Етістіктерден сын есім тудыратын жұрнақтар
1.
|
-ғыр, -гір, -қыр, -кір
|
Ұшқыр, өткір, алғыр, білгір
|
2.
|
-қ, -к, ық-, ік, -ақ, -ек
|
Ашық, қашық, құрғақ, кесек
|
3.
|
-қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
|
Білгіш, сөйлегіш, тапқыш, нанғыш
|
4.
|
-улы, -улі
|
Жинаулы, санаулы, үюлі
|
5
|
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
|
Қазба, бояма, қынама, бөспе.
|
6.
|
-палы, -пелі, -малы, -мелі
|
Жаппалы, төкпелі, аумалы
|
7.
|
-шақ, -шек
|
Еріншек, ұялшақ, ұрыншақ
|
8.
|
-ғақ, -гек, -қақ, -кек
|
Майысқақ, жабысқақ, тоңғақ
|
9.
|
-ымды, -імді, -мды, -мді
|
Қағынды, асыранды, түйінді
|
С Ы Н Е С І М Ш Ы Р А Й Л А Р Ы
Белгілі бір заттың сындық сапасының басқа бір заттың сындық сапасынан артық не кем екендігін, әр түрлі дәрежелік сипатын білдіретін сын есімнің белгісі шырай деп аталады.
Салыстырмалы шырай
|
-ырақ, -ірек, -рақ, -рек
|
қаттырақ, күштірек, қызылырақ
|
-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
|
жасылдау, аласалау, әдемілеу
|
-қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт
|
сарғылт, дымқыл, бозғылт
|
-шыл, -шіл
|
ақшыл, көкшіл
|
Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге
күшейткіш буынды қосу арқылы жасалады
|
|
Жап-жасыл, қап-қара, әп-әдемі
|
Асырмалы шырай
|
Өте, тым, аса, керемет, ең, тіпті, нақ, ал, орасаң үстеулерімен жасалады
|
Тым жақсы, ең әдемі, орасаң зор, аса биік, өте қызыл
|
С А Н Е С І М
Заттың санын, мөлшерін, ретін білдіріп, қанша? неше? нешеу? нешінші? тәрізді сұрақтарға жауап беретін сөз табы сан есім деп аталады. Сан есім зат есімнің алдында қолданылады. Күрделі сан есімнің әр сыңары бөлек жазылады.
Құрамына қарай
|
Дара
|
Күрделі
|
Бір ғана түбірден (негізгі, туынды) тұрады. Он бала, жиырма қалам, жүз кітап
|
Кемінде екі сөзден тұрады. Екі мың тоғызыншы жыл, жүз он бес шақырым.
|
Мағынасына қарай
|
1. Есептік
|
Бір, екі, бес, он, жүз, мың
|
2. Реттік
|
-ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнақтары бір+інші, жеті+нші, он+ыншы, мың+ыншы
|
3. Жинақтық
|
-ау, еу, біреу, екеу, үшеу, төртеу.
|
4. Бөлшектік
|
1. 1/4 (төрттің бірі)
2. 2/5 (бестен екі)
|
5. Топтау
|
екі-екіден, бес жүзден.
|
6. Болжалдық
|
-даған, -деген, -таған, -теген, -лап, -леп; -дап, -деп; -тап, -теп жұрнақтары жүздеген, мыңдаған, жиырмалап.
|
Е С І М Д І К
Есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есім) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады. Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді:
Жіктеу есімдіктері
Сұрау есімдіктері
Сілтеу есімдіктері
Жалпылау есімдіктері
Белгісіздік есімдіктері
Болымсыздық есімдіктері
Өздік есімдіктері
Жіктеу есімдіктері
|
Жақ
|
Жекеше түрі
|
Көпше түрі
|
І
ІІ
ІІ
ІІІ
|
Мен
сен
сіз
ол
|
біз, біздер
сендер
сіздер
олар
|
Сұрау есімдіктері
|
кім? не?
қандай?
қай?
қалай?
қайда?
|
қашан?
қайдан?
неше?
нешінші?
қанша?
|
Сілтеу есімдіктері
|
мынау, бұл, осы, мына, міне, ана, анау, әне, сол, ол.
|
олар, онда, анда, мұнда.
|
Жалпылау есімдіктері
|
бәрі, бүкіл, барлық, бүтін
|
күллі, барша, түгел, бар
|
Белгісіздік есімдіктері
|
біреу, бір, қайсыбіреу, бірнеше, біраз, әркім, кімде-кім, кейбір (нәрсе)
|
кейбіреу, қайсыбір, әрбәр, әлде, әлдекім, әлдеқашан, әлдеқалай, әлденеше
|
Болымсыздық етістіктері
|
ешкім, еш нәрсе, ештеңе
|
ешқандай, ешқайда, ешқашан
|
Өздік есімдіктері
|
Өздік есімдіктеріне әр түрлі тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады.
Өз, өзім, өзге, өзімнің.
|
Е Т І С Т І К
Етістік – заттың қимылын, іс - әрекетін білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтті? (немесе не істеп? қайтіп? не істесе?) деген сұрақтарға жауап береді.
Түрлері
|
Мысалдар
|
Тұлғасына қарай
|
Негізгі
Туынды
|
айт, аш, тұр, кет
баста, шегеле
|
Мағынасына қарай
|
Негізгі
Көмекші
|
сал, жаз, кел, бар, жүр, әкел.
а) е (еді, екен, емес); де (деп, десе, деген); ет (етті); жазда (жаздады).
ә) бол, кел, кет.
|
Объективті қатысына қарай
|
Салт
Сабақты
|
бар, кел, отыр, жүр.
аш, жап, апар, бер, айт, сыз.
|
Іс-әрекеттің орындалуына қарай
|
Болымды
Болымсыз
|
айт, оқы, сыз, бар
айтпа, оқыма, барма, сызба.
|
Құрамына
қарай
|
Дара
Күрделі
а) құрама
ә) құранды
б) қосарлы
в) біріккен
г) тұрақты
ғ) аналитикалық
|
бар, кел, отыр
келіп кет, апарып қой, оқып отыр.
келіп кет, алып бар
жәрдем ет, қызмет қыл.
ойланып-толғану, жығыла-сүріне
апар, әкел, әпер.
таяқ жеу, жүрек жалғау.
барып еді, айта сал.
|
Е Т І С Т І К Т І Ң Ш А Қ Т А РЫ
Іс - әрекеттің, қимылдың, мезгілге, уақытқа байланыстылығын көрсететін етістікке тән категория етістіктің шақтары деп аталады. Етістікте үш шақ болады: өткен шақ, осы шақ, келер шақ.
Өткен шақ
|
Осы шақ
|
Келер шақ
|
Жедел өткен шақ
|
Нақ осы шақ
|
Болжалды келер шақ
|
Жедел өткен шақ әдетте қимылдың, іс-әрекеттің таяу уақытта болғанын, орындалғанын білдіреді. Асан домбыра тартты. Мен өлең айт-ты- м.
|
нақ осы шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтте болып жатқанын білдіреді. Мен оқып отырмын. Сен ойнап жүрсің.
|
Болжалды келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылады. Біз бар-а-мыз. Сен оқы-р-сың.
|
Бұрынғы өткен шақ
|
Ауыспалы осы шақ
|
Мақсатты келер шақ
|
Бұрыңғы өткен шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрған сәтпен салыстырғанда әлде қайда бұрын болғандығын білдіреді. Сен мектепті бітіргенсің. Ол ауылға барыпты.
|
Ауыспалы осы шақ қимыл, іс-әрекеттің дағдылы қалыпта болып тұруын білдіреді.
Мен кел+е+мін.
Сен ойна+й+сың.
Ол бар+а+ды.
|
Мақсатты келер шақ қимылдың іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді.
Мен ауылға бар+мақпын. Сен ерте кет+пексің.
|
Ауыспалы өткен шақ
|
|
Ауыспалы келер шақ
|
Ауыспалы өткен шақ есімшенің
–атын, -етін, -йтын, -йтін жұрнақтары арқылы жасалып, бірде келер шақ мағынасында қолданылады.
Асан ауылға жиі баратын. Сен кітапханаға қашан баратын едің?
|
|
Ауыспалы келер шақ таауыспалы осы шақ сияқты көсемшенің –а, -е, -й жұрнақтарының жіктелуі арқылы жасалады.
Ол ертең барады. Ауылға мен кешке келемін.
|
Е Т І С Т І К Т І Ң Р А Й К А Т Е Г О Р И Я С Ы
Етістіктің іс - әркекетті орындаушымен, уақытпен байланысты жаққа, шаққа түрленуін рай категорисы дейді.
Ашық рай
|
Бұйрық рай
|
Шартты рай
|
Қалау рай
|
Мен хат жазып отырмын.
Мен хат жаздым.
Мен хат жазамын.
|
Мен айтайын;
біл – ейін.
|
Жұрнақтар:
- са, - се.
Мен ал-са-м; бер-се-м.
|
Жұрнақтар:
-ғы, -гі, -қы, -кі кел-ді, келеді. Менің жаз-ғы-м келеді.
|
Т Ұ Й Ы Қ Е Т І С Т І К
Тұйық етістік – етістіктердің ерекше түрі. Зат есімдерше түрленіп, шақпен де, жақпен де байланысты болмай, қимылдың, іс-әрекеттің атын білдіретін етістіктің ерекше түрі тұйық етістік деп аталады.
Тұйық етістіктің жасалуы
|
Негізгі етістік
|
Туынды етістік
|
Болымсыз етістік
|
ал – у
|
ойла – у
|
ал – ма – у
|
ойла – ма – у
|
сал – у
|
ойна – у
|
сал – ма – у
|
ойна – ма – у
|
көр – у
|
гүлде – у
|
көр – ме – у
|
гүлде – ме – у
|
кел – у
|
сырла – у
|
кел – ме – у
|
сырла – ма – у
|
Е Т І С К А Т Е Г О Р И Я С Ы
Етістер – етістіктің бір түрі. Етіс іс - әрекеттің орындаушыға, қимыл иесіне қатысын айқындайды. Етістер төрт түрге бөлінеді: өздік, өзгелік, ырықсыз, ортақ.
Достарыңызбен бөлісу: |
