-АҚ (-АҒ, -ЕК/ЕГ, -Ғ/Қ, -Г/К) жұрнағы

Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшаларды зерттеген А. Есенқұлов бұл жұрнақтың буынның жуан, жіңішкелігіне қарай жалғану ерекшеліктерін ескере отырып, былай дейді: «-ғ, -г, -ығ, -іг, -уғ, -үг, -ағ, -ег – қатаң варианты -қ, -ғ, -ық, -ік, -уқ, -үк, -ақ, -ек. Бұлар зат есім мен сын есім тудыратын аффикстердің қатарына жатады. Көне жазбада ғ мен қ дыбыстары әртүрлі таңбалармен беріліп, бес-алты вариантта қолданылады. Солардың ішіндегі жуан буыннан кейін жиірек жұмсалатыныны ғ мен қ дыбысы. Сондай-ақ, жіңішке буыннан кейін -г, -іг, -үг, -ег және қатаң -к, -ік, -үк, -ек жұрнақтары жалғанады» [54, 62 б.].

Бұл жұрнақтың ескерткіштегі грамматикалық мағыналары мынадай:

1 Адамның, жан-жануарлардың дене мүшелеріне қатысты атаулар жасайды: йүрак (жүрек), айақ (аяқ), қарақ (көздің қарашығы).

Зехи арслан йүрак Қоңрат уруғы 107 (Ей, арыстан жүректі, Қоңырат ұрпағы); Қамуқ башдин айақ аби бақаға 244 (Бастан-аяқ түп-түгел тірлік суына [аби-бақаға]); Қарақлары қарақчы, өзи ´аййар 250 (Көзіңнің қарашығы – қарақшы, өзің аяр).

Б.А Серебренников пен Н.З. Гаджиева етістік негізіне -қ,/-к, -ақ,/-әк жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалынған зат есімдерге түркі тілдерінен мысалдар келтіреді. Мысалы, жүрек «сердце» сөзі жүр «ходить» сөзіне -ек жұрнағы жалғануы арқылы жасалған деп көрсетеді [55, 109 б.].

2 Әртүрлі сапалық, сындық ұғымдардың атаулары жасалады: йырақ (жырақ), көрк (көрік).

Йаман көздин йырақ тутсун сени хақ 180 (Жаман көзден жырақ тұтсын сені хақ). Йети иқлим ичинда көркка хали 319 (Жеті ықылым ішінде көрікке жеткен).

3 Объектіні білдіреді: бутақ (бұтақ).

Айыт қыл, ей бойуң тоба бутақы 245 (Ей, бойың сенің тоба ағашының бұтағындай де).

4 Деректі, нақты заттық мағына беретін сөздер: йапрақ (жапырақ), башақ (башақ, заттың ұшы).

Чечак йапрақлары йерга түшүптүр 153 (Шешек жапырақтары жерге түсіп тұр); Башағы итланүр сандан ичинда 162 (Төс ішіне оғының ұшы сіңіп кетеді).

Қазақ тілінде бұл аса өнімді жұрнақ конкретті заттық атаулар мен құрал-жабдық атаулары тарақ, күрек, қайрақ, қармақ және әртүрлі абстракт заттық ұғымдардың атаулары бұйрық, тілек, күйік, көрік, жинақ т.б. жасалынады.