Тәуекел хан және оның 1590-шы жылдардағЫ
Тәуекел ханның 1597 жылғы Мауерен-
жүктеу/скачать 0,82 Mb. Pdf көрінісі
|
231-1-487-1-10-20180720
| Тәуекел ханның 1597 жылғы Мауерен-
нахрға жорығы Тарих ғылымында XVI ғасырдың 90- шы жылдарының соңында Тәуекел ханның Мауереннахрға тек 1598 жылғы жорығы жөнінде айтылады және ол мәселені біршама жақсы қарастырылған деп санаймыз (Вельяминов-Зер- нов, 1864: 345-352; Абусеитова, 1985: 83-91; Абу- сеитова, 1981: 124-141). Сол тұстағы оқиғаларды баяндайтын жазба деректердегі мәліметтерді терең қарастыру және оларды бір-бірімен салы- стыру барысында біз, XVI ғасырдың соңында Тәуекел ханның Мауереннахрға жорығы екі рет, алғашқысы – 1597 және соңғысы -1598 жылы болғанын көреміз. Яғни бірінші жорық II Абдал- лах ханның тірі кезінде, ал екіншісі Бұхара ханы қайтыс болғаннан кейін болғанын анық көруге болады. Ортағасырлық дерек мәліметтерінің көбінде 1598 жылғы жорық туралы айтыла- ды. Тек екі деректе ғана – Искандер Муншидің «Тарих-и аламара-йи Аббаси» және Хожамқұли – бек Балхидың «Тарих-и Кипчаки» еңбектерінде Тәуекел ханның 1597 жылдың соңы мен 1598 жылдың басындағы жорығы жөнінде қысқаша болса да баяндалады (Вельяминов-Зернов, 1864: 342-343; 8;394-395). «Тарих-и Кипчаки» дерегіндегі мәліметтің қысқаша мазмұны мына- дай: «Қазақ сұлтандары әкесі мен ұлы [Абдаллах –хан мен Абд ал-Мумин -хан] арасындағы тартыс туралы хабарды естіп, бас көтерді. Тәуекел хан көп әскерімен Бұхараны бағындырмақ болды. Абдаллах хан ұрысқа [өзінің] қолбасшыларын алып шығады. Бұл ұрыста көптеген атақты өзбектер қаза тапты. Жеңіліп қашқан әскер Бұхараға келді. Бұл оқиға [хан үшін] қосымша күйініш болды. Ол әскер жиып, қазақтардың жорығына төтеп беру үшін Самарқан жаққа беттейді. Осы кезде ол қайғы мен күйініштен ау- ыра бастап, бір мың жетінші (1598/1599) жылы қайтыс болды. Ол Бұхара қаласындағы Хожа Нақышбанда мазарында жерленді...» (Ибраги- мов, Мингулов, Пищулина, Юдин, 1969: 394- 395). В.В. Вельяминов-Зернов Искандер Мунши еңбегіндегі Тәуекел ханның 1597-1598 жылғы Мауереннахрға жорығы туралы мәліметтің мазмұнын былайша аударып береді: «Әкесі мен ұлы арасындағы қастық пен жаулық туралы хабар Түркістанға тарағанда, бұған дейін Абдулланың күшінен қорқып тыныш өмір сүріп жатқан қазақ сұлтандары бас көтерді. Олардың бірі, өзі хан атағын иеленіп алған Тәуекел – сұлтан қазақ көп әскермен Ташкентке таяп келеді. Абдулла- хан оны өзіне лайықты қарсылас деп санамай, оған қарсы өз әулетінің сұлтандарын, шекара- лас аймақтардың әмірлерін және әскерінің бір бөлігін жіберумен шектеледі. Екі жақ әскері Ташкент пен Самарқанд аралығында кездесіп, қанды шайқас болды. Ханның бұған дейін ешқашан жеңіліс көрмеген әскері жеңіліс тап- ты. Әмірлер мен қолбасылардың көп бөлігі және бірнеше сұлтан қаза тапты, ал әскердің аман қалған бөлігі өте нашар және жалынышты күйде Бұхараға қашып келді. Бұрын да ұлының әрекетінен күйініп отырған ханды бұл жағдай одан әрі қатты қайғыландырды... Ол тек қана әскер жиып, жеңілістің орнын жабуды ойла- стырды. Әскер жиылып, туындаған қауіптің алдын алу үшін және Тәуекел ханнан кек алу үшін Самарқанға бет алды, бірақ онда келісімен ұлының бағынбауы мен қазақтардан жеңілу сал- дарынан болған қайғы оның денсаулығы күрт нашарлатып жіберді. Ауруы күшейіп, ол көп ұзамай қайтыс болды» (Вельяминов-Зернов, 1864: 342-343). Келтірілген екі дерек мәліметінен көріп отырғанымыздай, Тәуекел ханның бұл айтылып отырған жорығы кезінде II Абдаллах хан әлі тірі болған. Шайбанилық ханның нақты қайтыс болған жылы мен күні ғылымда анық белгілі, ол – 1598 жылдың 8 ақпаны (Абусеитова, 1985: 69). Олай болса, келтірген дерек мәліметтері Тәуекел ханның бұл жорығы 1597 жылдың соңы мен 1598 жылдың басында, яғни Бұхара ханының тірі кезінде болғанын көрсетеді. Абдаллах – ханның ұлы, әрі мұрагері Абдал- Мумин ханның әкесінен соң Бұхара қаласында таққа отырғаны көпшілікке мәлім. II Абдал- лах ханның қайтыс болғаны жөніндегі хабар- ды естісімен Иран шахы бірден Хорасанды тезірек қайтару үшін жорыққа дайындалады да, 1598 жылдың 9 сәуірінде астанасы Исфахан- нан Гератқа қарай аттанып шығады (Семенова, 1956: 90). Ал Тәуекел ханның Мауереннахрға жорығы алты айдан кейін, яғни Абд-ал Мумин хан қастандықпен өлтірілгеннен кейін бастала- ды. «Тарих-и Кипчаки» дерегінің авторы бұл жөнінде «Абд-ал Мумин ханның өлтірілгендігі туралы хабарды ести сала...Тәуекел хан Таш- кент пен Мауереннахрды бағындыру жолына кірісті»,- деп жазады (Ибрагимов, Мингулов, Пищулина, Юдин, 1969: 395). Жоғарыда келтірілген дерек мәліметтерінен Тәуекел хан мен Аббас шахтың Мауереннахр мен Хорасандағы шайбанилық әулеттің билігіне Хабаршы. Тарих сериясы. №2 (89). 2018 156 Тәуекел хан және оның 1590-шы жылдардағы Мәуереннахрға жорықтары қарсы жүргізген күрестері алдын-ала жасалған екіжақты келісімнің нәтижесінде жүзеге асқан деуге болады. Мұндай келісім Тәуекел ханның ордасында болған ирандық елшілік өкілі мен Иранға жіберілген қазақ елшісі өкілінің жұмыстарының нәтижесі деп түсінеміз. Тәуекел хан келісімге сай Мауереннахрға алғашқы жорығын 1597 жылы II Абдаллах ханның тірі кезінде жасаса, Аббас шах болса, Бұхара билеушісі қайтыс болғаннан соң, 1598 жылы ұйымдастырады. Тәуекел ханның келесі жорығы 1598 жылы II Абдаллах ханның мұрагері қайтыс болғаннан кейін жасалады. Осылайша, Тәуекел ханның Мауереннахрдағы шайбанилық әулеттің билігіне қарсы күресі – оны тек қазақ тарихындағы ғана емес, сонымен бірге XVI ғасыр соңында бүкіл Орталық Азия аумағындағы та- нымал саяси қайраткер деңгейіне дейін көтереді. жүктеу/скачать 0,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|