Тәукеден кейін Қазақ хандығы iс жүзiнде жеке жеке хандык тарға бөлінді. Жүздердiн әркайсысы жеке хан сайлауға көшті, ал ұлыстарды басқарып отырган сұлтандар сол хандарга тікелей багынды. Жолбарыс Ұлы 1719 жж
жүктеу/скачать 150,84 Kb.
|
|
упра7 - тақырып ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫ ЖАУЛАП АЛУЫНЫҢ БАСТАЛУЫ • Кіші және Орта жүз билеушi топтарынын Ресей бодандыгын кабылдауы және оның салдары Абылай ханнын казак хандығын нығайту жолындағы қызметi • Кіші жүз қазақтарының патша үкіметінің отарлау шараларына қарсы күресі . бодандығын қабылдауы және онын салдары 1. Кiшi және Орта жуз билеушi топтарының Ресей Казак халкынын тарихында XVIII ғасырдың басы аса бiр ауыр кезен болды . Тәуке хан 1718 ж . қайтыс болган сон казак жуздері және шаруашылык байланыстар әлсіреп , арасындагы саяси билеушт топтар арасындағы алауыздықтар барған сайын үдей густі . Тауке хан тұсында бір орталыққа бағынған Қазақ хандығы саяси бытыраңқылыққа ұшырады . Белгілі орыс тарихшысы галым А.И.Левшин өзінің " Описание киргиз - казачьих или киргиз кайсацких орд и степей ” деген еңбегінде Қазақ хандығын Тәуке хан билеген кезенді былай сипаттайды : « Тәукенің атын атасак , бар казактын жүрегін алғыс кернеп , мактаныш билейдi . Казак - сол адам . Тәуке ала ауыз болып , ордасынын Ликургы , Драконты кырғынға бөккен елді сабаға түсіріп , ру мен рудын арасындағы та лай жылғы қантөгісті тоқтатты , акылы мен әдiлдiгiнiң аркасында жұрттың бәрін өзіне мойынсұнды бiлi , улардын басын косып , әулеттi дұшпанға карсы коя алды , күштiлердi тiзеге салып , тәубәсіне келтірді , баршаға ортак зан жасап , сол бойынша билiк айтты >> . Тәукеден кейін Қазақ хандығы iс жүзiнде жеке - жеке хандык тарға бөлінді . Жүздердiн әркайсысы жеке хан сайлауға көшті , ал ұлыстарды басқарып отырган сұлтандар сол хандарга тікелей багынды . Жолбарыс Ұлы 1719 жж . ) , сосын Сәмеке 0718—1748 жж . ) Кіші жүздін жуздiн ( 1720-1740 жж . ) , Қайып ( 1716 ( 1719-1734 жж . ) Орта жүздің , Ә білхайыр хандары болды . Тәукенің тағына отырған онын баласы Болаттын ( 1718-1726 жж . ) Ұлы хан деген 111 атагы гана болды . Саяси тұтастығынан айырылған мемлекеттің эко номикасы да әлсiрей бастады . Жуздердің арасындағы шаруашылық байланыстар және сыртқы сауда - саттык узiлiп калды . Қолөнер мен сауданың орталығы болған Онтүстік Қазақстандағы қалалар құлдырады . Көшпелі және жартылай көшпелі аймактармен отыр рык - шы халықтың арасындағы байланыстын әлсіреуі халыктын әлеуметтік , мәдени , психологиялык , демографиялық жағдайын темендетті . Осы кезенде Қазақ хандыгынын сырткы жагдайы да шиеленісе түсті . Жоңғар шапқыншылығы күшейді . 1690-1697 жж . болған Кытай - Жоңғар соғысы кезінде ойраттар ( жоңғарлар ) біраз жерінен , адамынан ( 50 мын ) , малынан айырылды . Кытайға қарсы күресуге күші жетпеген Жоңғар мемлекеті соғыста айырылған байлықтарын ( адам , жер , мал ) Қазақ хандығынын есебiнен кайтаруға тыры сты . Ал орыс мемлекеті болса Кіші жүз қазақтарынын көш - коныс жерлерiне жакындады . Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының жерiне Орта Азия хандыктары , Еділ бойындағы калмактар , башқұрттар мен Сiбiр казактары да үздiксiз шабуыл жасап отырды . XVIII ғасырдың 20- жылдарының соңы мен 30- жылдардын басындағы жеңістердің нәтижесінде жонарлар казактын біраз жерін босатуға мәжбүр болады . Әрине , казактын барлық жерi түгел азат етiлмесе де , бұл үлкен жетістік еді . Қазақтар осы шайкастарда біріксе ғана біртұтас күш ретiнде елi мен жерiн қорғауға шама сы жететінін көрсетті . Алайда , Ұлы хандык билік үшін күрес казактарды тағы бөлшектедi . Ұлы хандыктан үміткер Кiшi жүзден -Әбілкайыр , Орта жүзден - Сәмеке өздерiн елеусiз калдырды деп , Аныракайдагы жеңістен сон шайкас аланын тастап кетiп калды . Осы iшкi алауыздыктарды , кыркысуларды пайдаланған жоңғарлар казак жерлерін басып алу үшін қайтадан батысқа қарай жылжыды . Осындай киын - кыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мемлекеті СИЯҚТы одақтас iздеуге мәжбүр етті . 1730 жылы жазда Әбілкайыр Уфа наместнигі аркылы Петер бургке Сейітқұл Құндағұлы мен Құтлымбет Қоштайұлын елшi етіп жiберiп , Ресей империясынын бодандығына кабылдауды өтінеді . Тұтас алганда Кіші жүздің Ресей бодандығын кабылдауының обьективтi негiздерiн жоққа шығармай , Әбілқайырдын алысты көздейтiн жеке басының менмендігін , онын барған сайын айкын көрiне түскен кара басын ойлаған мүдделерiн рек екенін атап өтеміз . Хатында Әбілқайыр хан Орта және Кіші жүз казактарымен түгел Ресей бодандығын қабылдайтынын атап естен шығармау ке көрсетті . 112 Еділ қалмақтарын , Кабарда княздiгiн , Грузин билеушiлерiнiн жерлерін Ресей кұрамына кабылдау Сырткы iстер алкасы дипло матиялык кызметiнiн ерiсiн едәуiр кенейтті . Бул жолы да Әбілкайыр ханның елшiлiгiне барынша құрмет көрсетiлдi . Онын Құтлымбет Коштайұлы бастаған 7 адамнан тұратын елшiлерi курметпен кабылданып , бағалы сыйлыктар тартылды . Әбiлкайырдын отiнiшiн кабыл етудiн себебі орыс патшасы I Петрдiн XVIII ғ . басында Қа зак хандығы туралы айтылған пiкiрiнен белгілі . Ол : « ... барлык Азия елдерi мен жерлерiне кiрудiн кiлтi мен какпасы дәл сол орда нын ( Қазақ хандығынын ) өзi Fана , осы себептен де солар аркылы барлык Азия елдерімен катынасатын жолымыз болуы үшiн казак ордасы Ресейдiн кол астында болу керек » деген еді . Осы максатта ол казак жерiне 1713-1720 жж . бірнеше экс педициялар жiбереді . Алгашкысын 1713 ж . князь Александр Бекович - Черкасский баскарды . 1715 ж . И.Д. Бухгольц экспедиция сы жасакталды . I Петрдiн И.Д. Бухгольцке арнаулы жарлығында оған Тобылға бару және онда аталган губернатордан 1500 әскери адам алып , солармен Ямышев келiне бару , онда кала жасап , аталған адамдарымен жанадан салынған бекініс пен онын манайына ор наластыратын жерге жету мiндеттелдi . Осы әскери экспедиция үшін адамдар Томскіден , Түменнен , Тарадан және төңіректегі қыстақтардан жинап алынды . Деректерге қарағанда , 70 - ке жуық әртүрлі зеңбіректер алынган . И.Д.Бухгольцтiн кырдағы жүрiсiнен ойраттар кауiптенбеу үшiн контайшы Цеван - Рабтанга алдын ала Сібір губернаторынын арнаулы өкiлдерi жiберiлдi . 1715 жылы 1 казанда экспедиция Ямышев көлiнiн жағасына жетiп , сол жерде бекiнiс салды . 1716 ж . Омбы бекiнiсiнiң iргесi каланады . 1717 ж . пол ковник П.Ступин экспедициясы Ямышевск бекiнiсiнiң іргесін одан әрi бекiтедi , 1718 ж . П.Северскийдiн отряды Железинск бекiнiсiн салады , ал В.Чередов баскарган екiншi отряд Семей бекінісінің iргесiн калайды , 1720 жылы И. Лихарев экспедициясы Үлбі өзенінің Ертiске кұятын жерiнде Өскемен бекiнiсiнiң негізін салады . Ресей мемлекеті үшін Қазақ хандығы « Азияға кіретін кілт пен капа » ғана емес , ол бірнеше мың халыктын бейбіт жолмен империяға қосылуы , Ресейдің оңтүстік - шығыс шекарасында тыныштыктын орнауы едi . Сонымен бірге Ресей казактар аркылы жоңғарлар мен башқұрттарға күш көрсетуге немесе әлсіретуге мүмкіндік аламыз және Орта Азия халыктарын бағындыруға женiлдiк туады деп есептеді . 1731 жылы 19 акпанда Ресейдін патшасы Анна Иоановна казактарды Ресей бодандыгына кабылдау жәнiндегi құжатка кол 113 50-8 койды . Бұл кұжатта былай жазылған : біріншіден , қазақтар патшаға берік болса және де салык төлеп туруға уәде берсе , екіншіден , Ресей азаматтары қазақтарды ренжітпесе , корлык көрсетпесе ; үшіншіден , казактарға біреулер шабуыл жасаса , Ресей империясы оларды өз аза маттарындай коргаса , төртiншiден , тұтқынға түскен орыс азаматта рын қайтарып , башқұрт және де калмактармен тату - тәттi боламыз деп қазақтар уәде берiп отырса , біз оларды Ресей империясынын кол астына аламыз да , онын боданы деп есептейміз . Ал казактар , империянын боданы болган сон , өз жерлерінде Ресей бодандары на ешкандай киыншылык жасамай , ренжітпей , тату - тәтті болуы кажет . Осы грамотаны казақтарға жеткізу үшін 1731 жылдың 31 сәуірінде Ресей Кiшi жүзге Сырткы iстер коллегиясының тілмәші А.И.Тевкелев бастаған арнайы елшiлiк жіберді . Патша үкіметі А.И.Тевкелевті кыргыз - кайсак ордасын Ресей бодандығына келтірудегi мiндеттерi белгiленген Мемлекеттiк сырткы iстер алкасының 12 тармақтан тұратын нұсқауымен жабдықтады . Бұл кужат дипломатиялык мис сия ушініс - қимыл бағдарламасы болды . Онда Ресей елшісіне тек Кіші жүз қазақтарын ғана емес , бүкiл казак хандығын түгел бодандыкка еткiзу міндеті қойылған едi . Нұсқауда Ресей бодандығын кабылдау мәселесінде хан төңірегінде алауыздыктар анықталған жағдайда дипломаттың еркін нұсқаулар тандау мумкiндiгi болды . Империяның ішкі губернияларына неғұрлым жақын орналаскан Кiшi жүзге дипломат жібергенде үкіметте ол жөнінде жеткілікті акпарат болған жок , тек Қазақстанның солтүстік - батыс аудандары туралы Сыртқы істер алкасынын кеңсесiнде бәрi алдын ала алын ган , шолак сипаттағы мәлімет болды . А.И.Тевкелев дипломатиялык тәжiрибенi казак жерiнде жүрiп жинактады . Нұсқауда оған кыргыз кайсактар туралы мәліметтi жазып алу , елдiн орфографиясын , халыкка бодандыктын ұнайтын - ұнамайтынын , оның көршiлерiнiн кімдер екенiн , өздері зеңбіректер құя білетін - білмейтінін зерттеу мiндеті жүктелді . Осы нұскау негiзiнде А. И.Тевкелев кунделiк журнал жүргiзген . Белгiлi тарихшы Н.Маев 150 жыл өткен сон , өзi жинаған деректер негiзiнде даладағы iстiн жайы туралы да , халыктын салты туралы да , тiптi онын тiлектері туралы да сенiмдi мәлiметтері болмай , жо рамалмен әрекет еткен үкiметтiң көзқарасын сын көзбен бағалады . 1731 жылы 5 қазанда А.И.Тевкелев Ырғыз өзеніндегі хан ор дасы орналаскан Майтөбе сайына келдi . Атакты мейманды ба стап жүруді Әбілқайыр хан улкен баласы , тәжірибелі жауынгер , 114 әкесiнiн кызметiн түгелдей колдаган Нұрмұхамед Әли Баһадүрге ( Нуралыға ) тапсырды . Алайда Ұлы даланын тiлi де , әдет - ғұрпы да жакын , түсінікті болған бұрынгы татар мырзасынын курделi дипломатиялык мансабынын алгашкы кадамдарынын өзі көрнекті аксакалдардын , сұлтандардын зор карсылыгына ушырады . Олар орыска бодандык туралы естiгiлерi де келмедi , « ханды сокыр тиын сиякты да кермеді » тiптi оны өлтіруге тырысканы туралы дерек бар . Осы жағдай Әбілқайырдын Ресей патшасына елшілерді билеуші топтармен және халыкпен акылдаспай жiбергендiгiн дәлелдейді . Ал Тевкелев болса өз басынын пайдасын ойлап келген адам , сондыктан ол өз максатын орындау үшiн казактын кейбiр аксакалдары мен билерiне мол сыйлыктар берiп , алдап - сулап әрен көндiрген деп жа зады тарихшы С.Асфендияров . А.И.Тевкелев күнделiгiне 2 жылға жуык уакыт бойы үнемі елім қаупіне бас тіге жүріп , аштыққа шы дап , бүкіл кабілетін жұмсап , бүкіл орданы көндіргенін жазды . салык Бiрiншi болып бодандыкка Әбілкайыр хан ант берді , оған Бөкенбай аксакал , содан соң Есет батыр косылды . Сол арада адалдыкка 27 аксакал ант берді . Сонымен казiргi кейбiр басылымдарда жазылып жургендей бастапқыда антты 27 емес , ханнан баска 29 адам бекітті . Бодандыкты кабылдаған Әбілқайыр Ресей империясының шығыс шекарасын , орыс көпестерінің сауда керуендерін қорғауға , орыс мемлекетіне әскери көмек көрсетуге , бағалы терілерден телеуге уәде бердi . Бiрак бұл уәделердің бәрі толык орындалған жоқ . Сонымен қатар Әбілқайыр , патша өкіметінен өз ұрпағында хандык биліктін калуын , іштен және сырттан қиындықтар туа қалған жағдайда , өзiне тiрек және корган болатын Ор бекінісін салуды талап етті . Әбілқайырдын бұл талаптарына патша өкіметі үлкен мән бермеді , себебі жоғарыдағы талаптар патша үкіметінің шығыс шекарасындағы мүдделерiне карсы келмеді . Тіптен Хан ордасы мен шекаралык аймакта бекініс салу Ресей үшiн хандық бодандыкты нығайтуға тиiмдi едi . 1731 жылы Кiшi жүз бен орыс мемлекетінің арасындағы қарым катынас осы жылы Ресей империясынын протекторатын кабылдау туралы құжатка кол койганнан бастап іс жүзінде бекітілді . Бұл сонда , кандай карым - катынас ? « Протекторат немесе камкорлық катынастар бастапкыда күштi және әлсіз мемлекеттердің арасын да ерекше кұкықтар мен өзара мiндеттемелер белгiлейтiн шартқа алғашкысы кейiнгiсiн негiзделген катынастар . Онын мәнiсi - корғаса , ал кейiнгiсi алғашкысына егемендiгiн сактай отыра белгiлi кызмет көрсетеді » дейді Мұхтар Құл - Мұхаммед езiнiн « Орыс 115 энциклопедияларындағы казак шежіресі » деген еңбегінде . Про тын кабылдау - күшті мемлекет әлсіз мемлекеттiн қорғаушысы . текторат — қорғаушы , камкоршы , тірегі , демеушісі . Протектора камкоршысы , демеушісі , арқа сүйегіші , тірегі болады , ал әлсiз мем лекет сол үшін белгіленген ( келіскен ) мiндеттер аткарып отырады . Басқаша айтқанда , Ресей империясы Қазақ мемлекетін ( Кіші жүздi ) сыртқы жаулардан коргап , ішкі саясатына егемендігін сақтап қалуға мүмкіндік жасауға ханнын Ресей патшасына жазған хатына , араласпай , казактардын тиіс . Әбілқайыр Анна Иоановнанын қазақ халқына берген грамотасынын мазмұнына карап , бұл тари хи процесті Қазақстаннын өз еркімен Ресей империясына кiрдi деп айтуға болмас . Кіші жүз басшылары Ресей империясынын протек торатын қабылдауы немесе онын « боданы » болуын сұрауы тари хи факт . Алайда « бодан >> ( подданный ) косылу емес . Ол тату болу , бейбіт қарым - қатынас жасау , одактасу , адал болу деген ұғымдарды бiлдiредi . Әiлкайыр хан Ресеймен татулыкка жету аркылы такка талас мәселесін шешуді ойлады , яғни өзiнiн билікке жетуiнiн бірден бiр жолы деп үміттенді . Екіншіден , халықтың ұзақ соғыстан шаршағанын , экономиканын кансырағанын , орыс бекіністерінің каптауын , орыс - казак станицаларының салынуын және жоңғарлар мен Еділ қалмақтарынан , Орта Азия хандықтарынан , Кытайдан келетiн кауіп - қатерлердi ескере отырып , ол Ресейден бодандықты сұрауға мәжбүр болды . Дәл осы сәтте хан тағына лайыкты адам « соғыс тәжірибесі мол , атагы да , абыройы да зор , өктем мiнезді , өркөкірек Әбілқайыр ... >> болды дейді тарихшы Ж. Қасымбаев . Ал М. Мағауиннің пікірінше : « ... үш жүздiң әскерлерінің бас колбасшысы сайланып , өзiнiн ұйымдастырушылык дарын , кабi летi , жеке басының ерлігімен аты шыккан , оның үстіне тәжiрибесi мол .. Әбiлкайырдын ага хандыктан үміт етуiне негiзi бар едi ... >> Тарихшы - ғалым М.Қ. Қозыбаевтың пікірі де осы мағынамен ұштасады . Ол : « Сол бір сәтте тере әулетінде Әбілқайырдан баска жан жокты . Алайда бак таласы , так таласы , жүздiк талас нәтижесін де бул максат iске аспады . Әбілқайыр хан халык бiрлігін , оның болашак тiрлiгiнiн өзiндiк жолын iздедi ... » дейдi . Сонымен катар Ресей патшалығы казак хандықтарын түгел өзіне карату максатында бұл өлкеге бірнеше экспедиция жасактады . 1734 жылы мамырда кыргыз - кайсак экспедициясы құрылды . Көп кешікпей оны Орынбор экспедициясы деп атады . Ол экспедицияны сенаттын обер хатшысы И. К. Кириллов баскарды . Ол өлген сон 1737 116 жылы Н. Татищев келдi . Бул экспедициялардын максаты Кіші жүз және Орта жүздегі ыкпалды Шыңғыс ұрпақтарының бодандыгын нығайту болды . 1740 жылы Орынбор бекiнiсiне олар казактын беделді сұлтандарын шакырып , Ресейге өздерiнiн бодандығын мой ындауды талап етті . Осы жолы орта жүздiн бiраз сұлтандары Ре сей бодандығын кабылдады . Алайда , айта кету керек , бұл жерде бодандык кабылдау туралы кұжатка кол кою рәсiмi болған жок . Осыған байланысты айта кететін жәйт , казак билеушi топтарынын бодандык туралы мәселеге ете селкос карауында . Оган патшалык Ресей империясынын казак билеушi топтарынан ант алу рәсімін жиi кайталауы себеп болды . Мысалы : Әбілкайырдын өзi үш рет ант берген . Әбiлқайырдын 1742 жылы тамыздың 20 - жулдызында берген антынын 1731 , 1738 жылдардағы анттарының мәнiндей кұны болмаған . 1740 жылы Кытаймен бейбіт бітім жасасқан жоңғарлар 1741 ж . Орта жуз казактарының жерiне басып кіреді . Күтпеген соккыны казактар кайтара алмай , Кіші жүз жеріне қарай шегінуге мәжбүр болады . Әбілқайыр хан дереу Ресейден әскери көмек сұрайды . Бiрак Ресей империясы көмек көрсетпейді , өз азаматтары ( подданныйы ) ретінде санап , сырткы жаудан коргамайды . Бұл жерде Ресейдің екiжуздi саясаты көрiнедi және де Орта жүздің Ресей протекторатын кабылдауы жай ғана сөз жүзінде калып , ешкандай саяси мағынасы болмаған деп айтуға болады . Ресей империясы казак хандығының күшеюін немесе біртұтас болғанын каламады . Себебі , ондай мемлекетті бағындыру киын болатынын түсінді . Сондыктан Ресей казак билеушілерiн бiр - бiрiне айдап салу және түрлi сыйлыктар мен атактар таратып өз мақсаттарына пайдалану , казак жерін Ре сей империясынын отарына айналдыру саясатын ұстанды . Ресей Әбілқайыр ханды патша үкіметіне түгелдей тәуелді ету үшін онын ұлы Қожахметті аманатта ұстады . Тарихшы С. Асфендияровтың пікірі бойынша патшалык укімет Қазақстанға достык және бодандық туын желеу етіп , жырткыштык , тонаушылык саясатты ұстанды . Патша үкіметінің Кіші жүздегі өз ыкпалын күшейтуге бағыт талған шаралары Әбілқайыр ханды карсылыкка мәжбүрледі . 1744 жылы ол каракалпактарды шауып , Астраханнан Хиуа мен Бұкарага тауар алып бара жаткан көпестердi тонайды , 1746 ж . Ресей қарамағындағы калмактарга , сосын орыс шекараларына шабуыл жасайды . Жонгар хандығы әлсiреген кезенде казак жерiне орыстар билiгiнiң таралуына орай бұл мәселелер Әбілкайырдын Орынбор әкiмшiлерiмен жиi өткiзiлген киын келіссөздердің нысанасына ай налып , егес , күтпеген түсініспеушіліктер туғызды . Осы жағдай 117 Әбілкайыр ханның Ресей жагына катысты бұрынғы адал және iзгi ниеттi көзкарасының салкындауына себеп болды . Әбілкайыр ханның Ресей билеушiлерiне карсылык көрсеткені төмендегіден өлтіргенде Ресей империясынын шенеунiктерi былай деп жазган : керiнедi . 1748 жылы Әбілқайыр ханды Орта жүздiн Барақ сұлтаны бiрiншi болып императордын улы мәртебесiнiн кол астына кiрген « Әбілкайыр хан каншалык киянат жасаса да , баскаларга караганда еді » . Осы жылы патша үкіметі Кiшi жуздiн хандығына Әбілкайырдын баласы Нұралыны бекiттi және ол Петербордан Орынборға әкелген сыйлықтарға ие болды . Патша Анна Иоанновнанын атынан келген тартулар атап айтқанда , « татар және орыс тілдерінде жазулары бар қылыш , бұлғын тон , қара түлкілі екі бөрік , мәуiтi тон ... » , - дей келе , сонымен бірге касындағы iнiлерiне , анасына , старшын , би т.б. сыйлыктарга « жалпы 3000 руб . - ден де кеп каржы жұмсалды ... » , — дейдi B. Витебский « Неплюев және 1758 жылға дейiнгi бұрынғы құрамдағы Орынбор өлкесі » деген еңбегiнде . Ресей мемлекетінің бұл ісі қазақ мемлекетінін ішкі саясатына араласуға жағдай жасау , яғни мемлекетті бостандығынан , тәуелсiздiгiнен айыруға жол бас тау еді . Бұл жерде Ресей империясынын дипломатиялык корпусы үлкен рөл аткарды . Мысалы : Бекович - Черкасский , Тевкелев тәрiздi баска ұлт өкілдерінің қазақ жеріндегі әскери - зерттеу миссиясы Ресейдiн казак жеріне ендеп кіруіне мүмкіндік туғызды . XVIII ғасырдың 30-40 жылдары - ак Кiшi жүз және Орта жүз казактарының Ресей протекторатын қабылдағанына қарамастан , олардын бағынуы накты болмады . Себебі , казак билеушiлерi бұл кезде жоңғар жаулаушыларымен кырги - кабак соғыста еді . Оның үстіне Қазақстан шекарасында күшті Цин империясынын пай да болуы күрделі саяси жағдайдын тууына және қазақтардың Ресей ыкпалынан шығып кету каупіне әкеліп сокты . Жоңғар баскыншыларынын казак жерiне әлсін - әлсін шабуылын Ресей укiметi тиiмдi пайдалануға тырысты . Осыған орай Қазақстанның осы аймактарын Ресей бодандыгында ұстау шекаралык өкімет орындарының негiзгi мiндетiне айналды . Ресей әскери күштерi Казакстанмен шекара аймақтарында бекiнiстер салуды үдетті . Рe сей империясы XVIII ғасырдың 30-40 жылдары Казакстаннын солтүстік - батыс шекарасында Верхнеяицкіден Звериноголов бе кiнiсiне дейiн созылып жаткан Уй бекініс шебін салды . Оның ұзындығы 770 шакырым болды . 1752 жылдың жазында генерал С.В.Киндерманнын басшылығымен 11 бекіністен тұратын Но воишим бекіністі шебін салу басталды . Оның жалпы ұзындығы 118 662 шақырым болды . Осы бекiнiстi шептiн ен бастысы Есiлдегi Петропавл болды . Бекiнiстi шептiн басты максаты Уй және Ертіс шептерін жалғастыру болатын . Осы шептердiн салыну салдары нан казактардан ені 50 шакырымнан 200 шақырымға дейін жететін жер көлемі алынды . Ресейдің Қазақстан аумагына экспанциясы натижесiнде 1752 жылдан бастап Ертiстiн жогаргы агысындагы Ул бі , Бұқтырма және Нарын бойындағы жерлердiн Ресейге косылга ны туралы ресми түрде жарияланды . Ресей империясы казак жерiн отарлау саясатын барған сайын күшейтті . Шекаралык өкімет билеушісі Й.И.Неплюевтін " бөліп ал да билей бер " принципіне негізделген идеялары мен жоспарлары колданысқа кірді . Қазақ руларының Жайыкка , Жайык калашығы мен бекіністерге жакын жерлерде көшіп жүруiне тыйым салу ту ралы 1742 жылы 19 қазанда жарлық шықты . Кейін ол 1756 жылы толықтырылып , түгел Жайык пен Едiл арасында қазақтарға көшіп конуға тыйым салынды . 1760 жылы Өскемен бекінісінен Телец көлiне дейiн бекi нiстер салына бастады . 1761 жылы Өскеменнен Зайсанға дейін Бұқтырма шебінің бекіністері пайда болды . Осы алынған жер лердi шаруашылықпен игерген кезде ғана бекітіп алуға бола тынын түсінген шекаралык өкiмет орындары бул аудандарға ел коныстандыруға белсене күш - жігер жұмсады . XVIII ғасырдың 60 - жылдарында - ак Алтайға Тобыл губерниясынан 2 мың шаруа мен әртектiлер кешiрiлiп әкелiндi . Сонымен бiрге шекаралык өкімет органдары казактарды шекаралык аудандардан ығыстырып та стау жөнінде шаралар колданды . 1755 жылы Сыртқы істер алқасы Сiбiрдiң әкімет орындарына казактар " бұлайша еркiн ету олардың дағдысына айналмау үшін Ертiстiн оң жағына өткiзiлмесiн " де ген нұскау бердi . 1764 жылы казактардын Ертiске 10 шақырымнан және орыс бекіністерінен 30 шақырымнан жакын жерде көшіп жүруіне мүлде тыйым салынды . Осылай 1730-1740 жж . Кiшi және Орта жүз билеуші топтарының Ресей бодандыгын кабылдауы нәтижесінде солтүстік - батыс Қазақстан жері Ресей империясының отарына айналды . 2. Абылай ханнын Қазақ хандығын нығайту жолындағы қызметi Абылай хан туралы көптеген дастандар , аныз - әңгімелер , өлең жырлар , тарихи деректер мен зерттеулер бар . Абылай ханды еске 119 алганда біз оны батыр . Орта жуздiн султаны , сосын Орта жуз және де букiл казак халкын бiрiктiрiп , казак хандығын бiртутас мемлекет ретінде сактап калып , онын Ұлы ханы болып , езiне казактын барлык яси кайраткер , акылды колбасшы , дарынды мәлiмгер , күйші екенiн хандары мен билерін - сұлтандарын багындыра алганын және де са айтканымыз жен . Абылай хан бүкiл емiрiн казак халкы ( казак елiнiн ) бостандығы , егемендігі үшін арнады . Шокан Уалиханов « Казак жерінде Абылайдын данкы аса зор . Абылай заманы оларда казактын ерлiк заманы болып саналады » деп жазган еді . Абылайдын шын аты Әбілмансұр . 1711 жылы әкесі Көркем Уәли Түркістанға сұлтан бо лып тұрған кезде дүниеге келген . Бұл кезең қазақ халқы үшін өте кауiптi , ауыр кезең едi . Үш айдаһардын ( Жоңғар , Қытай , Ресей ) ортасында казак мемлекетiнiн жойылып кету қаупі төніп тұрды . Кытай мен Ресей жоңғарларды казак жерiне айдап салып отырды . Ауыр « Ақтабан шұбырынды , алкакөл сұлама » жылдары Абылай 12 жасында жауынгерлердің катарына косылады да , 22 - де батыр , колбасшы ретiнде танылады . XVIII ғасырдың орта шенінде казак елiн жаулардан коргау үшін Абылай Ресеймен және Кытаймен татулык , достык катынас сактап , олардын колдауы аркасында жоңғар басқыншылығын талқандауды жөн көрді . Ең iрi кауiп жоңғарлардын басқыншылыгы екендiгiн тусiндi . 1740 жылғы шайқаста Абылай қазақ жауынгерлерінің тiкелей колбасшысы болды . Қазақ әскерi жоңғарларга катты соққы бердi . Жонгарлар көп шығынға ұшырап , кейін шегiнуге мәжбүр бол ды . Абылай казак әскерлерiн ұйымдастырып , жауға қарсы көтеріп , басын біріктіріп , негiзгi әскери күшті жинап көрші мемлекеттерге казак хандығы бiртұтас ел екенін көрсетті . Абылай сұлтан бұл кез де казактарды біртіндеп жоңғар шабуылдарынан құтқарып , елдiн тыныштығын , халықтың тұтастыгын , мемлекеттiн егемендiгiн , тәуелсiздiгiн сактап калуды мақсат еткен . Бұл максатты іске асыру барысында ол Ресей империясынын 1740 ж . Орынборда ( тамыздың 28 - i ) султан Абылай « верным добрым и послушным ... и поддан ным быть ... >> деп Ресей империясынын өкіметіне , кейін Қытай мемлекетiнiн бодандыгын кабылдауға мәжбүр болды . Тарихшы галым Н. Мухаметканулы « XVIII ғасырдағы Чин патшалығы мен казактардын карым - катынасы » атты макаласында былай деп жа зады : « 1755 ж . Орта жүз ханы Абылай Чин хандығынын елшiлерiн кутiп алган кезде , оларга Чин хандыгына бағынышты болу ниетiн білдірді : « Ұлы мәртебелі патшанын орталык ойпатты билеп 120 отырганын бұрыннан естушi едiм , арада асқар тау , алып өзендер бүгін патшаның құдіреті шалғайды шарлап , Ілені сапырып , Лама кеп , жер шалгай болгандыктан тарту - таралғы апара алмадык . Міне , лінін көркейтті . Қазақтар мен жонгарларга тыныштық орнатылды деп куанып отыр . Мен шын ниетіммен мәртебелі патшаға караймын » . Ал бұл туралы А.Левшин былай деп жазады : « Жауын сұсымен де , күшімен де сескендіре отыра , ол өз калауымен бiресе Ресейдiн , бiресе Қытайдың бодандығын кабылдауға мәжбүр болғанымен шын мәнінде ешкімге де бой ұсынбаған тәуелсiз басшы болды » . Екi iрi мемлекетпен дипломатиялык , сауда карым - катынастарын орнатып , кезiнде жоңғарлар басып алған Алтай , Тарбағатай енiрiндегi казак коныстарын кайтарып алды . Қазақтар жаппай ата мекендеріне орала бастады . Жоңғарлармен күресте халықтың ба біріктіруде ерекше рөл аткарды . Абылай сұлтан өзiнiн шебер саясаткерлiгiнiн аркасында Ресей мен Қытай сиякты iрi империя ларды өз саясатымен санасуға мәжбүр ете отырып , іс жүзінде елдiн дербестігін , жерінің тұтастығын сактап калды . Абылай өткір ойлы , терең білімді шешен адам болған . Бірнеше түрік халықтарының және де парсы , кытай , орыс тілдерін жетік бiлген . 1741 жылы Абылай сұлтан жоңғарлардын коршауында қалып , тұтқынға түседі . Тұтқында болған екі жыл ішінде олардың тiлi мен жазуын уйренiп , жоңғар хандығының ішкі саяси жағдайын мыкты орталықтанған жiтi бакылап , бұл мемлекеттің күштілігі билікке бағынуында және де халықтың бірлігінде екенін түсінеді . Абылай сұлтан және де бірге болған серiктерi , барлығы отыз бес адам қалмақ тұтқынынан 1743 жылдың 5 - і кыркүйегінде елге кайтып оралады . Абылайдың тұткындагы екі жылдай уақыт ішінде өзiнiң кадір - қасиетін жоғалтпай жоғары ұстауы , сөз жүйесiндегi тапқырлығы мен батылдығы жауларын таңқалдырған . Қалдан Це рен Абылайдың даналағына бас иіп , оган жоғары мәртебелі сый сияпат көрсеткен және де « ол ( Абылай ) заманынан жүз жыл бұрын ерте туды , бүкіл әлемді билеу колынан келедi » деп тегiннен - тегін айтпаған болар . Осы мәселеге байланысты орыс деректерiнде былай жазылған : « Он , Аблай , от зюнгарцев с великим награждением от пущен , а именно : дана ему палатка , шитая золотом шуба , крытая парчою золотою , палатка железная складная , панцырь и прочее » . Жоңғарлардың қонтайшысы Қалдан Церен « Менiн ұлымды өлтiр - дегенде Абылай былай жауап берген екен « ... балан ды өлтірген мен емес , халык , менiн колым халыктын бұйрығын ген сен бе ? » 121 СЫН жүктеу/скачать 150,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|