ҚТӘ – 203 абдырахманова қалия эксперименталды лингвистика әдістері
жүктеу/скачать 30,03 Kb.
|
11)
| сипаттау әдістері.Тіл білімі тілдік тұлғалар мен фактілерді бейнелеудің әртүрлі тәсілдерін қолданады. Дәстүрлі (соның ішінде құрылымдық) лингвистика тіл иерархиялық реттелген дискретті тұлғалардан (тілдік бірліктерден) тұрады деген болжамнан шығады, олардың әрқайсысы ерекше белгілердің (қасиеттердің) жиынтығына ие және белгілі бір ережелерге сәйкес шексіздікпен корреляцияланған ерекше класс құрайды. бақыланатын фактілер жиынтығы. Мысалы, тілде сөз деңгейінде лексикалық таптар ажыратылады, сөйлем мүшелері деп аталады - бұл зат есім, етістік, сын есім т.б. Сөйлемнің әрбір мүшесі көптеген грамматикалық категориялармен сипатталады (мысалы, зат есімдер үшін регистр және сан), олар өз кезегінде сан алуан мағыналармен сипатталады (рай үшін атау, тектік, септік, т.б. септік, сан есімге жекеше және көпше). Грамматикалық категориялардың мағыналары да көбінесе нақтырақ мағыналардың жиынтығы болып табылады (мысалы, номинативті субъект, номинативті атау предикат, т.б.).
Тілдің таксономиялық деп аталатын мұндай сипаттамасы шын мәнінде белгілі бір талаптар қойылатын классификацияның ерекше түрі болып табылады. Таксономиялық сипаттама тілдік бірліктердің кластарын және олардың арасындағы байланыстарды белгілеуді қамтиды. Тілдік бірлік қажетті және жеткілікті белгілер жүйесі арқылы анықталады. Бұл мүмкіндіктер жүйесі мүмкіндігінше толық болуы керек, яғни. осы сыныпқа кіретін барлық объектілерді қамтиды және сонымен бірге мүмкіндігінше тар, яғни. осы сыныпқа кірмейтін барлық нысандарды алып тастау Құрылымдық парадигма шеңберінде сипаттау толықтық талабына бағынады, яғни. тілде немесе оның құрамдас бөлігінде бар барлық нысандарды таңдау. Мысалы, істер деңгейінде – атаулы септік жүйесіне кіретін барлық жағдайларды немесе жалғанған етістіктің барлық сөз формаларын анықтау. Егер жиынтықтағы кластар бірнеше негіздер бойынша анықталса, онда кластарды ашу есептеу әдісіне негізделген. Мысалы, етістіктің сөз формаларының максималды жиынтығы етістіктің барлық біріккен флекстік грамматикалық категорияларының барлық мағыналарын көбейтудің нәтижесі болып табылады. Толық сипаттамада осы жиынның барлық нақты элементтері бөлектелуі керек. Мысалы, орыс тілінде үш шақ және екі түрі бар, т.б. осы базамен ерекшеленетін сыныптардың максималды саны - алты. Бірақ орыс тілінде бір сабақ жоқ (осы шақ). Етістік көптеген категорияларды ажырататын тілдерде есептеу әдісін қолданбай сөз формаларының барлық кластарын табу көбінесе толық емес сипаттамаға әкеледі, өйткені сирек кездесетін сөз формаларын зерттеуші мәтін үлгісінен таба алмауы мүмкін. Таксономиялық сипаттамамен қатар дұрыс тілдік өрнектерді тудыратын барлық ережелерді және тек оларды сипаттау үшін талап етілетін динамикалық сипаттама да мүмкін. Сипаттаманың бұл түрі, атап айтқанда, генеративті грамматикада немесе «сезім мәтін» үлгісінде ұсынылған. Ол тіл тек тілдік бірліктердің жиынтығы ғана емес, сонымен бірге байқалатын тілдік өрнектерге сәйкес осы бірліктердің тізбегін жасайтын қандай да бір механизм деген болжамнан шығады. Бұл сипаттама тілдік бірліктерді жіктеумен қатар дұрыс тілдік өрнектерді шығару тәртібін сипаттайды. Динамикалық сипаттауда тілдік ережелерге көп көңіл бөлінеді. Кез келген сипаттама үшін сипаттаманың объектіге сәйкестігі мәселесі туындайды. Сипаттама кейбір соңғы деректер үлгісінің репрезентативті материалын жинақтайды, ол дұрыс сипатталуы керек. Сәйкестікті тексеру қосымша бақылау үлгісінде жүргізіледі. Егер сипаттама ерікті бақылау үлгісін қанағаттандырса, онда белгілі бір ықтималдықпен сипаттама адекватты деп болжауға болады. Әйтпесе, сипаттаманы өзгерту және жаңа үлгіні тексеру қажет және т.б. жүктеу/скачать 30,03 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|