса бастаған  публицистикалық стильдің, ҽсіресе, 
алғашқы  баспасҿз  тілінің  сол  тұстағы  ҿзге  стильдерден  ажыратылатын  бір  белгісі  –  мұнда  орысша 
сҿздердің  актив  қолданылуы  болды.  Профессор  Р.Сыздықова  орыс  тілінен  алынып  қолданылған 
мұндай сҿздерді екі топқа бҿліп талдауға болатынын кҿрсетеді: «Бірі – ел басқару - ҽкімшілік, заң-сот 
істері  не  сауда-саттық,  тұрмыс-салт,  оқу-ағарту  салаларына  жататын  жҽне  халықтың  күнделікті 
ҿмірінде жиі қолданылатын, қазақтың сҿйлеу тіліне еніп қалыптаса бастаған сҿздер. Олар: болыс, ояз, 
сияз,  облұс,  жандарал,  сот,  жеребе,  қарындаш, пошта,  шен,  т.б.  Екіншісі  –  халықтың  күнделікті 
сҿйлеу  тҽрбиесінде  қолданылмайтын,  бірақ  ҿздері  атап  тұрған  заттардың,  ұғымдардың  қазақ 
тіршілігінде жоқ болғандықтан, орысша түрінде алынған сҿздер. Олар кҿбінесе ҿндіріс, білім-ғылым, 
империялық  заң-сот  істері,  империялық  ҽкімшілік  құрылысы  салаларына  қатысты  сҿздер  болып 
келеді.  Мысалы: күбернатор, соуетник, консул, дознание, иніспектор, адуакет, статийа, землемер, 
университет, студент, семинарийа, награт, школ, зауыт, машине т.б» [5, 227-233]. 
Публицистикалық  стильдің  пайда  болуы  қазақтың  ұлттық  жазба  ҽдеби  тілінің  ҽрі  қарай 
дамуына  ерекше  ықпал  етіп,  ҽдеби  тілдің  қоғамдағы  қызмет  ету  аясын  кеңітті.  Осы  тұстағы  қазақ 
жазба  ҽдеби  тілінің  функционалды  стильдері  бір-біріне  ҽсер  етіп,  ҿзара  бірлікте  дамыды.  Қазақ 
публицистикасының  қалыптасып,  дамуына  қазақтың  ұлы  тұлғалары  Абай,  Шҽкҽрім,  Міржақып, 
Ахмет,  Жүсіпбек,  Бейімбет,  Сҽкен  жҽне  т.б.  қоғам  қайраткерлері  зор  еңбек  сіңірсе,  кейінгі  толқын 
ағалар Б.Бұлқышев, С.Ерубаев, О.Бҿкеев, С.Ҽшімбаев, Ҽ.Кекілбаев,  Ш.Мұртаза, А.Сүлейменов, т.б. 
ақын-жазушылар мен журналистер қазақ публицистикасын одан ҽрі дамытты. 
Публицистикада ақпараттық, ҽсіресе, үгіт-насихаттық сипат басым болып келеді. сондай-ақ, ол 
ақпарат  беру  арқылы  кҿпшілікке  ҽсер  ету,  ой  тастау  мен  оларды  құқықтық,  ҽлеуметтік-саяси 
тҽрбиелеу  міндетін  атқарады.  Сондықтан  публицистикалық  шығармалар  нақты  дҽлелдерге 
негізделеді,  құжаттық  материалдар  мен  фактілерді  пайдаланады  жҽне  логикалық  жағынан  дҽлелді, 
кҿңілгк  қонымды  болуы  тиіс.  Ол  –  тілдік  құралдарды  қолдана  білуден  байқалады.  Публицистика 
ҿзінің  тақырыбына  сай  сҿздер  мен  сҿз  тіркестерін  сұрыптап  қолданады,  қажетті  синтаксистік 
құрылысты пайдаланады. 
Жаппай  бұқаралық  санада  ғалам  бейнесін  қалыптастыру  үшін  қоғамдық-саяси  ұғымдарды 
білдіретін  терминологияның  маңызы  зор.  Адам  санасы  дамуының  ең  жоғары  сатысы  ұғымға 
негізделген ойлау болып табылады. Ал ол ұғымды білдіру үшін тілімізде түрлі лексикалық бірліктер 
мен терминдер қолданылады. Сондықтан публицистикалық стильде жалпы саяси-ҽлеуметтік лексика, 
халықаралық  терминдер  жиі  кездеседі:  демократия,  заман,  үндеу,  құқықтық  реформа,  құқықтық 
қорғау, қоғам қауіпсіздігі, заң, халықаралық терроризм, үкімет, ғаламдану және т.б. 
Зерттеуші Ш.Исақұлова шағын жанр тілінде жазылған шығармаларда қоғамдық салада жаңадан 
пайда болған қолданыстар қатарының  кҿбейіп келе жатқанын  айтып, оларды үш топқа жіктейді:  1) 
тұтастай  қазақ  тіліне  аударылған  терминдер  (қоғамдық  келісім,  рухани  талғам);  2)  орыс  тіліндегі 
атауы  сақталған  терминдер  (инвестиция,  саммит);  3)  бір  сҿзі  қазақ  тіліне  аударылған  терминдер 
(саяси партия, лауреаттарды марапаттау, министрліктің бағдарламасы, шығармашылық концерт, 
ішкі саясат департаменті)  [6,13].  Мысалы:  Апта аяғында Парламентте болған жаңалық – жаңа 
депутаттық топ дүниеге келді («Жас Алаш»).  
Қимыл  атауларының  баяндауыштық  қызметте  жатыс  септік  формасында  қолданылуы  жиі 
кездеседі. Мысалы: Қазақстан Республикасының тҽуелсіздік алғанының 10 жылдығы  аталып өтуде. 
Қолдан келгенше материалдық жҽне моральдық қолдау көрсетілуде, тұрғын үйлер беріліп, кҿші-қон 
жҽрдемақысы  төленуде.  Ардагерлері  зейнетақысын  алса,  балалары  білімдерін  жалғастыруда. 
(«Егемен Қазақстан»). 
Публицистикалық  стильде  перифраз  жиі  кездеседі,  айтылмақшы  зат  пен  құбылысқа  оқырман 
назарын  аудару  жҽне  олардың  сезіміне  ҽсер  ету  үшін,  ол  зат  пен  құбылысты  басқа  экспрессивті-
эмоционалды  реңі  бар  сҿздермен  ауыстырып  қолдану:  мақта  –  ақ  алтын,  мұнай  –  қара  алтын, 
халықаралық конкурс жеңімпазы, алғашқы қарлығашы, қазақ баспасөзінің атасы және т.б. 
 
 

 
 
113 
 
Күрделі тіркестер, штамп сҿздердің жиі қолданылуы да осы стильге тҽн:  жүзеге асыру, сенім 
білдіру, күтіліп отыр,  хабардар етті, қоғамдық қауіпсіздік, жақсы нәтижелер көрсетті, бастама 
тастады жҽне т.б. 
Публицистикалық стильде кҿркем сҿз тҽсілдерінің барлығы, сондай-ақ тұрақты сҿз тіркестері, 
мақал-мҽтелдер, афоризмдер мол қолданылады. Мысалы: Қазіргі орыстанған қазақтарымыз олардың 
жанында  жіп  есуге  жарамай  қалуы  мүмкін.  Ұлтқа  тҿнген  қауіпке  алаңдау  жоқ,  «бұл болмаса,  күл 
болсынның»  кебі.  «Жұмыртқадан  жүн  қырқып»  пайда  табуға  дайын  пысықайлар  мұны  бизнеске 
айналдырған.  «Жылқы  аласы  сыртында,  адам  аласы  ішінде»  дегендей,  ҽр  түрлі  пиғылмен  алып 
жатқандары  да  болуы  ҽбден  мүмкін  ғой  («Егемен  Қазақстан»).  Бронников  қалпақтай  ұшып, 
қозғалыссыз қалды.  
Ол  үшін  базбір  ақымақтар  сияқты  басыңды оққа  тігіп, банктер  мен  қалталылардың  пҽтерін 
тонаудың да немесе арқа етің арша, борбай етің борша болып ақ тер көк терге түсіп  еңбек етіп, 
күш-қуатыңды сарқудың да қажеті жоқ деп тағы бір түйді, ол («Заң газеті»). 
Публицистикалық  стильде  тілдің  кҿркемдегіш  тҽсілдері,  ҽсіресе,  риторикалық  сұраулар,  сҿз 
қайталаулар да мол қолданылады. Мысалы: «Жетімді жетім деп қарама, ол да бір күні жетілер», - 
деп жетісулық Сарыбай шешен айтқандай, оларды жетімсің деп мұңайтпау үшін, тасбауыр етіп 
өсіруден  аулақ  болу  үшін  не  істеу  керек?  Осылайша  мұхит  асып  кете  беру  керек  пе,  әлде  оны 
тежейтін  кетік  бар  ма?  Айтқан  жерден  аулақ,  ішкі  органдарын  ауыстырып  салатын  донор 
ретінде кәдеге асыру ниетінде болса не істейміз? «Іш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ» боп 
қала береміз бе?! («Егемен Қазақстан»). 
Публицистикалық  стильдің  дамуы  –  түрлі  жанрлардың  пайда  болуы,  ең  ҽуелі,  қоғамдық-
ҽлеметтік  ҿзгерістермен  тығыз  байланысты,  публицистиканың  жанрларының  жалпы  сипаты 
қоғамның  жаңа  қырларын  қамтиды.  Ол  жеке  адам  мен  қоғам  мүдделерінің  жақындасуынан,  аз 
нҽрседен  кҿп  нҽтиже  алуға  тырысудан  жҽне  ұсақ-түйектің  ҽлеуметтік  мҽнін  кҿрсетуден  кҿрінеді. 
Сонымен  қатар  бұл  жанрларға  даралық  пен  психологизация  тҽн  (ҽрқашан  нақты  фактілер  мен 
адамдар,  жалпы  емес,  нақты  мақалаларды  талқылау,  ҽрбір  жеке  оқырманмен  сырласу  мен  ашық 
ҽңгімелесуге тырысу).  
Осыдан  келіп  стилистикалық  ерекшелік  қалыптасады:  «кҿркемдік»  элементтері  (сұхбат 
жүргізу,  тҿл  сҿз),  ауызекі  сҿйлеудің  қолданылуы,  «ҿзара  сырласудың»  арнайы  тҽсілдері  (сұрақ-
жауапты мҽтін құрау, сегментацияланған конструкциялар жҽне т.б.). 
 
Аннотация.  В  статье  рассматривается  функция  и  языковые  особенности  публицистического  стиля  
казахского языка. 
Annotation. The article deals with the function and linguistic characteristics of journalistic style of the 
Kazakh language.
 
___________________ 
1.Жақсыбаева Ф. Газет мҽтінінің прагматикалық функциясы. Филол.ғыл. канд.дисс.афтореф. – Алматы, 2000. 
2.Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. –Алматы: Рауан, 1991. 
3.Момынова Б. Газет лексикасы. –Алматы, 1999. 
4.Серғалиев М. Стилистика негіздері. –  
Астана, 2006. 
5.Сыздықова Р. Қазақ ҽдеби тілінің тарихы. –Алматы, 1993. 
6.Исақұлова Ш. Газеттегі шағын жанрлардың тілі. Филол.ғыл.канд. дисс. афтореф. – Астана, 2010. 

 
 
114 
 
 
 
 
А.Н. Алимова 
 
ЗАДАЧА ДИРИХЛЕ ДЛЯ ВОЛНОВОГО УРАВНЕНИЯ  
В ДВУМЕРНОМ ПРОСТРАНСТВЕ 
 
УДК 517.946  
 
Работа посвящена численному исследованию задачи Дирихле для волнового уравнения. Задача 
рассматривается в прямоугольной области. Задача Дирихле для гиперболического уравнения в круге 
исследована в работах В.П. Бурского[1]. Обзор некоторых результатов в исследовании краевых задач 
для  гиперболических  уравнений  приведен  в  работах  Б.И.  Пташникова[2].  В  данной  работе 
рассматривается классически некорректная задача Дирихле для волнового  уравнения в двухмерном 
пространстве[3-5]. Рассмотрим прямую задачу:  
,
yy
xx
tt
u
u
u
     
),
,
0
(
, y
x
)
,
0
( T
t
     
 
 
 
(1) 
),
,
(
0
y
x
q
u
t
 
 
,
0
0
t
t
u
 
 
 
 
 
(2) 
,
0
0
x
x
x
x
u
u
 
 
 
 
 
 
 
(3) 
.
0
0
y
y
y
y
u
u
 
 
 
 
 
 
 
(4) 
Теперь  обратную  задачу  сформулируем  следующим  образом:  найти 
)
0
,
,
(
)
,
(
y
x
u
y
x
q
, 
используя соотношения (1), (2), (3), (4) и дополнительную информацию 
),
,
(
)
,
,
0
(
t
y
f
t
y
u
   
),
,
0
(
y
)
,
0
( T
t
        
 
(5) 
Используя преобразование Фурье  
ky
x
q
y
x
q
n
k
k
cos
)
(
)
,
(
1
)
(
 
где 
2
0
)
(
cos
)
,
(
)
(
ky
y
x
q
x
q
k
 
ищем решение (1)-(4) в виде  
n
k
k
ky
t
x
u
t
y
x
u
1
)
(
cos
)
,
(
)
,
,
(
 
Тогда получим  
,
)
(
2
)
(
)
(
k
xx
k
tt
k
u
k
u
u
    
),
,
0
(
x
 
)
,
0
( T
t
,  
 
 
(6) 
0
)
,
(
)
,
0
(
)
(
)
(
t
u
t
u
k
k
, 
)
,
0
( T
t
, 
 
 
 
(7) 
0
)
0
,
(
)
(
x
u
k
, 
),
,
0
(
x
 
 
 
 
 
 
(8) 
)
(
)
0
,
(
)
(
)
(
x
q
x
u
k
t
k
, 
)
,
0
(
x
, 
 
 
 
 
(9) 
где по заданной функции 
)
(
)
(
x
q
k
 надо определить функцию 
)
,
(
)
(
t
x
u
k
. 
Сформулируем  следующую  обратную  задачу  к  прямой  задаче  (6)  -  (9):  определить  функцию 
)
(
)
(
x
q
k
 по дополнительной информации  
)
(
)
,
(
)
(
)
(
t
f
T
x
u
k
k
 
 
 
 
 
 
(10) 
где 
)
,
(
)
(
T
x
u
k
 - решение прямой задачи (6) - (9) при 
.
T
t
 
Таким образом, обратная задача (6) - (10) имеет следующий операторный вид 
)
(
)
(
)
(
k
k
k
f
q
A
. 

 
 
115 
 
При каждом натуральном 
k
 мы решаем обратную задачу (6) - (10) при помощи минимизации 
целевого  функционала 
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
,
)
(
k
k
k
k
k
k
k
f
q
A
f
q
A
q
J
  минимизировать  который  будем 
методом итераций Ландвебера  
n
k
k
n
k
n
k
q
J
x
q
x
q
)
(
)
(
)
(
1
)
(
)
(
)
(
  
 
 
(11) 
)
,
0
(
2
A
 
 
Вычисление градиента функционала 
)
(
)
(
q
J
k
 
0
2
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
 
 
)
(
)
;
,
(
 
 
,
)
(
dx
x
f
q
T
x
u
f
q
A
f
q
A
q
J
k
k
k
k
k
k
k
k
k
 
(12) 
Найдем приращение функционала  
0
)
(
)
(
)
(
)
(
0
2
)
(
)
(
2
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
;
,
(
2
)
;
,
(
)
;
,
(
 
)]
(
)
;
,
(
[
]
)
(
)
;
,
(
[
 
)
(
)
(
q
o
dx
x
f
q
T
x
u
q
T
x
u
q
q
T
x
u
dx
x
f
q
T
x
u
x
f
q
q
T
x
u
q
J
q
q
J
k
k
k
k
k
k
k
k
k
k
 
Ставим сопряженную задачу 
,
)
(
2
)
(
)
(
k
xx
k
tt
k
k
 
),
,
0
(
x
 
)
,
0
( T
t
, 
 
(13) 
 
0
)
,
(
)
,
0
(
)
(
)
(
t
t
k
k
, 
)
,
0
( T
t
, 
 
 
 
(14) 
0
)
,
(
)
(
T
x
k
, 
),
,
0
(
x
 
 
 
 
 
 
(15) 
)
(
)
;
,
(
2
)
,
(
)
(
)
(
)
(
x
f
q
T
x
u
T
x
k
k
t
k
,   
 
 
 
(16) 

жүктеу/скачать 6,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: