Саяси жəне көркем əдебиет аудармаларының

223
алатын орны тіпті бөлек деуіміз осыдан. Алайда тіл қазіргі 
сапаға көшкенге дейін неше қилы ізденіс жолдарынан өтіп, 
көп талқыға, таразыға түскені мəлім. 
Сол  талқы  мен  таразы  табын  марксизм-ленинизм  клас-
сиктерінің  туындылары  аудармаларынан  айқынырақ  кө-
реміз.  Алдымен  есте  тұтарлық  бір  жайт  мынау.  Шығар-
машылық  өнердің  басқа  түрінен  гөрі  философиялық  туын-
дылар  тілінің  терминологиялық  салмағы  анағұрлым  басым 
жатады.  Өйткені  мұнда  ақыл-ойдың  асқан  үлгісі  мейлінше 
дəл де нақты сөздермен, өзгеше мағыналық реңк жүктелген 
термин  сөздермен  сипатталып  отырады.  Міне,  оларды  сол 
негізде  екінші  тілге  жеткізіп  беру  оңай  емес.  Сөздердің 
терминдік  сипат  алуы,  яғни  терминденуі  осы  классикалық 
туындыларды аудару барысында молырақ байқалады.
В.И.  Ленин  шығармалары  толық  жинағының 55 томын 
жариялап, жұртшылыққа ұсынуға мүмкіндік жасап отырған 
ана тіліміздің қазіргі терминологиялық қуаты бұрын-соңды 
болмаған деңгейге көтеріліп отыр. Осы аудармалар арқылы 
қазақтың  қаншама  сөзі  ғылыми  ой-пікірді,  философиялық 
түйін-толғамдарды,  логикалық,  публицистикалық  өткір  ай-
тыстарды  берерлік  қуатқа  ие  болғанын  көреміз.  Мұның 
бəрі,  əрине,  əлденеше  арнайы  зерттеуді  керек  ететін  өте 
күрделі құбылыс.
Аудармалардың  алғашқы  үлгілерінен  бастап,  бүгінгі 
дəрежесіне  дейінгі  аралықта  тілді  терминдік  мəнде  пайда-
лана білудің сан алуан жолдары мен тəсілдері болған дедік. 
Оның  бəрі  Маркс,  Энгельс,  Ленин  туындыларының  əрбір 
аудармасы  тұсында  байқалып  отырады.  Бұлардың  ішінен, 
қазақ  тіліне  алдымен  В.И.  Ленин  шығармалары  аудары-
ла  бастаған  екен.  Сол  кезде  шығып  тұрған  газет,  журнал-
дар  беттерінде  оның  туындылары  жайында,  қайсыбірінің 
мазмұн-мағынасы жайында бұдан бұрын да сөз боп келген. 
Атап айтқанда, В.И. Ленин шығармалары қазақ тіліне 1921 
жылдан  бері  қарай  аударылған.  Сол  жылы,  əуелі  «Жастар 
одақтарының  міндеттері»  атты  кітапшасы,  кейін  «Азық-

224
түлік салығы туралы» (жаңа саясаттың маңызы жəне шарт-
тары)  деп  аталатын  еңбектері  қазақ  тілінде  басылып  шы-
ғады.  Егер  кезеңіндегі  баспа  мүмкіндігінің  қаншалықты 
күйде  болғанын  көзге  елестетіп  көрсек,  мұны  ерлікке  са-
ятын  іс  деп  бағалауға  болар  еді.  Міне,  содан  бері  қарай 
Ленин  ілімін  насихаттайтын  көптеген  еңбектері  жарық 
көрді. Аудару ауқымы барған сайын кеңейе түсті.
В.И. Лениннің «Не істеу керек?», «Халық достары деген 
не жəне олар социал-демократтарға қарсы қалай күреседі?», 
«Бір адым ілгері, екі адым кейін», «Социал-демократияның 
демократиялық  революциядағы  екі  тактикасы», «Материа-
лизм  жəне  эмпириокритицизм», «ұлттардың  өзін-өзі  билеу 
правосы  туралы», «Кеңес  өкіметінің  кезектегі  міндеттері» 
тəрізді  еңбектері  соғысқа  дейінгі  бесжылдықтар  кезінде 
аударылып  басылған.  Ал  Ұлы  Отан  соғысынан  бергі  жер-
де, яғни 1946 жылдан бергі аралықта В.И. Ленин шығарма-
ларының  орыс  тіліндегі  төртінші  басылымы  аударылған 
болатын.  Бүгінге  дейін  қазақ  тіліне  аударылған  лениндік 
жинақ, кітап жəне кітапшалардың жалпы саны 408 де, жал-
пы тиражы 5 миллион, 679 мың дана
96
 болып шыққан екен.
Саяси  маңызы  мен  рухани  мəні  зор  елу  бес  томдық  ау-
дарма  еңбек  қазақ  халқының  ұлттық  мəдениет  қорына 
қосылған  үлкен  байлық  болып  отыр.  Оған  тоғыз  мыңға 
жуық  іргелі  теориялық  еңбектер,  мақалалар,  баяндамалар, 
сөздер, хаттар, телеграммалар т.б. түрлі құжаттар енгізілген. 
Бұлардың  ішінде  бұрынғы  басылымдарға  енбеген 1000-ға 
тарта  еңбек  қазақ  тіліне  тұңғыш  рет  аударылып  берілген. 
Сондай-ақ, В.И. Лениннің 200-ден астам құжаты, анықтама 
материалдары  бірінші  рет  енгізіліпті.  Осынша  зор  байлық-
тың  көзін  ашып  отырған  қазіргі  əдеби  тіліміздің  аударма 
арқылы бұрынғыдан əлдеқайда кең халықаралық сипат ала 
бастағанын мақтанышпен айтуға болады. 
96
 
Лениннің идеялық мұрасы – дүниені революциялық жолмен жаңартудың 
сарқылмас қайнары // Социалистік Қазақстан, 1983, 20 қараша.

225
Ал  Карл  Маркс  пен  Фридрих  Энгельс  шығармаларынан 
қазақ  тіліне  тұңғыш  аударылғаны – «Коммунистік  партия 
манифесі».  Ол  алғаш 1926 жылы  аударылып  басылыпты. 
Содан  бері  бұл  екі  дананың  да  көптеген  туындыларын 
республика  жұртшылығы  қазақша  оқуға  мүмкіндік  ала 
бастады. Атап айтқанда, 1955–1956 жылдары К. Маркс пен 
Ф.  Энгельстің 2 томдық  таңдамалы  шығармалары,  ал 
1963  пен 1973 жылдар  аралығында  «Капиталдың» 3 томы 
қазақшаға аударылып басылды.
Міне,  осындай  іргелі  туындылармен  қатар  республи-
ка  жұртшылығы  «Қазақ  тілі  түсіндірме  сөздігінің» 10 том-
дығына, «Қазақ Кеңес энциклопедиясының» 12 томдығына, 
«Қазақ  КССР  тарихының»  бес  томдығына,  сондай-ақ  көп-
теген  фольклорлық  туындылар  мен  сан  алуан  салалы  лек-
сикографиялық  жұмыстарға  т.т.  ие  болып  отыр.  Мəдени, 
рухани өремізді өсіре, байыта түсіп отырған жұмыстардың 
бəрінде  де  біз  аударманың  əсерін  аңғарамыз,  əсіресе,  орыс 
тілінен аударудың ықпалын, пайдасын қатты сезінеміз.
Мəдениет  пен  білімнің,  ғылым  мен  техниканың  өсімтал 
ұрығын  сеуіп  келе  жатқан  орыс  тілінің  ана  тілдерге  жасап 
отырған  ықпалында  шек  жоқ.  Бұл  əсер,  əсіресе  марксизм-
ленинизм  классиктері  туындыларын  жəне  басқа  да  қоғам-
дық  саяси  мəні  бар  еңбектерді  аударған  сəтте  айқынырақ 
сезіледі.
Төңкерістен  бергі  жерде  қазақ  тіліне  аударылған  қазы-
наның  аумағын  анықтап  алудың  өзіне  қазір  біраз  еңбек 
сіңіруге  тура  келер  еді.  Бұл  орасан  зор  саланы  түбегейлі 
зерттеп,  ғылыми  бағасын  беру  болашақтың  еншісіндегі 
дүние.  Аударманың  мұндай  үлгілерін  теориялық  тұрғыдан 
талдап  беретін  əлі  талай  еңбек  туады  деп  ойлаймыз.  Бірақ 
тілдік табиғаты жан-жақты қарастырылмай, ғылыми бағасы 
берілмей  жатқан  бұл  тың  саланың  əзірге  шет  жағасы  ғана 
əңгімеленіп  жүргені  өкініш.  Бұдан  он  бес-жиырма  жыл 
бұрын  бой  көрсеткен,  жоғарыда  сілтеме  жасалған  бірен-

226
саран  еңбектер
97
  болмаса,  қазір  назар  аударып,  көңіл  тоқ-
татар  тұшымды  дүниені  таба  қою  қиын.  Сондықтан  осы 
объектіге  қатысты  кейбір  мысалдарды  талдамастан  бұрын 
саяси жəне көркем əдебиет аудармаларын зерттейтін маман 
кадрлар  даярлау  мұқтаждығын  алдымен  еске  сала  кеткен 
жөн.
Жалпы,  қоғамдық-саяси  ұғымдарды  білдіретін  термин-
дер  жүйесін  жасау  процесінің  тіпті  де  оңай  болмағанын 
мынадай  мысалдар  дəлелдей  түссе  керек.  Маркс  пен 
Энгельстің жоғарыда сөз болған туындысы – «Коммунистік 
партия  манифесінің»  соңғы  жолдары  «Барлық  елдердің 
пролетарлары,  бірігіңдер!»  деген  ұран  сөздермен  тұжы-
рымдалатыны  мəлім.  Ал  енді  осы  жолдардың  дəл  осылай-
ша  қалыптасып,  халық  түсінігіне  осылайша  орнығуы  үшін 
қаншама  əрекет,  қаншама  сұрыптау  жұмысы  жүргізілген 
десеңізші.  Соның  неше  алуан  үлгісін  аударма  ғылымының 
зерттеушілері
98
  көрсеткен.  Мысалы, 1919 жылы,  Орынбор 
қаласында  шыққан  «Ұшқын»,  Орда  қаласында  шыққан 
«Дұрыстық  жолы»  газеттерінде  «Бүтін  дүние  бейнет 
қорлары,  бірігіңдер», – деп  алынса,  сол  жылдары  Ташкент 
қаласында  басылған  «Низамнама»  кітабында  «Бірігіңіз, 
бүтін  дүние  бейнет  қорлары»  делінген.  Ал 1921 жылы 
Орынборда жарық көрген «Жастарға жаңа жол» деп атала-
тын кітапта: «Жер жүзінің еңбекшілері əм қорлықта болған 
халықтары,  қосылыңдар», – деген  шұбалаңқы  сөйлем  бар. 
Бұл  жолдардың  жазылуындағы  ала-құлалықтың  бұдан  да 
басқа неше түрін жинап көрсетуге болады.
Осы  сөйлемде  төрт  сөздің  төртеуі  де  неше  түрлі  алуан 
сүзгіден  өткендігі  байқалады.  «Пролетарлар»  терминіне 
жеткенге  дейін  бұл  сөз  бейнеткештер,  бейнет  қорлар, 
еңбекшілер,  еңбекшілдер,  жалшылар,  пролетариаттар  бо-
лып  неше  құбылған.  Сондай-ақ  бүтін  дүние,  бүкіл  дүние, 
97
 Сатыбалдиев Ə. Рухани қазына. Алматы, 1965. 67-б.
98
 Сонда.

227
бүкіл  дүние  жүзі,  жер  жүзі,  бүкіл  жер  жүзі,  дүние  жүзі 
тіркестері  сұрыптала  келе  «барлық  елдердің»  түрінде  тұ-
рақталғаны  белгілі.  Қосылыңдар,  бірігіңдер,  тұтасыңдар 
нұсқаларын  айтпағанның  өзінде,  осы  үлгілердің  өзі-ақ  тер-
мин  сөздерді  аударудың  қаншалықты  күрделі  іс  екенін  та-
нытса керек.
Марксизм-ленинизм  классиктерінің,  орыстың  əйгілі 
жазушыларының  шығармаларын  жəне  түрлі  ғылыми 
əдебиеттерді,  оқу  құралдары  мен  оқулықтарды  т.б.  мұра-
ларды  аудару  барысында  қазақ  тілінің  сөз  байлығы  мен 
грамматикалық  жүйесін  сарқа  пайдалану  мұрат.  Мұның 
небір  үлгісін  мысалға  келтіруге  болады.  Аудару  кезінде 
қолданылған тəсілдердің біразы мына тектес.
Бүгінгі тіл қолданыста кеңінен өріс алған бəсеке, шарт, 
шебер,  қаулы,  қарар,  шешім,  жарыс,  еңбек,  Отан,  табыс, 
мүше,  бесжылдық,  жалақы,  көзқарас,  үгіт,  нұсқаушы, 
қызметкер, бастама, қондырма, қор, құрал, еңбек күн, ба-
стауыш  мектеп,  бастауыш  партия  ұйымы,  Денсаулық 
сақтау  министрлігі  тəрізді  жүздеген  сөздер  мен  сөз 
тіркестері дəл осындай мағыналық реңкке, терминдік мəнге 
аударма  арқылы  ие  болды.  Бұлар  тілімізде  бұрыннан  бар 
болғанмен,  терминденуі  тым  баяу  жүріп  жататын.  Бұл 
сөздердің  терминдік  сипатқа  көшуі  конкуренция,  договор, 
мастер, постановление, резолюция, решение, соревнование, 
труд, Родина, Отчизна, член, достижение, пятилетка, зар-
плата,  мировоззрение,  взгляд,  агитация,  инструктор,  ра-
ботник, служащий, инициатива, надстройка, фонд, состав, 
трудодень,  начальная  школа,  первичная  партийная  орга-
низация  тəрізді  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  аударылуына 
тікелей  байланысты.  Осы  аздаған  мысалдың  өзінен-ақ  бұл 
сөздердің терминдік мəнін беру үшін қазақ тілінің мүмкіндігі, 
оның заңдылығы, сөзжасам тəсілдері қаншалықты дəрежеде 
қолданылғаны  байқалады.  Мəселен,  мұнда  байырғы  қара-
пайым  сөздер  (бəсеке,  шарт,  шебер,  жарыс,  еңбек,  мүше) 
орыс  тілінде  терминдік  ұғымда  қолданылған  сөздердің  ба-

228
ламасы  ретінде  алынған.  Ал  бесжылдық,  жалақы,  еңбек 
ақы, көзқарас сөздеріне қарап, сөз біріктіру тəсілінің де ау-
дарма ісіне мол септік жасай алатынын көреміз. Сондай-ақ 
қосымшалар арқылы да, сөз тіркестіру арқылы да сөздермен 
сөз  тіркестерін  терминдендіруге  болатыны  байқалады. 
Нұсқаушы,  бастама,  қондырма,  бастауыш  мектеп  деген 
сөздер мен сөз тіркестері осыған дəлел. Бұлардың бəрі де – 
аударма ісінің жандануы арқылы пайда болған лексикалық 
байлығымыз.
Байырғы  лексиканы  терминдік  ыңғайда  қолдануға 
аударманың  мол  септігі  болатынын  мына  сөздердің 
қолданыс  өрісінен  де  байқай  аламыз:  Ғылым,  білім,  ілім, 
оқулық, оқу құралы, өкімет, үкімет, мемлекет, Отан, ата-
мекен т.т. дегендеріңіз наука, знание, учение, учебник, учеб-
ное  пособие,  власть,  правительство,  государство,  Роди-
на,  отчизна  тəрізді  орыс  сөздеріне  балама  іздеу,  солардың 
мағынасын  дəл  беру  əрекетінен  пайда  болған,  терминдік 
қызметі  айқындалып,  қалыптасқан  лексика.  Əуелде  то-
лыққанды  балама  ретінде  қызметі  сараланған  бұл  сөздер 
қазір  дəл  осы  қалыптасқан  мағынасында  қоғамдық  өмірдің 
барлық  саласында  қолданылып,  сіңісіп  кетті.  Яғни  бұ-
ларды  қазір  көркем  əдебиет  тілінде  де,  саяси  көпшілік 
əдебиетте де, баспасөз, радио, телевизия жəне өнер, білімнің 
неше  алуан  салаларында  да  кездестіре  береміз.  Əрине,  бұл 
сөздердің  қайсыбірінің  арғы  түбінде  кірмелік  болғанмен, 
бергі өрісінде бірізділік пішін қалыптасқан. Бірақ бұл жолы 
ерекше мəн беріп отырған себебіміз, олардың қолданыстағы 
жаңа  бір  сатысы – терминдік  өресінің  ашылуына  байла-
нысты  болып  отыр.  Міне,  осы  тектес  мысалдарды  аталған 
салалардың  кез  келгенінен  ойып  алып,  ойға  тірекетуге  бо-
лады. 
Сонда  орыс  тілінен  саяси  жəне  көркем  əдебиеттерді 
аудару  арқылы  қаншама  сөздер  терминденуге  мүмкіндік 
алған  жəне  қазақ  тілінің  барлық  сөзжасам  амалдары 
активтендірілген деп түйін жасауға мүмкіндік аламыз.

229
Қазіргі  қазақ  əдеби  тілінің  құрамында  сөз  тіркесімі 
арқылы жасалған терминдер (бұдан былай қарай – тіркесім 
терминдер)  де  баршылық.  Терминдер  қатарының  молыға 
түсуіне сеп болып отырған құрылымдық ерекшелігінде на-
зар  аударуға  керек  жайлар  бар.  Бұлар  ең  алдымен  ұлттық 
тіл  элементтерінің  байырғы  сөздер  тіркесімінен  тұрады. 
Мұндай  тіркестер  лексикаланып  барып  терминденеді. 
Құрылымдық  тұрғыда  бұлардың  да  мынадай  үш  түрлі 
моделін (үлгі) көрсетуге болады. Біріншіден, ұлт мəселесі, 
лауазымды  адам, «өзіндік  қажеттілік»,  жұмысшы  табы, 
күн тəртібі, еңбек тəртібі, өкілетті өкіл, заттық ақиқат, 
үздіктілік  пен  үздіксіздік,  дамушы  елдер,  еркіндік  жəне 
қажеттілік,  үстеме  жұмыс,  сұраным  жəне  ұсыным, 
ұлтаралық  қатынас,  қоғами  адамгершілік,  өтпелі  дəуір, 
сананың  соңғылығы,  алғышарт  сияқты  ұлттық  тіліміздің 
өз  сөз  материалынан  жəне  соның  сөзжасам  құралдарының 
қатысуы  арқылы  жасалатын  терминдер,  екіншіден,  қазақ 
жəне  кірме  сөздер  тіркесімі  арқылы  жасалатын  Совет 
Одағы,  социалистік  жарыс,  коммунистік  еңбек,  пар-
тия  мектебі,  орталық  комитет,  əскери  коммунизм, 
сенім  грамоталары,  құрмет  грамотасы,  басқару  аппара-
ты,  мемлекеттік  герб,  мемелекеттік  гимн,  объективті 
ақиқат,  материяның  алғашқылығы,  перспективалық  жо-
спар,  қолданбалы  психология,  сөйлеу  интонациясы,  атом 
держава,  үлгі  норма,  интернационалдық  тəрбие  тəрізді 
тіркесім  терминдер,  үшіншіден,  орыс  тілі  арқылы  келген 
интернационалдық  сөздер  мен  советизмдер  тіркесімінен 
тұратын  мына  тектес  кірме  терминдерде  тіліміздің  даму 
көзімен  қоғамдық  беделін  күшейте  түскен  лексикалық 
байлығымызға  жатады:  коммунистік  партия,  абсолюттік 
монархия,  Министрлер  кабинеті,  мемлекеттік  социа-
лизм, дипломатиялық курьер, дубляж фильм, материалдық 
субстанция,  объективтік  идеализм,  абстракция  прин-
ципі,  субъективтік  интуиция,  эмпириокритицизмдік  фи-
лософия т.б.

230
Таза  қазақ  тілінің  немесе  таза  орыс  жəне  сол  арқылы 
шетел  тілдерінің  элементтері  тіркестірілсін,  болмаса  таза 
кірме  сөздерден  құралсын,  терминжасамның  бұл  құры-
лымдық модельдерінде сөзжасам құралдары еркін пайдала-
нылатыны байқалады. Мұнда, əсіресе, грамматикалық амал-
дар молынан кірістіріледі.
Аббревиация  немесе  қысқарту  (сөз,  буын  не  əріп  қыс-
қарту)  амалдары  да  терминжасам  дағдымызда  кеңінен 
қолданылады. Бұл қазақ тілінде ғана емес, өзге туыс тілде-
рінде  де  тіл  дамуының  негізінде  орыс  тілі  арқылы  пай-
да  болған  терминжасамдағы  жаңалықтың  бірінен  санала-
ды.  Əсіресе,  ғылыми-техникалық  ұғымдарды  таңбалауға, 
білдіруге  келгенде  мұның  мүмкіншілігі  шексіз  деген 
кейбір  пікірлерге
99
  қосылуға  əбден  болады.  Мұның  бұлай 
болатын  себебі,  белгілі  бір  нəрсе  туралы  ұғымды  барын-
ша  қысқа  əрі  үнемді  білдіруге  бейім  тұратындығынан. 
Қазіргі  орыстың  ғылыми  əдебиетін  қарап  отырсаңыз,  сөзді 
үнемдеп  пайдаланудың  осы  тектес  əр  алуан  тəсілдеріне 
орынды  əуестікті  байқаймыз.  Қазақ  тілінің  терминжасам 
амалдарының  қатарына  қосылуына  себеп  болғанда  мұның 
осындай  сөз  үнемдеуші  қасиеті  деп  білеміз.  Бұлардың  да 
əртүрлі модельдері бар.
1.  Толық  мағыналы  екі  не  үш  сөздің  басқы  буындарын 
қысқарта  біріктіру  арқылы  жасалған,  сондай-ақ  бірінші 
компоненттерінің  бірінші  буыны  мен  соңғы  компоненттің 
толық түрінен құралған терминдер: колхоз, совхоз т.б. Қыс-
қартудың бұл тəсілі онша өнімді сапаға көше алған жоқ.
2.  Бірінші  сөздің  алғашқы  буыны  мен  келесі  сөздердің 
басқы  əріптерінен  қысқарған  терминдер:  ҚазТАГ,  ҚазПИ, 
ҚазМУ т.б.
3.  Əр  алуан  техника  атаулары  фото-,  теле-,  радиоаспап-
тары,  медицина  жəне  басқа  ғылым  салаларында  қолда-
99
 Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического описания. 
М.,1977. С.128-131.

231
нылатын  құрал-саймандар  маркалары  мен  модельдері: 
АН-24, ГАЗ-24, А-АТ,ТУ-104,ИЛ-62 т.б.
Қазақ  тілі  лексикасының  құрамындағы  сөздердің  тиісті 
буындары  мен  қайсыбір  компоненттерінің  басқы  əріптерін 
қысқарту  арқылы  терминжасау  тəсілі  ғылым  мен  техника-
ның  өрлеу  заманында,  əсіресе,  активтене  түсіп,  термин-
жасамның  негізгі  көзінің  біріне  айналып  барады.  Алайда 
бұл  арқылы  жасалған  термин  сөздердің  бəрі  бірдей  қазақ 
тілінің  нормасына  лайықты  туып,  қолданысқа  бірден  сіңіп 
кетті десек шындыққа жанаспас еді. 
Өйткені  қазақ  тілінің  нормалану  процесінде  өзінің  заң-
ды  орнын  таппай,  ала-құла  жазылып,  түрлі  нұсқалары 
қосарлана  жүрген  сөздер  əлі  көп.  Міне,  осыларды  тіл 
заңдылығы  тұрғысынан  бір  жүйеге  келтіріп  реттеп,  нор-
малы  қалыпқа  түсіріп  отыру  терминологтардың  міндетіне 
жатады.
Қазіргі  қазақ  тілінің  сөздік  құрамын  сүзіп  шыққанда 
көзіміз  жеткен  тағы  бір  ақиқат – қазақ  тілінің  бүгінгі  бол-
мысына зер салсақ, əдеби тілімізді байытып, сөздік құрамға 
қосылған  саяси-əлеуметтік  өмірге  қатысты  қаншама  тер-
миндерді  сарапқа  салуға  болады  екен.  Сонау 30-жылдар-
дан  бері  қарай  жасалып,  баспа  жүзін  көріп  келе  жатқан 
орысша-қазақша терминологиялық сөздіктердің жалпы саны 
бүгінгі  таңда 100-ге  тарта  болып  отырса  (əрине,  бұлардың 
бəрі бірдей қоғамдық терминдер сөздігі емес екені түсінікті 
болар),  соның  ішінде,  мыңдаған  қоғамдық-саяси  термин-
дерді  мысалға  алуға  болады.  Оның  бəрі  дерлік  соңғы 
70  жыл  шамасында  пайда  болған,  тіліміздің  даму  заң-
дылығына  сəйкес  жасалған  қазынамыз.  Бұл  терминдердің 
көбі  əдеби  тіл  қауызына  өзінің  халықаралық  нұсқасын 
сақтап  кірсе,  кейбіреулері  қазақ  тіліне  əртүрлі  жолдар-
мен  аударылып  еніп  барып  қалыптасты.  Мысалы,  өзінің 
бастапқы  қалпы  сақталып,  сол  күйінде  қабылданған  мына 
төмендегідей  терминдер,  қазір  қазақтың  төл  сөзіндей  етіп 
сіңдіруге  тырысқан  кірмелер:  коммунизм,  социализм,  рево-

232
люция, комитет, конференция, философия, идеология, або-
немент, авангард, аванс, автор, автономия, аксиома, архи-
тектор,  ассистент,  баланс,  банк,  бомба,  браконьер,  бюд-
жет, бюллетень, бюро, валюта, вахта, ведомство, гвардия, 
генетика, гимн, дедукция, декларация, декрет, делегат, де-
монстрация,  депутат,  диссертант,  дубликат,  жюри,  ин-
тервью,  инфляция,  канал,  капитал,  карантин,  картотека, 
касса, кафедра, кворум, киностудия, конкурс, конституция, 
консультация,  контингент,  контракт,  концепция,  космос, 
космонавт, курс, лагерь, лекторий, лоторея, магазин, мак-
симум,  мандат,  манифест,  марксист,  масштаб,  матери-
ал,  медаль,  метеорология,  метро,  механика,  миллионер, 
минимум,  номенклатура,  номинализм,  норма,  облигация, 
объект, оппонент, пакет, палата, парламент, пароль, пар-
тия,  патент,  пенсионер,  платформа,  практика,  практи-
цизм,  принцип,  проблема,  прогресс,  пункт,  разряд,  резолю-
ция,  резерв,  рейд,  рекорд,  репортаж,  ресурс,  реформа, 
реферат,  рецензент,  ринг,  романтизм,  секретарь,  синтез, 
смена,  социология,  спутник  (серік),  старт,  статистика, 
стипендия,  суверенитет,  табель,  таможня,  тариф,  теле-
визия,  территория,  тираж,  транспорт,  указ,  универсиа-
да, устав, факт, фантазия, финал, финанс, финиш, фирма, 
формация,  формула,  хронология,  хронометраж,  цензор, 
цикл,  шовинизм,  штурм,  эвакуация,  эволюция,  эгоизм,  эко-
номика,  экскурсия,  экспорт,  электр,  элемент,  эмиграция, 
эмоция,  энергия,  этногенез  т.б.  с.с.  Мұндай  терминдердің 
санын  жалғастыра  беруге  болады.  Тіліміздің  терминжа-
сам  мүмкіндіктерін  ішкі  даму  заңдылықтарына  орай  қайта 
қарастырсақ,  бұл  сөздердің  көбін  қазақшалап  алуға  əбден 
болатынын соңғы бес-он жылдық тəжірибе толық дəлелдеп 
отыр.
Ал халықаралық терминдер мен советизмдердің енді бір 
алуаны əртүрлі жолдар мен қазақшаға аударылып жасалды. 
Біразының  баламасы  табылса,  екіншілері  сөзбе-сөз  ауда-
рылып,  үшіншілері  калькаланып  жатты.  Мысал  үшін  мы-

233
надай термин сөздерді алуға болады: қолтаңба (автограф), 
бедел (авторитет), үгітші (агитатор), тамұқ (ад), əкімшілік 
(администрация),  əкімгерлік  (администрирование),  талдау 
(анализ),  бекіту,  мақұлдау  (апробация),  дəлел  (аргумент), 
дəлелдеме  (аргументация),  қамау  (арест),  тұтқын  (арес-
тант),  дауысқа  салу,  түсу  (баллотировка),  қойын  дəптер 
(блокнот),  тəж  (венец),  көзқарас  (взгляд),  жарна  (взнос), 
сапар  (визит),  уақыт  пен  кеңістік  (время  и  простран-
ство),  төлем  (выплата),  езгі  (гнет),  ұран  (девиз),  он  күндік 
(декада),  атқосшы  (денщик),  қайраткер  (деятель),  жыл-
нама  (ежегодник),  тұрғын  үй  (жилище),  шапқыншы 
(завоеватель),  қарыз  (заем),  қор  (запас),  жалақы  (зарабо-
ток),  мəжіліс  (заседание),  тоқырау  (застой),  бастама  (за-
чин),  мұрат  (идеал),  баспа  (издательство),  өнер  тапқыш 
(изобретатель),  мүгедек  (инвалид),  нұсқау  (инструкция), 
мүдде,  қызығу  (интерес),  жанжал,  қақтығыс  (инцидент), 
мысқыл  (ирония),  өнер  (искусство),  ақиқат  (истина),  та-
рихтану  (историковедение),  тарихнама  (историография), 
деректану  (источниковедение),  кеңсе  (канцелярия),  жаза 
(кара), апат (катастрофа), мамандық (квалификация), тап-
тастыру  (классификация),  əріптес  (коллега),  алқа  (кол-
легия),  еңбекақы  (оплата  труда),  түсінік  (комментарий), 
мазмұндама  (коммюнике),  бақылау  (контроль),  үйлестіру 
(координация), кемеңгер (корифей), тілші (корреспондент), 
дағдарыс  (кризис),  ой  өрісі  (кругозор),  жылнама  (лето-
пись),  басшы  (лидер),  ұран  (лозунг),  сауықшы  (массовик), 
шеберхана  (мастерская),  əдіс  (метод),  ойшыл  (мыслитель), 
дабыл  (набат),  жаз,  жазу,  жазба  (надпись),  есірткі  (нар-
котик), халық ағарту (народное образование), мұрагер (на-
следник), мұра (наследство), жаңашыл (новатор), жаңа за-
ман (новейшее время), жерүйек (обетованная земля), шолу 
(обзор), келбет, бейне (облик), қорғаныс (оборона), айналым 
(оборот),  айлық  (оклад),  шешен  (оратор),  түпнұсқа  (ори-
гинал),  ресми  (официальный),  түйсік  (ощушение),  озат 
(передовик),  санақ  (перепись),  жоспар  (план),  жоспарлау 

234
(планирование),  бөгет  (плотина),  шекарашы  (погранич-
ник),  саясат  (политика),  кіші  елші  (посланник),  ізбасар 
(последователь),  елші  (посол),  тұғыр  (постамент),  қаулы 
(постановление),  ұсыныс  (предложение),  ізашар  (предще-
ственник),  сабақтастық,  мирасқорлық  (преемственность), 
сыйлық  (премия),  жарыссөз  (прения),  үкім  (приговор), 
ескертпе (примечание), ант (присяга), жоба (проект), жо-
балау  (проектирование),  ағарту  (просвещение),  кəсіподақ 
(профсоюз),  жариялау  (публикация),  қызметкер  (работ-
ник),  дамушы  елдер  (развивающиеся  страны),  кемелденген, 
дамыған (развитой), жарнама (реклама), жазалау (репрес-
сия), жаңғырту, қайта орнату (реставрация), шежіре (ро-
дословная), қолжазба (рукопись), өзара сын (самокритика), 
куəлік  (свидетельство),  мəлімет  (сводка),  жүйе  (система), 
ар,  ұждан  (совесть),  кеңес  (совещание),  келісім  (соглаше-
ние), мазмұн мен түр (содержание и форма), құрылыс (соо-
ружение), əдіс (способ), қарыз (ссуда), ақы (ставка), дəреже 
(степень), серік (спутник), сенбілік (субботник), мердігерлік 
(субподрядный),  негіз  (субстрат),  құрылтай  съезі  (съезд 
учредительный),  төтенше  съезд  (съезд  чрезвычайный), 
дəстүр (традиция), мінбе (трибуна), тақ (трон), куəлік (удо-
стоверение), көрсеткіш (указатель), ретке салу (упорядоче-
ние), оқулық (учебник), оқу құралы (учебное пособие), білім 
(знание), ілім (учение), есепші (учетчик), мекеме (учрежде-
ние), саты, кезең (фаза), оқырман (читатель), айып (штраф), 
сарап (экспертиза), сарапшы (эксперт).
Сөзбе-сөз  аударма  не  табылған  балама  болсын,  калька 
болсын,  бұлардың  көпшілігі  əдеби  тіліміздің  ажарын  кір-
гізіп, қазынасын молайтып, ішкі мүмкіндікті ашып отырған 
амалдар.  Бұлар  қазақ  тілінің  негізгі  сөздік  құрамында 
бұрыннан  болмағаныменен,  олардың  көбіне  дəл  осындай 
жаңа  қызмет  жүктелмеген  болатын.  Орыс  тілімен  қоян-
қолтық  араласып,  қарым-қатынасқа  түсудің  нəтижесінде 
əлгі  амалдар  арқылы  бұл  сөздердің  потенциалдық  мүмкін-
дігі  ашылып,  қызмет  аясы  бұрынғыға  қарағанда  əлдеқайда 
кеңейе түсті.

235
Аударма  терминдердің  сырына  бойлай  отырып,  біз 
мынадай  ойға  келдік.  Термин  сөздер  жоғарыда  аталып 
өткеніндей, түрлі-түрлі тəсілдер арқылы қалыптасқан екен. 
Ал шынына келсек, осы терминжасам процесіндегі барлық 
əрекеттің бəрі орыс тілінің əсерінде, сол тілде қалыптасқан 
неше алуан ұғым, түсінікті қазақша дəл де нақты жеткізуге 
байланысты туған. Осыған орай көкейге түйілетін бір жайт 
мынау. Əңгіме терминжасам мəселесіндегі аударманың рөлі 
туралы.  Біздің  ойымызша,  терминжасамның  ең  басты  ама-
лы  мен  көзі  ретінде  аударманы  алу  керек  сияқты.  Өйткені 
жоғарыда  атап-атап  көрсетілген  терминжасам  тəсілдерінің 
ұғым  мен  сөздер  мазмұнын  қазақ  тіліне  барынша  жатық 
мағыналы,  дəл  беру  əрекетіне  орай  өрбіген.  Ендеше,  ауда-
руды  терминжасамның  ең  басты  тəсілдерінің  бірі  ретінде 
қарастырып, оның өзін іштей əлденеше тарам-тарауға бөліп 
зерттеген жөн сияқты. Мұның өзін екінші бір күрделі зерт-
теуге  объект  боларлық  мəселе  деп  танығандықтан,  бұл 
ретте  аударма  жайлы  ойымызды  келесі  кезекке  қалдырған 
жөн деп білеміз.
Калькалау  тəсілі.  Бұл  да  аударма  процесінің  жанда-
нуына  байланысты  кеңес  дəуірінде  пайда  болған  өнімді 
амалдардың  біріне  айналды.  Мұның,  əсіресе  терминжасам 
мəселесіндегі рөлі айрықша. Сонда, калька дегеніміз не, бұл 
сөздің түп төркіні қайдан шыққан!
Бұл  сөздің  түпкі  мағынасын  тіл  білімпаздары  ағылшын-
ның  calgue  деген  сөзінен  тартады.  Мəселен,  О.С.  Ахма-
нованың  «Лингвистикалық  сөздігінде»
100
  бұл  лексикалық 
кірме  есебінде  қаралады.  Яғни  сөзбе-сөз  аудару  есебінде 
пайда  болған  сөз  не  сөз  орамы  деп  түсінік  береді  де  оның 
лексикалық  калька,  фразеологиялық  калька,  синтаксистік 
калька дейтін бірнеше түрі болатыны айтылады.
100
 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.

236
Осыған ұқсас пікірді І. Кеңесбаев пен Т. Жанұзақов сөз-
дігінен
101 
де оқимыз: «Бір тілдегі сөз бен сөз тіркестерін я сөз 
мағынасын ауыстыру, көшіру, мысалы: есімдік – орыс тілінің 
местоимение сөзінің калькасы»
Қазақ  Кеңес  энциклопедиясы
102
  калькаға  толығырақ 
анықтама  береді: «Калька  (тіл  білімінде;  франц.  сalgne – 
жұқа мата не түссіз қағаз арқылы алынатын көшірме) – бір 
тілден,  екінші  тілге  дəлме-дəл  аудару  арқылы  жасалатын 
тілдік единица (жеке сөз, сөз тіркесі, фразеология)».
Үлкен Кеңес энциклопедиясында берілген анықтамада да 
негізінен  осыған  ұқсас  мəлімет  беріледі.  Сонда  кальканың, 
яғни  калька  атануға  қақысы  бар  сөздердің  басты  белгісі 
басқа тілдегі үлгілерді айнытпай ана тіліне көшіру не сөзбе-
сөз  аудару  болып  табылады.  Аударылған  кальканың  бас-
тапқы тілдегі мағыналық бөлшектері, оның компоненттері-
нің орын тəртібі екінші тілде түгел сақталуға тиісті. Мұның 
тағы  бір  басты  ерекшелігі  жазба  ісінің  жанданған  тұсында 
туатындығы.  Кальканың  тағы  бір  үлкен  қызметі – ұлттық 
тіл терминологиясын жасауда айқынырақ байқалады.
Алайда  тілдегі  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  бəрі  бірдей 
калька  жасауға  көне  бермейтінін  де  ескеруге  тиіспіз.  Өйт-
кені  калькаланатын  сөздің  мағыналық  құрылымы  жоғары-
дағы  еңбектерде  аталып  өткеніндей  айқын  да  анық  бо-
луы  керек.  Яғни  оның  «ішкі  формасы»,  мотивировкасы, 
дəйектемесі  болуы  қажет.  Сонымен  бірге  мұның  екі  түрлі 
жағдайда пайда болатыны байқалады. Мəселен, бірде басқа 
тіл  сөзінің  «сыртқы  тұлғасы,  морфемалық  құрамы  тұтас 
сақталып  көшірілсе»,  енді  бірде  байырғы  сөздерге  үстеме 
мағына  жүктеу  арқылы  жасалады  екен.  Осыған  орай, «ал-
ғашқысын  лексикалық  не  тұлғалық  (алғышарт – предпо-
сылка, аялдама – остановка, басылым – издание, қондырғы – 
101
 
Кеңесбаев  І.,  Жанұзақов  Т.  Тіл  білімі  терминдерінің  орысша-қазақша 
сөздігі. Алматы, 1966.
102
 Қазақ Кеңес энциклопедиясы. 5-т. Алматы, 1974.

237
установка, жартыарал – полуостров, дұрысы – түбек (каль-
ка, соңғысын семантикалық не мағыналық), жарыс – сорев-
нование, саяси ұғымдарды білдіретін (ақ – белый, қызыл – 
красный, үндеу – призыв) калька дейді.
Сондай-ақ  аударылған  сөздің  бəрі  бірдей  калька  бола 
бермейді.  Мысалы,  бастауыш – подлежащее,  өнеркəсіп – 
промышленность, балмұздақ – мороженое дегендер шартты 
түрде алынып, қалыптасқан аудармалар деп білеміз. Ал ру-
хани байлық – духовное богатство, қанатты сөздер – кры-
латые  слова,  əдеби  бейне  –  литературный  образ,  орталық 
шабуылшы – центральный нападающий т.б. калька тіркестер 
мен  фразалық  тіркестер  қатарына  жатады.  Тілдің  басқа  да 
лексикалық  қабаттары  тəрізді  термин  жасау  процесінде 
кальканың едəуір рөлі бар екенін байқаймыз. Біз мұның əр 
алуан  мысалын,  əсіресе  көркем  əдебиет,  қоғамдық-саяси 
əдебиет жəне оқу құралдары мен оқулықтар материалдары-
нан  көреміз.  Осы  əдебиеттерді  қазақ  тіліне  аудару  арқылы 
енген  терминдер,  сөздер  қазір  көптеп  саналады.  Сонда 
қазақ тіліндегі кірме терминдердің көбі калькалау тəсілімен 
жасалғанына  көзіңіз  жетеді.  Калькаланатын  сөздер  негізі-
нен заттық мағынадағы есімдер.
Калькалау  тəсілі  арқылы  жасалып,  тілімізге  енген  тер-
миндерді  екі  ыңғайда  қарастырып,  танып  білуге  керек 
сияқты.  Бірі – мағыналық  калька,  яғни  сөзбе-сөз  аударма 
емес, түбір сөздің негізгі мағынасын беру, екіншісі мағына-
лық  құрылымын  (структурно-смысловые  слова)  беру.  Бұл 
тəсіл  бойынша  термин  сөзбе-сөз  аударылады.  Онда  сөздің 
негізгі  мағынасын  берумен  қатар,  оның  бөлінбес  бөлшек-
тері мен синтаксистік құрылымын да сақтау көзделеді.
Мағыналық  (фонетикалық)  калька  қатарына  бесжыл-
дық (пятилетка), шаңсорғыш (пылесос), қызыл жалау (крас-
ное знамя) т.б. жатқызуға болады. 
Ал  екінші  топқа  еңбек  күн  (трудодень),  тарихи  мате-
риализм  (исторический  материализм),  тап  күресі  (классо-
вая борьба), қызыл бұрыш (красный уголок), сын жəне өзара 

238
сын  (критика  и  самокритика)  т.т.  терминдік  тіркесімдер 
мысал бола алады.
Калька  терминдерді  құрылым  жағынан  да  жіктеп  қара-
ған жөн.Оның ғылыми əдебиеттерде мынадай бірнеше түрі 
аталып  жүр:  толық  калька,  жартылай  калька,  мағыналық 
калька,  құрылымдық  калька,  морфемдік  калька.  Тіл  прак-
тикасында  морфемдік  кальканың  сирек  кездесетінін  бай-
қаймыз. Бұлар құрамы жағынан бір немесе бірнеше сөзден 
тұруы  да  ықтимал.  Жай  калька  терминдер  көбінесе  бір 
сөзден тұрады. Мысалы, екпінді (ударник), оқушы (ученик), 
оқытушы  (учитель),  тоңазытқыш  (холодильник),  бөген 
(водохранилище),  өктемші  (властелин),  шарт  (договор), 
ежелгі  (древний),  басқыншы  (захватчик),  бұратана  (ино-
родцы),  таптастыру  (классификация),  бəсеке  (конкурен-
ция), жарыс (соревнование), аяқтама (концовка), кемеңгер 
(корифей),  ұран  (лозунг),  ерлік  (мужество),  батырлық 
(героизм),  жүректілік  (храбрость),  батылдық  (смелость), 
дағды  (навык),  есірткі  (наркотик),  шабуыл  (наступление), 
зорлық  (насилие),  салт  (обряд),  Отан  (Отечество),  ата-
мекен (отчизна), қайта құру (переустройство, кейін – пере-
стройка),  өкілеттік  (полномочие),  ізашар  (предшествен-
ник),  ізбасар  (последователь),  қызметкер  (сотрудник), 
қызметші (служащий), келісім (соглашение), жалдап (спе-
кулянт),  сұраным  жəне  ұсыным  (спрос  и  предложение), 
сөре (старт), мəре (финиш), мəн (сущность), мазмұн (содер-
жание),  еңбекқор  (труженик),  құрылғы  (устройство),  бопса 
(шантаж).
Ал  күрделі  калька  терминдерге  қолтаңба  (автограф), 
тастамабаға  (бросоваяцена),  гүлшанақ  (бутон),  төбетоп 
(верхушка), өзіндік зат (вещь в себе), біздік зат (вещь для 
нас),  бейнежазба  (видеозапись),  қайта  өркендеу  (возрож-
дение),  үстеме  жоспар  (встречный  план),  азамат  соғысы 
(гражданская война), Екі мəрте Совет Одағының Батыры 
(Дважды Герой Советского Союза), Екі мəрте Социалистік 
Еңбек  Ері  (Дважды  Герой  Социалистического  труда),  ла-

239
уазымды  адам  (должностное  лицо),  ежелгі  заман  (древ-
ность),  бір  жолғы  жəрдем  (единовременное  пособие), 
біркелкі  нарық  (единая  расценка),  бір  мəнділік  заңы  (закон 
однозначности),  терістеуді  терістеу  заңы  (закон  отрица-
ния отрицания), сапа белгісі (знак качества), білікті маман 
(квалифицированный  специалист),  жансыз  еңбек  (мерт-
вый  труд),  аңғал  материализм  (наивный  материализм), 
адамдардың  жаңа  тарихи  қауымдастығы  (новая  истори-
ческая общность людей), қоғами адамгершілік (обществен-
ная нравственность), төл тума əдебиет (оригинальная ли-
тература),  еңбек  құралы  (орудие  труда),  аударма  əдебиет 
(переводная  литература),  өкілетті  өкіл  (полномочный 
представителъ), соқыр нанымдар (предрассудки), кемелден-
ген  социалистік  қоғам  (развитое  социалистическое  обще-
ство),  астам  держава  (сверхдержава),  жиынтық  жоспар 
(сводный  план),  үлгі  норма  (типовая  норма),  үшінші  дүние 
(третий  мир),  ой  тұжырымы  (умозаключение),  ой  бол-
жамы (умозрение) т.т. жатады.
Келтірілген  мысалдарға  зер  сала  отырып  күрделі  тер-
миндер  құрамындағы  сөздердің  кейде  түгел  калькаланаты-
ны,  кейде  оның  кейбір  компоненттері  ғана  сол  қалпында, 
яғни  түпнұсқадағы  кейпі  сақталып  алынатыны  (аңғал  ма-
териализм,  социалистік  жарыс,  коммунистік  еңбек,  пар-
тия  ұйымы,  əлеуметтік  статус,  астам  держава,  радио 
қабылдағыш,  автотіркеме,  қоғамдық  формация)  көруге 
болады.
Қазақ тілінде кейінгі кезде сөз тіркесі түріндегі термин-
дер  де  молынан  қолданылатын  болды.  Олар  орыс  жəне 
интернационалдық  терминдер  негізінде  жасалып  жүр: 
халықаралық жағдай (международное положение), ғылыми-
зерттеу  жұмысы  (научно-исследовательская  работа), 
халықтық  бақылау  тобы  (группанародного  контроля),  ба-
стауыш ұйым (первичная организация) т.б.
Сонымен,  біз  бұл  тəсіл  арқылы  терминжасамның  жаңа 
бір  моделінің  пайда  болғанын  көреміз.  Калькалау  тəсілі 

240
ғылым  мен  техниканың  барлық  саласында  бірдей  өнімді 
бола  алмайды.  Қазақ  тілінің  жағдайында  да  мұны 
жоғарыда  байқалғанындай,  саралап  тану  керек.  Бұл  ретте, 
қоғамдық  жəне  гуманитарлық  ғылымдар  терминологиясын 
қалыптастыруда  бұл  тəсіл  едəуір  қолқабыс  ете  алатынын 
байқаймыз.  Мұның  ең  басты  көзі – орыс  тілі.  Олай  болса, 
орыс тілі қазақ əдеби тілінің кемелдене түсуіне бұл жағынан 
да игі əсерін тигізіп келгенін көреміз. 
Бұл  процесті  қарастыра  келгенде  жасалатын  қорытын-
ды:  қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасам  процесі  толассыз  жүріп 
жатыр.  Мұны  сөзжасам  құбылысынан  айқынырақ  аңғара-
мыз.  Соның  ішінде  калькалау  тəсілінің  орны  ерекше. 
Өйткені  қазақ  тілінің  қаншама  терминдері  осы  тəсілдің 
қызметін  пайдаланады.  Бірақ  терминжасам  процесіндегі 
кальканың  рөлін  түбегейлі  зерттеп,  түйінді  пікір  айтқан 
бірде-бір зерттеу жұмысының əлі күнге жазылмауы өкінішті. 
Мына  үзік  пікір  осы  реттегі  алғашқы  жоралғы  іспетті. 
Тыңғылықты зерттеу болашақтың еншісінде.
Қазақ  терминологиясын  қалыптастыру  барысында  тер-
мин  аудару  арқылы  əдеби  тілдің  тек  лексикалық  құрамы 
ғана толығып қойған жоқ, сонымен бірге ана тіліміз кейбір 
орыс тілі қосымшаларын да өгейсінбей қабылдады. Мысалы, 
коммунист,  марксист,  юрист,  криминалист  дегендердегі 
-ист  жұрнағы,  коммунизм,  социализм,  ленинизм  деген  тер-
мин  сөздердегі  -изм  қосымшалары  қазір  қазақ  тілінің  ак-
тив  жалғауларының  қатарына  жатады.  Шынында,  бір  кез-
де  бұл  жұрнақтар  марксизм-ленинизм  ілімінің  көптеген 
қағидаларын түсіндіруге жəне идеология мəселелерін оқып 
үйренуде  қажет  болды.  Ол  кездегі  ұстанған  бағыт  осылай 
болатын.  Сол  себепті  де  осы  тұста  Энгельстің  аударуға 
көнбейтін терминдерді сол күйінде алу қағидасын
103
 тағы да 
еске сала кеткіміз келеді.
103
 Энгельс Ф. Развитие социализма от утопии к науке. М., 1974. С.4.

241
Дəл  осы  сөз  болып  отырған  жағдай  қазақ  тілінің  даму, 
қалыптасу  тарихында  да  болды.  Қисыны  келсін,  келмесін 
халықаралық  терминдерді  қалайда  қазақшалауға («ортақ-
шыл», «жан  жүйесі», «пішендеме», «ортақшылдық», 
«низам», «алпауыт», «дүл-дүл  қара», «қара  айғыр»  т.т.) 
тырысқан  кездер  болды.  Сонымен  бірге  дүниежүзінің  көп-
теген  тілдеріне  тараған  халықаралық  терминдерді  сол 
қалпын  сақтап  қабылдаудың  қажеттігін  үлгі  тұтқан  көзқа-
растар да болды. Мысалы, С.Сейфуллиннің мына бір сөзіне 
көңіл қоялық: 
«Қазақ  тілі,  қазақтың  əдебиет  тілі  əлі  қанша  дегенмен 
кедей. Біз білетін, қолданып жүрген сөздің аздығынан кей-
де біз ойымыздағыны толық айта алмаймыз, кейбір нəрсені 
ойдағыдай,  қиялдағыдай  толық  суреттей  алмаймыз...  Міне, 
сондықтан біз тілімізді байытуымыз керек. Байыту үшін сөзді 
көрші  елдерден  де  алудан  қорықпауымыз  керек.  Онан  соң 
өз еліміздің ішінде əрбір аймақта айтылып жүрген сөздерді 
қопарып  алып,  əдебиет  жүзіне  шығаруымыз  керек.  Сонан 
соң  солай  барымыз  əдебиетімізге,  елге  сіңген  үйреншікті 
болып  алынып  кетеді,  керексіз  сөз  жалпы  тіл  шеңберінен 
шығып қалып отырады»
104
.
Тіліміздің  даму  барысын  тексеріп  қарасақ,  шынында  да 
мұндай  тəжірибелер  болып  жатқан.  Өмір  заңдылығы  тер-
мин жасаудың екі ыңғайдағы принципін алға тартады. Жəне 
бұл  бірден-бір  дұрыс  бағыт  болып  шықты.  Бұл  принципті 
ұстанғандар  қоғамның  даму  заңдылығын  дұрыс  түсінген, 
сондықтан да ілгері қарайтын зиялылар еді. Өмірде, тұрмыста 
күнделікті туындап, қажеттілікті өтеуге қызмет ете бастаған 
нəрсені тоқтату, тежеу тіпті де мүмкін емес қой. 
Бірақ тіл дамуында орын алған бұл ыңғайдағы ізденістер-
дің  біріне-бірін  қарсы  қойып,  бітіспес  жау  көзқарастар 
есебінде түсіндіру дұрыс емес. Осындай əрекеттер орынал-
ғаны  мəлім.  Бұл  жерде  идеологияның  басын  ауыртудың 
104
 Сейфуллин С. Шығ. 5-т. 447-448-бб.

242
қажеті  жоқ.  Сөзжасам  процесінде  кезеңіне  орай  орын  теп-
кен  əр  алуан  əрекеттер,  ізденістер  бола  береді.  Бұлардың 
қай-қайсысы  да  тіл  дамуында  септігі  тиген  құбылыстар. 
Міндет – сол заңды жүйені дұрыс танып, бағалай білуде, əрі 
мұның  терминжасам  процесіне  тигізер  пайдасын  аңғарып, 
соны  саралай  түсуде.  Өйткені  мұның  бəрі – ұлт  мəдение-
тінің  негізгі  тірегі  болып  есептелетін  ана  тіліміздің  жазу, 
сызуын,  терминологиялық  жүйесін  қалыптастырар  қам-
қаракеттер.
Көрші  туыс  республикалар  мəдениет  тарихынанда  біз 
осы тектес жайларды байқаймыз. 
Жасыратыны  жоқ,  қазақ  тілінің  негізгі  сөздік  қоры 
түгілі, сөздік құрам қатарынан біз бүгінгі таңда сан сала боп 
қанаттана  дамып,  тамыр  жайып  кеткен  ғылым  тармақта-
рына  байланысты  жасалған,  енген,  қалыптасқан  термин 
сөздерді  бұрын  кездестіре  бермейтінбіз.  Тек  бірен-саран 
сөздерді ғана төңкеріске дейінгі мерзімді баспасөз беттерінен, 
азын-аулақ басылымдардан кездестіріп қалатынбыз»
105
.
Зерде  салсақ,  ғылыми  атаулардың  бəрі  қазақ  тілінің 
кейінгі 70 жылдық  кезеңнің  табысы  екен.  Мұның  сала-
саласына қатысты қазір тілімізге əбден сіңісіп, қалыптасып 
кеткен  терминдерді  де,өзге  халық  ұғымының  ауанымен 
қазақ  тіліне  аударылып,  калькаланып,  баламаланып  жасал-
ған  сөздерді  де  молынан  кездестіреміз.  Бұл – тіл  проце-
сінде  орын  алған  ақиқат.  Мұны  есепке  алмай  болмайды. 
Мысалы,  бір  ғана  филология  ғылымының  өзіндегі  термин 
сөздерге  зер  салалықшы.  Біз  бұл  күндері  осы  ғылым  сала-
сына  байланысты  ойларымызды,  зерттеулерімізді,  дəріс-
терімізді  академик,  доцент,  профессор,  университет,  ла-
боратория,  ассистент,  институт,  экспедиция,  лаборант, 
эскпери-мент  тəрізді  толып  жатқан  термин  сөздерінсіз 
толық  түсінікті  етіп  жазып,  айта  алар  ма  едік?  Бұлардың 
105
 
Əбілқасымов  Б.,  Қарашева  Н.,  Сұбханбердина  Ү.,  Бекхожин  Қ.  т.б. 
еңбектерін қараңыз.

243
көбі  дерлік  халықаралық  қалпын,  яғни  орыс  тіліндегі 
кейпін  сақтап,  тілімізге  енді.  Көпке  түсінікті,  көңілге 
қонымды,  барлық  халыққа  ортақ  осы  тектес  нақты  ұғым-
дар  тұрғанда,  кейде  оны  аударып  əлекке  түсіп  жатамыз. 
Аударма нақты да дөп түсіп жатса, қабылдамасқа не шара. 
Алайда  бұрын  тілімізде  болмаған  мұндай  ғылыми  ұғым-
дарды  осылайша  қабылдағанның  өзі  əлдеқайда  ұғымды  да 
орынды  болды  ма  деген  ойға  қаласың.  Қазір  бұлар  əдеби 
тіліміздің,  əсіресе,  ғылыми  шығармаларда,  түрлі  оқымыс-
тылардың жазуында, тіпті ғылыми қызметкерлердің сөйлеу 
тілінде  кеңінен  қолданылып,  ұлттық  тілімізге  мол  қазына 
ретінде  еніп,  өріс  тауып  отыр.  Яғни,  қысқаша  айтқанда, 
қазақ  əдеби  тілі  сөздік  құрамындағы  ғылымға  байланыс-
ты  ұғымдарды  білдіретін  бұл  сөздер  мен  атауларды,  сөз 
тіркестерін қазақ əдеби тілінің қарымын күшейтіп отырған 
ғылыми терминдер деп тануға əбден болады.
Ана  тіліміздің  осыншама  дəрежеге  көтерілуі  қазақ  əде-
биетінің классигі М. Əуезовтің мынадай ой өрбітуінен бай-
қалады: «Қазіргі  қазақ  тілінің  сөздік  құрамы  мейлінше 
толықты, біздің ұрпақ бұл жағынан əлдеқайда бай»
106106
. 
Бұл  ойды  Мұхтар  Омарханұлы  сонау 50-жылдардың 
басында  айтқан  болатын.  Содан  бергі  өткен 40 жыл  уақыт 
ішінде  тіліміздің  болмысында  бұл  тектес  неше  алуан 
құбылыстар болып өтті. Қаншама сөздер жасалды, қаншама 
термин  қабылданды?!  Бұларды  жай  тізіп  шығудың  өзі 
мүмкін емес. Мұның бəрі ғылымның, техниканың, өнердің, 
халық шаруашылығының бұрын болмаған дəрежеде дамып, 
мүлде басқаша сапаға көтерілуіне байланысты болып отыр. 
Қарап  отырсақ,  техника  саласында  көптеген  терминдерді 
орысша  жазылуы  бойынша  қабылдаумен  бірге,  байырғы 
106
 
Ауэзов М. Некоторые вопросы развития казахского литературного языка //  
Литер. газета, 1951. 4 октябрь.

244
қазақ  сөздерінің  де  толып  жатқан  мүмкіндік  көзі  ашылған. 
Яғни  ол  сөздердің  көбі  техниканың  дамуына  сəйкес  жаңа 
мағыналық жүк арқалап, жаңаша қызмет атқара бастаған.
Сөйтіп,  қазақ  тілі  сөздік  құрамындағы  өнеркəсіп, 
техникаға  байланысты  ұғымды  білдіретін  сөздер  мен  сөз 
тіркестерін  техникалық  термин  деп  атаймыз.  Бұлардың 
ғылыми  терминдерге  қарағанда  өрісі  кеңдеу  болып  келеді. 
Осы  салада  қызмет  ететін  мамандар,  инженерлер  жəне 
қалың  жұмысшы  қауымның  күнделікті  сөйлеу  тілінде 
бұлар ылғи қолданылып отырады.
Қазақ  халқының  өмір  сүру  ерекшелігіне  тəн  ерекше 
құбылыстың  бірі – олардың  ежелден  жермен  байланысты 
кəсіп  еткені.  Яғни  олар  түрлі  шаруашылықпен  (мал  өсіру, 
егін  салу,  аң  аулау,  балық  аулау  т.б.)  айналысып  кел-
ген.  Соның  ішінде  мал  шаруашылығы  ерекше  орында 
тұрады.  Міне,  сондықтан  қазақ  тілінің  сөздік  құрамында 
ауылшаруашылығына байланысты сөздер бұрыннан да көп-
теп  кездеседі.  Ал  кейіннен  қосылған  сөздер  осы  шаруа-
шылықты  үнемі  жетілдіріп  отырумен  байланысты,  меха-
низация,  мелиорация  т.б.  шараларға  орай  жасалып,  пай-
да  болған.  Бұлардың  арасында  да  жалпы  əлемге  ортақ 
халықаралық терминдер, солардың үлгісімен жасалған атау 
сөздер  һəм  сөз  тіркесімдері  бар.  Шөп  машинасы,  трак-
тор,  агрегат,  молотилка,  ауыспалы  егіс  тəрізді  толып 
жатқан  сөздерді  қараңыз.  Шаруашылық  саласына  байла-
нысты  терминдердің  құрамы  əр  алуан.  Республикамыздың 
жер-жердегі  жергілікті  кəсіптің  түріне  байланысты  кəсіби 
терминдер  түгелге  дерлік  əдеби  тілімізге  енді.  Жер  суару, 
бақша  ісіне  жəне  түрлі  техникалық  дақылдарға  байла-
нысты,  балық  өндіру  кəсібі,  аңшылыққа  қатысты  көптеген 
сөздер қалыпты қолданысқа енді.
Ғылымның,  техниканың,  экономиканың,  жалпы  мəде-
ниеттің  жəне  əлеуметтік  өмірдің  əр  алуан  салаларының 
мейлінше  дамып,  жандана  түсуі  адамның  рухани  жан 
дүниесіне  де  үлкен  қозғау  салып  отырды.  Мұны  біз  өткен 

245
70  жылдың  өмір  болмысынан  айқынырақ  аңғарамыз.  Мы-
салы, өнердің театр, опера, балет, живопись, скульптура, 
хореография,  кино,  телевидение,  драма,  проза,  поэзия 
тəрізді  сан  түрлі  саласы  бұл  күндері  кең  қанат  жайып, 
өзімен  бірге  осы  тектес  неше  алуан  ұғымдар  жəне  солар-
ды  күнделікті  тірлігінде  үздіксіз  қолданып  отыратын  ма-
мандар,  мамандық  атауларын  ала  келді.  Бұлардың  əрқай-
сысының  өзіне  тəн  лексикасы  жəне  бəріне  ортақ  терми-
нологиялық  жүйесі  бар.  Яғни  өнердің  барлық  салаларына 
бірдей ортақ сөздермен қатар, бұлардың əрқайсысы өзіндік 
терминдік жүйесін жасап дамытып отыр.
Қай  тілде  де  терминология  мəселесі  аударма  жұмы-
сынсыз  өрістеген  емес.  Қазақ  тілінде  де  солай.  Қазақ  тер-
минологиясының  тарихын  тексеріп  қарағанымызда,  мұның 
аудармасыз күн кеше алмайтынын анық байқадық. Алдыңғы 
тарауларда əңгіме болған алғашқы қазақ газеттері мен жур-
налдар бұл жөнінде неше алуан мысалды алға тосады. Сон-
да  қазақ  сөзі  терминдік  мəнде  таза  қазақша  мақалалардан 
гөрі,  аударма  материалдарда  жиірек  кездеседі  екен.  Ауыл-
шаруашылығы,  мал  дəрігерлік,  медицина,  оқу-ағарту,  мə-
дени  мəселелерге  байланысты  қажет  деген  дүниелерді 
қазақ  оқығандары  ең  алдымен  орыс  ортасынан  алып,  ау-
дарып  беріп  отыруға  тырысқан.  Осының  нəтижесінде  көп-
теген  қазақ  сөздері  нақты  мамандық  түрлеріне  сəйкес 
терминдік қызметте жұмсала бастайды.
«Мың бір түн», «Шахнама», «Калила мен Димна» тəрізді 
шығыстың  дана  туындыларын  алып  келген  арғы  жердегі 
арабы  үлгілерді  қоспағанның  өзінде,  бертіндегі,  яғни 
XX  ғасырдың  екінші  жартысынан  бастау  алатын  аудар-
малар  терминжасам  процесіне  едəуір  ықпал  етті  деп  ойла-
мыз. Бұл құбылыс XX ғасырдың басында күрт даму жолына 
түсті. 
Аударманың  термин  қалыптастырудағы  рөлін,  негізгі 
белгі,  шарттарынсыз  түрлерін  анықтау  мүмкін  бола  бер-
мейді.  Осы  тұрғыдан  аударма  тəсілдеріне  де  баруға  тура 

келеді.  Сонда  байқалғаны,  айналасы  жүз  жыл  шамасын 
қамтып  жатқан  бұл  өнердің  басты-басты  тəсілдері  сара-
ланып  шыққан  екен.  Олар – еркін  аударма,  баламалы  ау-
дарма,  дəлме-дəл  аударма,  сөзбе-сөз  аударма,  калька  т.т. 
Тарауда  бұлардың  əрқайсысына  кезеңдік  тақылетіне  орай 
баға  беріледі,  сараланады.  Сөйтіп,  жалпы  аударманың 
терминология  процесінде  едəуір  рөл  атқаратыны  баян-
далады.

247

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: