кітап – тар, балық – шы, дос – пен, парта – ға.
|
қасық + ы = қасығы
жүрек + і = жүрегі
|
жаз + са = жас + са,
көз салу = көс салу,
тоқы – тоқу.
|
О Р Ф О Г Р А Ф И Я
ж ә н е
О Р Ф О Э П И Я
Қазақ тілінде сөздердің жазылу заңдылығы мен айтылу заңдылығы болады. Орфография сөздердің дұрыс жазылу заңдылығы, ал орфоэпия сөздердің дұрыс оқылу заңдылығы.
Жазылуы
|
Айтылуы
|
Көзілдірік
|
Көзүлдүрүк
|
Қара ала
|
Қарала
|
Өзен
|
Өзөн
|
Үлгілі
|
Үлгөлі
|
М О Р Ф О Л О Г И Я
Морфология – сөз және оның формалары туралы ілім. Морфология сөз құрамы мен сөз таптарын зерттейді.
С Ө З Қ Ұ Р А М Ы
Қазақ тіліндегі сөздер түбір және қосымшаға бөлінеді.
Сөздің мағына беретін, бөлшектенбейтін ең түпкі бөлшегі түбір деп аталады. Апа, әже, кітап, сөз, т.б.
Сөздің түбіріне қосылып, оған қосымша мағына үстейтін бөлшек қосымша деп аталады. Бас + шы, мектеп + ке, үй + лер, т.б.
Сөздер морфологиялық тұлғасына қарай
|
ДАРА СӨЗДЕР – бір сөзден құралады
|
Негізгі сөз
|
Бір түбірден құралған сөздер. Сен, бала, апа, тас.
|
Туынды сөз
|
Жұрнақтар арқылы жасалған сөздер. Бал + шы, бал + гер, көзқарас, ақ + шыл.
|
КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР – кемінде екі түберден жасалып, мағынаны білдіретін сөздер.
|
Біріккен сөз
|
Екі немесе одан да көп сөз бірігіп, бір ұғымды білдіретін және бір сұраққа жауап беретін сөздер. Тас + бақа, түйе + құс, Талды + қорған.
|
Қос сөз
|
Сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Бір – біріне, көзбе – көз.
|
Қысқарған сөз
|
Күрделі атаулардың қысқартылып жазылған түрі. ҚазМУ , ҚарМУ, ТМД.
|
Тіркескен сөз
|
Екі немесе одан да көп сөздер тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін күрделі сөздің түрі.
Астана қаласы, ұзын бойлы, түні бойы.
|
Ж Ұ Р Н А Қ Т А Р
Түбірден кейін тұрып, жаңа сөз тудыратын қосымша жұрнақ деп аталады.
Сөз тудырушы
|
Сөз түрлендіруші
|
Өзі жалғанған сөзге лексикалық мағына тудыратын жұрнақ
сөз тудырушы жұрнақ деп аталады.
Ән – ші, заман – дас, жер – лес, бел – дік, ерін – шек.
|
Өзі жалғанған сөзге сәл де болса жаңа мағына үстейтін, бірақ негізгі лексикалық мағынасын өзгертпейтін жұрнақ сөз түрлендіруші жұрнақ деп аталады.
Үй – шік, кітап – ша, қала – шық, аға – тай.
|
Ж А Л Ғ А У Л А Р
Сөздерді бір – бірімен байланыстырып, оларға грамматикалық мағына үстейтін қосымша жалғау деп аталады. Қазақ тілінде төрт түрлі жалғау бар:
Көптік жалғау
|
Тәуелдік жалғау
|
Жіктік жалғау
|
Септік жалғау
|
-лар, -лер,
-дар, -дер,
-тар, -тер, аналар, дәптерлер, адамдар, мұғалімдер, ағаштар, есіктер
|
Жекеше түрі
|
1. Атау
|
-
|
І жақ
|
- мын, - бын,
- пын, - мін,
- бін, - пін.
|
-мын, -бын,
-пын, -мін,
-бін, -пін.
|
2. Ілік
|
-ның, -нің,
-дың, -дің,
-тың, -тің.
|
ІІ жақ
|
- ң, - ің, -ың.
|
- сың, - сің.
|
3. Барыс
|
-ға, -ге,
-қа, -ке, -на, -не, -а, -е.
|
Сыпайы түрі
|
- ңыз, - ыңыз,
-ңіз, - іңіз.
|
- сыз, - сіз.
|
|
ІІІ жақ
|
- сы, -сі, -ы, -і.
|
-
|
4. Табыс
|
-ды, -ді,
-ты, -ті,
-ны, -ні, -н.
|
Көпше түрі
|
|
|
І жақ
|
-мыз, -міз, -ымыз, -іміз.
|
-мыз, -быз, -пыз, -міз, -біз, -піз.
|
5. Жатыс
|
-да, -де, -та,
-те, -нда, -нде.
|
ІІ жақ
|
-ын, -ін
|
-сыңдар, -сіңдер
|
6. Шығыс
|
-дан, -ден,
-тан, -тен,
-нан, -нен
|
Сыпайы түрі
|
-ыңыз, -іңіз
|
-сыздар, -сіздер
|
|
ІІІ жақ
|
-сы, -сі, -ы, -і.
|
-
|
7. Көмектес
|
-мен, -менен, -бен, -бенен, -пен, -пенен.
|
ЗАТ ЕСІМ
Заттың атын білдіріп, кім? не? кімдер? нелер? деген сұрақтарға жауап беретін сөздер зат есім деп аталады.
|
І. Лексика – семантикалық мағынасына қарай:
|
ІІ. Тұлғасына қарай:
|
ІІІ. Құрамына қарай:
|
|
|
Жалпы есім
Жер, үй, ағаш, мектеп.
Жалқы есім
Абай, Құлагер, Қазақстан, «Арман» кинотеатры.
Нақтылы есім
Кісі, бала, әріп, дәптер.
Абстрактылы.
Егемендік, арман, ой
Жанды.
Адам, бала, жігіт, әке, әже.
Жансыз.
Мемлекет, үй, машина.
Заттық.
Жер, су.
Жинақтау.
Туған-туыс, азық-түлік, құс, мақта, балық.
|
Негізгі
Ер, жер, су, от, қала, ұн.
Туынды.
Оқушы, білім, бөлме, әнші.
|
Дара
Ауыл, әке, ана, жігіт, дәрігер.
Күрделі
Қайыната, атамекен, баспасөз, Орынбасар, Көкшетау, Үштөбе, ата-ана, ауыл-аймақ, құрт-құмырсқа, бала-шаға, қап-қап, шелек-шелек, ауыз үй, аяқ киім, ҚР (Қазақстан Республикасы), пединститут.
|
|
|
|
|
|
|
|
ЗАТ ЕСІМНІҢ СЕПТЕЛУІ
Атау септік
|
Кім?
|
Дәрігер
|
Не?
|
Доп
|
Ілік септік
|
Кімнің?
|
Дәрігердің
|
Ненің?
|
Доптың
|
Барыс септік
|
Кімге?
|
Дәрігерге
|
Неге?
|
Допқа
|
Табыс септік
|
Кімді?
|
Дәрігерді
|
Нені?
|
Допты
|
Жатыс септік
|
Кімде?
|
Дәрігерде
|
Неде?
|
Допта
|
Шығыс септік
|
Кімнен?
|
Дәрігерден
|
Неден?
|
Доптан
|
Көмектес септік
|
Кіммен?
|
Дәрігермен
|
Немен?
|
Доппен
|
З А Т Е С І М Д Е Р Д І Ң Ж А С А Л У Ы
Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар
|
1
|
-шы, -ші
|
жұмысшы, биші
|
2
|
-шылық, -шілік
|
адамгершілік, жұртшылық
|
3
|
-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес
|
сабақтас, жолдас, сыныптас, салалас
|
4
|
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
|
орындық, қорлық, қашықтық
|
Етістіктерден зат есім тудыратын жұрнақтар
|
1
|
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
|
сызба, кеспе, қақпа, көрме
|
2
|
-қын, -кін, -ғын, -гін
|
басқын, тұтқын, қырғын, тізгін
|
3
|
-ыс, -іс, -с
|
айтыс, егіс, қоныс, бекініс
|
4
|
-у
|
егеу, қамау, көсеу, тұсау
|
5
|
-ыш, -іш, -ш
|
қуаныш, сүйініш, сағыныш
|
6
|
-қы, -кі, -ғы, -гі
|
шалғы, бұрғы, сүзгі
|
7
|
-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
|
сызғыш, сорғыш, басқыш
|
С Ы Н Е С І М
Заттың түрін, түсін, сапасын, сипатын, көлемін білдіретін сөздер сын есім деп аталады. Сын есім қандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді.
Мағынасына қарай
|
Сапалық
|
Қатыстық
|
ақ, қызыл, жақсы, үлкен, жаман.
|
білімді, бағалы, сапалы, өнерлі.
|
Тұлғасына қарай
|
Негізгі
|
Туынды
|
әдемі, сұлу, дөңгелек, сары
|
көрікті, бойшаң, еріншек, мәдени, жақсылық, көктемгі
|
Дара
|
Күрделі
|
мол, нәзік, кіші, тәтті, ширақ, сәнқой, сезгіш
|
биік-биік, ойлы-қырлы, өте жаңа, аса қадірлі
|
С Ы Н Е С І М Д Е Р Д І Ң Ж А С А Л У Ы
Есім сөздерден сын есім тудыратын жұрнақтар
|
1
|
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті.
|
Таулы, күлкілі, ағашты
|
2
|
-сыз, -сіз
|
Ақылсыз, білімсіз, демалыссыз
|
3
|
-шыл, -шіл
|
Өзімшіл, сауықшыл, ұйымшыл
|
4
|
-шаң, -шең
|
Бойшаң, көйлекшең
|
5
|
-қы, -кі, -ғы, -гі
|
Ауызғы, төргі, жазғы, күзгі
|
6
|
-лық, -лік, -дық, -дік,
-тық, -тік
|
Достық, ізгілік, апталық, адамдық
|
7
|
-тай, -тей, -дай, -дей
|
Таудай, көлдей, жолбарыстай
|
8
|
-дақ, -дек, -тақ, -тек
|
Тапалтақ, жеңілтек
|
9
|
-и, -паз, -қой, -қор
|
Мәдени, ғылыми, намысқой, маңсапқор, әзілқой.
|
10
|
-дар, -тар, -тал, -мал, -кеш, -геш
|
Борыштар, сезімтал, бауырмал, күлегеш
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
