Терминологиясы

373
2. Адамның ішкі жан дүниесі мен сыртқы күш қуатына 
тəн сөздер, анатомиялық атаулар: запыран (желчь), ғашық 
(влюбленный);
3. Құрылыс, тұрмыстың атаулары: ғимарат (сооружение), 
зембіл (носилка), əбдіре (сундук), ғибадатхана (храм), дар-
база (ворота), дастархан (обед, скатерть), дорба (мешочек), 
жатақхана (общежитие) т.б.;
4. Тағам, сусын атаулары: алуа (халва), қамыр (тесто), 
шарап (вино), шербет (сладкий напиток), палау (плов), қияр 
(огурец).
5. Қоғамдық-саяси өмірге байланысты атаулар: мемлекет 
(государство), Отан (Родина), саясат (политика), өкімет 
(правительство), пəрмен (приказ), ресми (официально), 
мəжіліс (заседание, собрание), мəлімдеме (заявление).
6. Оқу, тəрбие жұмысына байланысты атаулар: тəрбие 
(воспитание), тəртіп (дисциплина), кітап (книга), мектеп 
(школа), мұғалім (учитель), ноқат (точка), тəлімгер (настав-
ник) т.т.;
7. Ғылым мен оның салалары: əріп (буква), əдебиет (ли-
тература), тарих (история), пəлсафа (философия).
8. Діни лексика: дін (религия), құран (коран), азан (утрен-
няя молитва), алла (бог).
Сонымен қазіргі қазақ тіліндегі арабизмдер, көбіне-көп 
қоғамдық-саяси өмір, мемлекет басқару, мəдени-ағарту, оқу, 
тəрбие, ғылым, діни ұғымдар туралы болып келеді. Бұлардың 
бəрі дерлік сөздерді қолдану, игеру барысында фонетикалық, 
морфологиялық өзгерістерге ұшыраған.
Ал орыс тілінен жəне орыс тілі арқылы енген кірме 
сөздер мен интернационалдық терминдердің қазақ тіліндегі 
табиғатын зерттеу өте қызғылықты тақырып. Бұларды 
бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады.
1) Қазақстанның Ресейге қосылуына (1731 ж.) дейінгі 
кезең. Бұл кезеңде бірен-сараңдаған ғана тілдік ауыс-түйістер 
кездеседі.
2) 1731 жылдан XІX ғ. екінші жартысына дейінгі кезең. 
Бұл тұста орыс миссионерлері мен оқымыстылары жер, 

374
ел жайын зерттеу, игеру мақсатымен түрлі экспедициялық 
сапарларға шығып, жергілікті халықпен тығыз байланыс 
орната бастады. Қазақ арасынан да орыс ортасына барып, 
олардың ілімі, біліміне ден қоя бастаған бірен-сарандар 
шығады. Осының нəтижесінде жат сөздер шеруі басталады.
3) XІX ғ. ІІ жартысы мен Қазан төңкерісіне дейінгі кезең. 
Бұл кезеңде қазақ мектептері ашылып, газет, журналдар 
шыға бастайды. Қазақ пен орыстың арасы бұрынғыдан да 
жақындай түседі. Қазақ жерін айналдыра қоршаған казак 
станицалары, түрлі бекіністер салынады. Орыс шаруалары 
келіп шұрайлы жерлерімізге егін салып, игере бастайды. 
Осының бəрі тіл дамуына ықпалын тигізбей қойған жоқ. 
Жергілікті халықтың, яғни қазақтардың тілін, əдет-ғұрпын, 
салт-санасын игеру мақсатымен қысқаша сөздіктер түзіліп, 
қостілді оқу орындары ашылады. Ондағы мақсат қазақ 
халқын сауаттандырып, мəдени өрісін көтеру емес, оларды 
билеп-төстеудің жолдарын қарастырудан туған əрекеттер еді.
4) 1917 жылдан 50-жылдарға дейінгі кезең. Бұл қазақ 
мəдениеті мен тілін, өнері мен əдебиетін айрықша қозғалысқа 
салған сапалы да қасіретке толы жылдар еді. Шынында да 
бұл жылдарда мəдени өрлеу де болды, құлдырау мен тоқырау 
да болды. Өрлеу дейтініміз, халық ағарту саласында қыруар 
іс тындырылды.
Жаппай сауатсыздықты жою шаралары қолға алынып, 
мектептер жұмыс істей бастады. Түрлі оқулықтар түзіліп, 
елдің бəрі білімге ұмтылды. Институттар, түрлі орта оқу 
орындары жұмыс істеді. Сан алуан газеттер мен журнал-
дар жұрт қолына тиіп, саналылықтың жаршысына айнал-
ды. Баспалардан сан түрлі кітаптар басылып шығып, олар 
да мəдениет, төңкеріс идеяларына қызмет етті. Сан салада 
мамандар тəрбиеленді. Қазақ академиясы құрылды, театр-
лар есігін айқара ашып, көрермендерін күте бастады. Ал 
қасіретті жылдар дейтініміз: дəл осы 20-30-жылдар мен 
50-жылдардың басында қазақ зиялыларының көбінің көзінің 
жойылуы.

375
Кəмпеске, ашаршылық, репрессия, соғыстың, тың көтеру 
дейтін саясаттағы сайқал əрекеттері нəтижесінде елімізде 
қазақтар арасын ыдыратып, орыстандыру ерекше жедел 
қарқынмен жүргізілді.
5) 50-інші мен 80-жылдар аралығын қамтитын кезең. Бұл 
жылдары қазақ тілін жандандыру жайында біраз əрекеттер 
болды. Əсіресе сол жылдардағы баспасөз материалдарын 
қарап отырсақ, қазақ тілінің сөз байлығын қолданысқа ба-
рынша молырақ қосуға тырысқан əрекеттерді байқаймыз. 
Сондай-ақ қазақ тілін ғылым тіліне айналдыру жолдары 
қарастырылған мақалалар жазыла бастайды. Сөйтіп бұл 
əрекеттер 1985 жылдың сəуіріне ұласады да, содан былай 
қарай тіл тынысы кеңейе түскендей болды. Ал 1986 жылғы 
оқиға ана тіліміздің де бағын ашқандай еді. Міне, сондықтан 
да осы 86-жылдан бері қарайғы кезеңді ең нəтижелі кезең 
ретінде қараймыз.
6) Яғни бұл кезеңнің тіл дамытудағы Қазақстанның еге-
мендікке жетіп, тəуелсіз ел болу үлесі ұшан-теңіз деп айтуға 
болады. Тіл туралы Заңның екі нұсқасы жарияланып, онда 
қазақ тілінің мемлекеттік мəртебеге ие болуы, мемлекеттік 
Бағдарламаның түзілуі, Конституциямыздың қабылдануы, 
барлық ресми мекемелерде іс қағаздарының екі тілде 
бірдей жүргізіле бастауы, балабақшалар мен мектептердің 
көптеп іске қосылып, оқулықтар мен тілашарлардың 
көбеюі т.т. толып жатқан игі істер сөз жоқ біздің тіліміз бен 
мəдениетімізді жаңаша бір арнаға салып жібергені даусыз. 
Міне, осы баяндалған кезеңдердің əрқайсысының кірме 
сөздерді игеруде өз мөрі, өз жолы бар. Сол кірме сөздер мен 
интертерминдерді игеру жайы, ерекшелігі жағынан үлкен екі 
салаға бөліп қарауға болады. Оның бірі – Қазан төңкерісіне 
дейінгі кезең, екіншісі – Қазан төңкерісінен кейінгі кезең.
Тілімізге төңкеріске дейін кірген сөздердің көбі өзі ен-
ген тілдің, яғни қазақ тілінің заңдылықтарын қабылдап, 
фонетикалық, морфологиялық өзгерістерге ұшырап, өздік 
сипат алып, төл туындылар қатарына қосылған. Сөйтіп олар 

376
жат ортаны өгейсінбей өзіндік пішінге ие бола келе, тіпті 
жаңа сөз процесіне де, яғни сөзден сөз тудыру процесіне де 
араласа алатын халге жеткен.
Ал төңкерістен кейінгі жердегі кірме сөздер мен интер-
терминдер тағдыры ə дегенде қазақ зиялыларының неше 
алуан қақпақылына түсіп барып, ақыры сол сірескен қал-
пында өңін де, түсін де, шырайын да бермеген күйі қатар 
түзеді.
Мұның өзі атам заманнан қалыптасқан тіл заңдылығына 
қайшылықтар əкеліп, төл сөздеріміздің өзін айту мен жазуда 
қисынсыз, бұзып қолданатындай сиықсыздыққа ұрындырды. 
Міне, сондықтан да біз осы проблеманы өз тіліміздің даму 
мен қалыптасу тұрғысынан түбегейлі ішіне кіре зерттеп, 
емле ережелері мен терминжасам принциптерін түбірімен 
қайта қарау керек деп түйеміз. Біздің бұл пікірімізді мына 
төмендегі талдаулар мен топшылаулар дəлелдей түссе керек.
Терминологияның жалпы теориясы тіл мəдениеті про-
блемасымен қай жерде қиысып, қай жерде түйіседі, оның 
бір-бірімен байланысы қандай? Мұның өмір танытқан, тіл 
дамытқан табиғи заңдылығы бар. Терминолог белгілі бір 
ұғымды білдірерлік əлденеше үлгінің ішінен біреуін ғана 
таңдауға міндетті.
Жəне таңдалған термин сөз тіл заңдылығына сəйкес 
болуға тиіс. Яғни əдеби тілдің нормасын сақтап, лексикалық 
байлығымыздың қатарына қосылуы керек. 
Əдетте отандық лингвистика деп жүрген бұрынғы Одақ-
тық тіл білімінде, қазіргі орыс тілшілері арасында терми-
нологияны əдеби тілден тыс жеке-дара қарауға тырысатын 
ағым бар. Яғни мұны олар əдеби тілдің құрамдас бір бөлігі 
деп емес, лексиканың өз алдына дербес жатқан саласы 
ретінде қарайды.
Сондай-ақ жалпы халықтық тіл мен терминдік лексиканың 
нормалық сипатын анықтау принципінде өзіндік айырма 
бар екені байқалады. Алдыңғыны түрлі эксперимент жа-
сап, дұрыс-бұрыстығын анықтауға əбден болады. Ал термин 

377
сөздерді бұлай əуреге салып жатудың қажеті жоқ. Ол нақты 
терминдік мəнді арқалап, жекелік сипат алса болды.
Терминология жалпы лексикологиямен бара-бар, яғни 
екеуі бір-біріне параллельді. О.С. Ахманова сөздігінде т.т. 
сұраулықтарда мұны тілдің сөздік қор құрамын зерттейтін 
тіл білімінің бір саласы деп анықтама берілуі тегін емес. 
Француз ғалымдары, атап айтқанда, Дюбуа лексикология 
қалыптасу үшін оның алдында лексикографиялық жұмыстар 
болатынын, ал терминологияның əуелі терминографияны 
(яғни терминологиялық сөздіктерді) қажет етпейтінін өзара 
ерекшелік есебінде əңгімелейді.
Лексикологияның қарастыратын мəнді мəселесінің бірі 
номинация (атауыштандыру) мен сөздер мағынасын тексе-
ру. Номинация туралы ғылым ономасиология деп аталса, сөз 
мағынасын тексеретін саланы – семантика дейміз.
Жалпы терминология негізінен ұғымдар атауымен шұ-
ғылданады. Сонымен бірге сөздер мағынасына да бағыш-
тайды. Əйтсе де терминология үшін əйтеуір сөздің бəрі 
емес, белгілі бір ұғымның дəл атауы боларлық сөздер қажет.
Терминологияның, термин сөздердің осындай өзіндік сы-
рын ескермей, жаппай жаңа сөз жасаумен айналысу қашанда 
жаңсақтыққа, жалғандыққа апарады. Əңгіме түп негізден та-
райтын байырғы сөздер негізінде жасалуға тиісті арнайы лек-
сика жөнінде болып отыр. Осыдан келіп шығатын бір түйін 
мынау: терминология мəселесімен шұғылданғысы келетін 
маман лингвистикалық дайындықпен қатар белгілі бір пəнді 
жете игеруге міндетті. Мұның үстіне сол тілдің жəне бірнеше 
тілдің сөзжасам мүмкіндіктерін жақсы білгені жөн. Сонымен 
бірге логика, информатика жəне лингвистикалық статистика 
негіздерінен толық мағлұматы болуға тиіс.
Терминжасам мəселесімен айналысып жүрген қазіргі 
талапкерлеріміздің іс-əрекеті осы талапқа толық жауап бере 
ала ма? Əрине, жоқ. Бұл процестегі көптеген шалағайлықтар 
осындай себептер салдарынан ба деп түйеміз. Əр алуан 
ізденіс, əрекеттер бар. Мұндай əрекеттерден шаршаудың да 
қажеті жоқ.

Ағылшындар парк ішіндегі жолдарды салмай тұрып, 
адамдардың жүрген жерлерін бақылап, жолдарын сөйтіп ба-
рып адам жүрген соқпақтарға тас төсеп, жол салады екен. 
Кейде терминжасам ісінде де осы принципті ескеріп отырған 
жөн сияқты. Яғни жаңа жасалған терминдерді ə дегеннен 
алтын тапқандай алақайлап ала жүгіретініміз бар. Сондай-
ақ жаңалықты жерден алып, жерге салып сынай жөнелетін 
сиықсыздығымыз тағы бар. Олардың қолданыс өрісін біраз 
бақылап, барлай түсу керек қой. Сонда ғана жаңадан пайда 
болған терминдердің өміршеңдігін айқындай аламыз. Ен-
деше қазіргі баспасөз беттерінде беріліп жатқан жаңа үлгі-
ұсыныстар ат-тонды алып қашып «ойбай не дейсің, тілді 
бүлдіріп жатыр, баяғыдан қалыптасқан интертерминдердің 
бəрін аударып, оларды қолданыстан аластап жатыр» деп 
байбалам салудың да реті жоқ. Бұл тіл жөнінде жылдар 
бойы жіберіп келген қателіктердің орнын қайтсек толты-
рамыз деген əрекеттер. Алдын ала аттандап елді дүрліктір-
генше, жасалып жатқан əрбір жаңалықтың, жаңа қол-
даныстың байыбына баралық. Əрбір ғылым сұранысы мен 
талап-талғамы тұрғысынан мұның қандай реті бар жəне 
тіліміздің ішкі заңдылығына сəйкесе ме, жоқ па дегенді 
есепке ала отырып саралаған жөн.
Жалпы біздің қоғамда, оның ішінде ғылыми мекемелер 
мен білім беретін орындарда үйлестіру жұмысы мүлде мар-
дымсыз. Сонымен бірге тамаша өнім беріп отырған баспа-
лар жағдайы да солай. Соңғы кезде жасалып, жарияланып 
жатқан сөздіктердің, тілашарлардың түр-түрі қолға тие бас-
тады. Бірақ осылардың бəрі бірдей мемлекеттік тіліміздің 
деңгейін байқата ала ма, соған қызмет ете алар сапасы қалай? 
Бұған нақты жауап беру қиын. Ал шығып жатқан сан алуан 
оқулықтар мен оқу құралдары, сұраулық, əдістемеліктер т.т. 
бүгінгі тірлігімізге ауадай қажет еңбектерді тіл мəдениеті 
тұрғысынан қадағалап, саралап отырған кім бар? Қай меке-
ме, қандай ұйым мұны мойнына ала алады?

Мемлекеттік тіліміздің мəртебесін көтерудің тура жолы 
осы екен деп, мұны оңай олжаға айналдырып бар жатқанымыз 
жоқ па? Əлденеше жылдар бойы көз майын тауысып барып 
сауаттана келе салауатты жұмыс жасалатын қазіргі бұл іс кез 
келгеннің қанжығасына байланған сияқты.
Əңгіме базбір терминдерді аудару, аудармау, қабылдау, 
қабылдамауда ғана емес, жан-жақты өріс алып, бұтақтанып 
тамырланып бара жатқан алақұлалықта. Егер егеменді елдің 
мемлекеттік тілін, оның ішінде ғылым тілін шұбарламай 
əдебилендіреміз, өзінің таза да пəк табиғи қалпын сақтаймыз 
десек, күні бүгінге дейін етек алып, осы ала-құлалыққа 
мүмкіндік жасап келген терминжасам принциптерімізді 
түгелімен қайта қарап, сұрыптап, саралап тілдің өз 
заңдылығына сəйкестендіруіміз керек. Осыған орай қазақ 
тілінің ережелерін қайта түзіп, жұртшылыққа ұсынар кез 
келді. Сөйтіп əр кезде терминжасам, термин қабылдау, 
термин түзу ісімізде құбыланамалық қағидатқа айналған 
интертерминдерді сол қалпында ендіруде өз тіліміздің 
заңдылығын барынша сақтай отырып қайта саралау қажет.

380

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: