Тексерген: Жолдыбалина Г. А. Орындаған: Буданова А. Т. Тобы

жүктеу/скачать 94,58 Kb.

бет	1/4
Дата	02.10.2023
өлшемі	94,58 Kb.
	#112657

1 2 3 4

Alikhan Bokeikhan University
Гуманитарлық факультет

СОӨЖ №1.
Кирилл жазуның эволюциясы.
контент-анализ
Тексерген: Жолдыбалина Г.А.
Орындаған:Буданова А.Т.
Тобы:ОВИ-201

Семей 2023 жыл
Мақсаты: Кирилл жазуның эволюциясы туралы жалпы түсінік болуы тиіс. Кириллица алфавиті, Петр реформасы әліппесі, кириллицаны қабылдау туралы тарихи мағлұматтар алу қажет.
Негізгі сұрақтар:

1. Кирилл жазуның эволюциясы туралы жалпы түсінік.

2. Кириллица алфавиті, Петр реформасы әліппесі, кириллицаны қабылдау туралы тарихи мағлұматтар жинау

Жоспар:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.Кириллица жазуы ,әліпбиі
2. Кирилл жазуының жаратылу және даму тарихы
3. Петр I әліпбиінің реформасы
Қорытынды

Қайталанатын сөз тіркестері:
Славян әліпбиі,Кириллдің атымен аталған, ресми әліпби ретінде,глаголит алфавиті, Грек алфавитінің таңбалары , реформалардан өтті, Кирилл жазуының жаратылу,атқа ие болды ,өркениеттің дамуы.

Кіріспе
Өркениеттің даму тарихындағы жазудың маңызын асыра бағалау мүмкін емес. Тіл айна сияқты бүкіл әлемді, бүкіл өмірімізді бейнелейді. Жазу мүмкіндігі уақытпен немесе қашықтықпен шектелмейді. Бірақ адамдар жазу өнерін үнемі меңгере бермейді. Бұл өнер ұзақ уақыт бойы, көптеген мыңжылдықтар бойы дамып келеді.
Алдымен сурет жазу (пиктография) пайда болды: қандай да бір оқиға сызба түрінде бейнеленді, содан кейін олар оқиғаны емес, жеке заттарды, алдымен бейнеленгенмен ұқсастығын сақтай отырып, содан кейін шартты белгілер түрінде бейнелей бастады. (идеография, иероглиф), ақырында, заттарды емес, олардың атауларын белгілермен (дыбыспен жазу) бейнелеуді үйренді. Бастапқыда дыбыс жазуда дауыссыз дыбыстар ғана қолданылып, дауысты дыбыстар не мүлде қабылданбайды, не қосымша таңбалармен (буындық жазу) белгіленді. Силлабикалық жазуды көптеген семит халықтары, соның ішінде финикиялықтар да қолданған.
Гректер финикиялық әріп негізінде өз алфавитін жасады, бірақ дауысты дыбыстарға арналған арнайы белгілерді енгізу арқылы оны айтарлықтай жетілдірді. Латын әліпбиінің негізін грек әрпі құрады, ал 9 ғасырда славян әрпі грек алфавитінің әріптерін қолдану арқылы жасалды.
Кириллица — славян әліпбиінің алғашқы екі түрінің бірі (екіншісі – глаголица). Әліпби славян ағартушысы Кириллдің атымен аталған әліпби.Грек жазуының 25 әріпіне славян тілінің дыбыстарын белгілеу үшін қосымша 18 әріп қосып, 43 әріптен тұратын әліпби құрастырды. Қазіргі Кириллица 43 әріптен тұрады, ол әуелде 38 әріптен құралып, оған 5 әріп кейін қосылды. Кириллицаның әріптік құрамы көне славян тілінің дыбыстық жүйесіне сай келеді, сондықтан ол қазіргі славян тілдерінің көпшілігінің әліпбиіне негіз болды. Славян әліпбиін жасаудың үлкен жұмысын ағайынды Константин (шомылдыру рәсімінен өткенде Кирилл деп атаған) және Мефодий атқарды. Бұл мәселедегі басты еңбек Кириллге тиесілі. Мефодий оның сенімді көмекшісі болды. Славян әліпбиін құрастыра отырып, Кирилл бала кезінен білетін славян тілінің дыбысында осы тілдің негізгі дыбыстарын ұстай алды және олардың әрқайсысы үшін әріп белгілерін таба алды.
Бұл жұмыста Кирилл жазуына толық анализ жүргізіледі.
Кириллица — славян әліпбиінің алғашқы екі түрінің бірі (екіншісі – глаголица). Кирилл славян елдеріне христиан дінін уағыздау үшін славян әліпбиін жасайды. Грек жазуының 25 әріпіне славян тілінің дыбыстарын белгілеу үшін қосымша 18 әріп қосып, 43 әріптен тұратын әліпби құрастырды. Қазіргі Кириллица 43 әріптен тұрады, ол әуелде 38 әріптен құралып, оған 5 әріп кейін қосылды. Кириллицаның әріптік құрамы көне славян тілінің дыбыстық жүйесіне сай келеді, сондықтан ол қазіргі славян тілдерінің көпшілігінің әліпбиіне негіз болды. Кириллица грек жазуы негізінде жасалған. Ресейге Кириллица 10 ғ-да енген. Орыс әліпбиінен Кириллицаның 12 әрпі шығарылып, екі жаңа әріп (й, е) қосылған.1940 жылы Кеңес Одағы халықтары біртекті әліпбиді қолдануы қажет деген саясатпен КСРО құрамындағы халықтардың жазуы жаппай кириллицаға көшірілді. Оның ішінде қазақ жазуы да кирилл әліпбиіне көшіріліп, бүгінге дейін қолданылып келеді. Орыс тілінде жоқ қазақ тілі дыбыстарының таңбалары кирилл таңбаларына ұқсастырылып (қ-к, ғ-г, о-ө, ң-н), қазіргі қазақ әліпби қабылданды. Бұл әліпбидің қазақ тіліне тән ерекшеліктердің бәрін толық таңбалай алмауына байланысты кейінгі жылдары қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі көбірек көтерілуде.
К

ирилл әріптері
Түпнұсқа кирилл әліпбиінің құрамы бізге белгісіз; 43 әріптен тұратын «классикалық» ескі славяндық кириллица ішінара кейінгі әріптерді (ы, у, иотталған) қамтиды. Кириллица толығымен грек әліпбиін (24 әріп) қамтиды, бірақ кейбір таза грек әріптері (xi, psi, fita, izhitsa) бастапқы орнында емес, соңына дейін жылжытылған. Оларға славян тіліне тән және грек тілінде жоқ дыбыстарды белгілеу үшін 19 әріп қосылды. Петр I реформасына дейін кіші әріптерәліпбиде кирилл әліпбиі болған жоқ, барлық мәтін бас әріппен жазылды. Кириллицаның грек алфавитінде жоқ кейбір әріптері контуры бойынша глаголитке жақын. Ts және Sh сол кездегі бірқатар алфавиттердің кейбір әріптеріне сыртқы жағынан ұқсас (арамей, эфиопиялық, копт, иврит, брахми) және қарыз алудың көзін біржақты анықтау мүмкін емес. В контуры бойынша C, U және Sh-ге ұқсас. Кириллицадағы диграфтарды құру принциптері (ҮІ, OY-дан Y, иотталған әріптер) әдетте глаголиттіктерге сәйкес келеді.
Кириллица әріптері сандарды дәл грек жүйесі бойынша жазу үшін қолданылады. Классикалық 24 әріптік грек алфавитіне де кірмейтін толық архаикалық белгілердің жұбы - sampia stigma - орнына басқа славян әріптері бейімделген - Ц (900) және S (6); кейіннен мұндай үшінші белгі, коппа, бастапқыда кириллицада 90-ды белгілеу үшін қолданылған, Ч әрпімен ауыстырылды. Грек алфавитінде жоқ кейбір әріптердің (мысалы, В, Ж) сандық мәні жоқ. Бұл кириллицаны глаголиттен ерекшелендіреді, мұнда сандық мәндергрек тіліне сәйкес келмеді және бұл әріптер өткізілмеді.
Үш ғасыр бойы орыс әліпбиі бірқатар реформалардан өтті. «e» және «y» (бұрын қолданылған, бірақ 18 ғасырда заңдастырылған) әріптерін және ханшайым Екатерина Романовна Дашкова ұсынған жалғыз «авторлық» әріпті - «е» әріптерін қоспағанда, әріптер саны жалпы түрде азайды. Орыс жазуының соңғы ірі реформасы 1917-1918 жылдары жүргізілді, соның нәтижесінде 33 әріптен тұратын қазіргі орыс алфавиті пайда болды.
Қазіргі уақытта кирилл әліпбиі келесі елдерде ресми әліпби ретінде қолданылады: Беларусь, Босния және Герцеговина, Болгария, Македония, Ресей, Сербия, Украина, Черногория, Абхазия, Қазақстан, Қырғызстан, Моңғолия, Приднестровье, Тәжікстан, Оңтүстік Осетия. Славян емес тілдердің кириллица әліпбиі 1990 жылдары латын әліпбиіне ауыстырылды, бірақ келесі мемлекеттерде бейресми түрде екінші әліпби ретінде қолданылады: Түркіменстан, Өзбекстан.
Кириллица- бірнеше мағынасы бар термин:
Ескі славян алфавиті (ескі болгар алфавиті): кириллица (немесе кириллица) әліпбиімен бірдей: екі (глаголитпен бірге) ежелгі алфавиттің бірі Ескі шіркеу славян;
Кириллица: осы ескі славяндық кириллицаға негізделген жазу жүйесі және кейбір басқа тілге арналған әліпби (олар орыс, серб, т.б. кириллица туралы айтады; «кириллица» бірнеше немесе барлық ұлттардың ресми одағы деп атау дұрыс емес. кириллица алфавиттері);
Жарғылық немесе жартылай жарғылық шрифт: шіркеу (православиелік) кітаптары дәстүрлі түрде басып шығарылатын қаріп (осы мағынада кириллица азаматтық немесе Петр шрифтіне қарсы).
Беларусь тілі (Беларусь әліпбиі)
болгар тілі (болгар алфавиті)
Македон тілі (македон алфавиті)
Орыс тілі/диалекті (орыс алфавиті)
Орыс тілі (орыс алфавиті)
серб(Серб кирилл әліпбиі)
украин тілі (Украин алфавиті)
Черногория тілі (Черногория әліпбиі),
сондай-ақ көпшілігі славян емес тілдерКСРО халықтары, олардың кейбіреулерінің бұрын басқа жазу жүйелері (латын, араб немесе басқа негізде) болған және 1930 жылдардың аяғында кириллицаға аударылған.

жүктеу/скачать 94,58 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4