Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақ даласы: 1916 жылғы 25

77. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, оның себептері, қозғаушы күштері, басталуы, 
барысы және негізгі кезеңдері. 
1916 жылғы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтеріліс — 
1916
 ж. 
шілде
 айының бас кезінде 
пайда болды.
Көтерілістің
шығу себебі әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар еді. 
Яғни отарлық езгінің соғыс кезінде барынша күшеюі, жерді тартып алу, орыстандыру 
саясаты және т.б. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 ж. 
25 маусымда
 армияның қара 
жұмысына 
Түркістан өлкесінің
 және ішінара 
Сібірдің
 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-
азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды.
Шілденің басында қазақ даласында көп кешікпей қарулы көтеріліске айналған стихиялық 
бас көтерулер басталды. Ол біртіндеп ұйымдасқан сипат алды: 
Торғай
мен 
Жетісуда
оның 
танылған жетекшілері 
А. Иманов
, 
Ә. Жанкелдин
, 
Т. Бокин
, Б. Әшекеев, Ө. Саурықов 
басшылық еткен ірі ошақтары пайда болды.
Қазақ қоғамында патша жарлығы мен көтеріліске деген көзқарас бір мәнді болған жоқ: 
бай-феодалдардың бір бөлігі, жергілікті әкімшіліктің кейбір шенеуніктері патша жарлығын 
қолдап, оны орындауға шақырды. Қазақ интеллигенциясының кейбірі (
Бокин
, 
Ниязбеков
, 
Жүнісов) жарлыққа қарсы шығып, оны орындауға қарсыластық көрсетуге шақырса, 
«Қазақ» гәзеті
 төңірегіндегі зиялылар (
Ә. Бөкейханов
, 
Ахмет Байтұрсынұлы
, 
М. Дулатов
және т.б.) күші басым үкіметке қарсы шығудың халықты қырғынға ұшыратарын ескертіп, 
сабыр сақтауға шақырды.
Көтерілістің аса ірі ошақтары 
Жетісу
, 
Торғай
 болды. Жетісу облысында қарулы 
қарсыластық шілде-тамыз айларында жаппай қарқын алды. 
Шілденің 17
Жетісу
 мен 
Түркістан өлкесінде әскери жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда ірі 
әскери
 күштерді 
жібере бастады. 
Қыркүйек
, 
қазан
айының басында жетісулық көтерілісшілер шегініп, 
Шығыс Түркістанға
өтіп кетуге мәжбүр болды.
Торғай көтерілісі
 (басшылары 
А. Иманов
, 
Ә. Жанкелдин
) 50 мыңдай адам қамтыған ірі 
қозғалыс болды. А. Иманов көтерілісшілерді ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа бөлді. 
Арнайы мергендер бөлімшесі құрылды. А. Иманов бас сардар болды. Оның жанында 
әскери кеңес жұмыс істеді.
Торғай облысындағы
көтеріліс патша үкіметі құлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
1916
 ж. көтеріліс қазақ халқының көп ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының тарихында 
маңызды орын алды. Ол отарлауға және империалистік саясатқа қарсы өрбіді.
Патшалық Ресейдің XX ғасырдың басында Орта Азияның шығыс аудандарын отарлауы өте 
күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907 – 1912 жылдары империянның еуропалық бөліктерін 
бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең 
ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру 
үшін жер қорын жасап, 1916 жылға дейін олардың 45 млн десятина ең шұрайлы жерлерін 
тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. 
Бұл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында (Хиуа мен 
Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде 
Түркістанда орыс посекілерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе, 
жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз, және т.б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. 
Сөйтіп, ешқандай жері жоқ қазақ–қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу 
губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 проценттен астамы қазақ 
кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдалнады. Қазақ жерлерін күшпен тартып алу жергілікті 
халықтар мен орыс–украин қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды 
шиеленістерді, жер мәселесі жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен 
тарады.
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік 
империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да асар ауыр 
зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдерінің және байлардың 
зорлық–зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп 
жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнетілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3 – 4 
есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. 
Осынның бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басынның азаюына әкеп соқтырды. 
Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан 
экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт 
төмендеді.

Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің қажеті үшін 40, 899, 044 пұт 
мақта, 38 мың шаршы метр киіз, 3 млн пұт мақта майы, 229 мың пұт сабын, 300 мың пұт ет, 
473,928 пұт балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына 
жіберілді. Қазақ шаруаларын кәсіпорындарға, кулак шаруашылықтарына жалдап жұмыс 
істету күшейді.
Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл шаруашылығының 
тоқырауына (дағдарысына), халық арасындағы аштыққа алып келді. Жергілікті жерлерде 
шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алымсалық жинауы өсті, халықтар арасындағы 
ұлттық бөлунішілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыспісіп жетілді.
Соғыс ауртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының өуіне түрткі 
болды. 1915 жылы маусым айында Екібастұз, Байқоңыр көмір кендерінде, Спасск мыс кен 
руднитінде, Орынбор –Ташкент темір жолында жұмысшылардың қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы қалалар мен 
деревняларда қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың әйелдері ереуілге шықты. 
1916 жылы қаңтар айында мұндай тоқулар Верный, Семей қалаларында болды.
Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісу облысы Лепсі уезінің бірқатар 
селоларының кедейлері мен майданға кеткен әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер 
мен көпестердің дүкендерін талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы таптар арасындағы 
қарама–қарсылық, бір–біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
1916 жылғы ұлт–азаттық көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды. Жағдайдың 
шиеленісуіне байланысты 1916 жылғы 20 шілдеде генерал Куропаткин Түркістан өлкесінің 
генерал–губернаторы болып тағайындалды. Ол кезде орасан зор аймақты түгелдей халық 
революциясының от–жалыны шарпыған еді. Мәселен, шілденнің 12–сінде Верный уезі 
Қорам болысының 68 жігіті А. Абдурасуловты, ал шілденің 16–сында көтерілісшілер Құрам 
болысының болысын өлтірді. Тамыздың 3 – інде Асы өзенінің аңғарында көтерілісшілердің 2 
мың адамнан тұратын отряды уезд бастығының көмекшісі Хлыновскийдың отрядына 
шабуыл жасады . Тамыздың 6 – сында самсы аңғарында Ботбай, Шығыс және Батыс 
Қастек, Тайторов, Ырғайты болыстарының 5 мың адамдық көтерілісші жігіттері жазалау 
торядын қоршап алды. Сол күні Самсы станасасы көтерісшілердің қолында 
болды,тамыздың 8 – нде Ақсу жайлауында қазақ – қырғыз сьезі өтті. Олар Қордай 
көтерілісшілерін қолдауға, нарындықтарға ұран тастауға, қазақ көтерілісшілері көмекке 
өздерінің қарулы жігіттерінің жартысын жіберуге шешім қабылдады. Қазақ және қырғыз 
еңбекшілері қимылдары патша әкімшілігін мазасыздандырмай қоймайды.
Генерал Куропаткин «Қандай амалды болса да қолданудан тайынбай, көтерілісшілерді 
бағындыруға», «Лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы халықтың рулық немесе 
тайпалық араздығын» пайдалануға бұйрық берді.
Өз кезеңінде Жетісу болысының генерал – губернаторы М.А. Фольбаум жергілікті 
казактардан жазалау отрядтарын ұйымдасытру үшін казак станциаларына асығыс түрде 
винтовкалар мен патрондар жіберді. Мұнымен шектелмей, генерал Куропаткинің тамыздың 
12 – сіндегі нұсқауы бойынша қоныстанушылар ауылдарындағы орыс кулактары 
қаруландырылды.
Жазалау отрядтарының жанынан, облыстың уездік қалаларында әскери дала соттары 
құрылды.
Азғана уақыт ішінде көтеріліс Шу өзені мен Ыстықкөлге жаспарлас жатқан бүкіл аумақты 
қамтыды. Көтерілісшілер Қастек тауы өңіріне, Үлкен және кіші Кебен, Асы, Шілік, Сусамыр 
өзендерінің аңғарына, Талас өзенінің жоғарғы ағысына топталды. Олар телеграф желілерін 
қиратып, почта стансаларына, болыс ауылдарына шабуыл жасады.

жүктеу/скачать 1,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: