Тіл білімінің теориялық және практикалық мәні

7 
басталады. Дүрыс сөйлеп, дұрыс жаза білу - әрбір мәдениетті, білімді адамның алдына 
қойылатын басты шарттардың бірі. Ал мұның өзі тілдің орфоэпиясы мен 
орфографиясын, грамматикасын жақсы білуді қажет етеді. Тілдің стильдік тармақтарын 
жете білудің де практикада маңызы зор. 
2. Екінші дәріс Тілдердің шығуы мен дамуы және олардың өзара әсерлері 
2. 1. Тілдің шығуы 
Тілдің шығуы туралы сөз еткенде, ең алдымен, екі тұрлі мәселені бір-бірімен 
ажыратып алу керек. Бірі — жалпы адам баласы тілінің шығуы, екіншісі - жеке, нақтылы 
тілдердің (мысалы, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің) шығуы туралы мәселе. Бұл екі 
мәселені бір-бірімен шатастырмаған жөн. 
Адамзат тілінің шығуы сонау көне заманға, яғни алғашқы адамдардың пайда 
болу заманына барып тірелсе, жеке тілдердің шығуы кейінгі дәуірлерде болған 
нәрсе. 
Тілдің шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың назарын баяғыда-ақ өзіне 
аударып келген. Олар бұл мәселе туралы түрлі-түрлі пікірлер мен жорамалдар айтып, сан 
қилы пайымдаулар жасады. 
Сондай жорамалдардың бірі - дыбысқа еліктеу теориясы. Бұл теория ежелгі грек 
философиясынан басталады. Ол әсіресе 17-18 ғасырда кең өріс алды. Мұның өкілі - 
неміс философы Г.Лейбниц (1646-1716). Аталған теория тілдің шығуын былайша 
түсіндіреді: 
Алғашқы адамдар жануарлардың дауыстарын, құстың сайрауын, судын 
сылдырын, желдің гуілін естіп соларға еліктеуден әр түрлі дыбыстарды шығарған. Сол 
дыбыстардан алғашқы сөздер жасалып, олар заттардың атауына айналды, - дейді. 
Түрлі тілдерде қарк-қарк, мияу-мияу, шиқ-шиқ, гу-гу, тарс-тарс тәрізді еліктеуіш 
сөздер бар екені рас. Бірақ бұған қарап тіл тек кана дыбысқа еліктеуден шықты деуге 
болмайды. Өйткені табиғатта дыбыс шығармайтын заттар да көп екені, олардың да 
атаулары бар екендігі даусыз. 
Бұл теория тілдің пайда болуының әлеуметтік себебін ескермеді. Дыбысқа 
еліктеу теориясын жақтаушылар тілді "табиғат сыйы" деп қарайды. Ал шындығында 
тіл қоғамның жемісі. Ол қатынас жасау қажеттілігінен туған. 
Тілдің шығуы туралы екінші теория — эмоциональдық теория. Бүл теория 18-19 
ғасырларда кең тараған. Оның жақтаушысы - Ж.Ж.Руссо (1712-1778). Ол "бір нәрсеге 
кұштарлық алғашқы сөздерді шығарды", - деп жазды. Бұл да қате теория болатын. 
Ж.Ж.Руссоның "эмоциональдық теориясы" одағай теориясына (19-20 
ғасырларда) келіп ұласты. Одағай теориясы бойынша, алғашқы адамдар айналадағы 
заттармен танысқанда өздерінің алған әсерлерін еріксіз шығарылған дыбыстар арқылы, 
яғни одағайлар арқылы білдірген. Сол эмоцияны білдіретін әр түрлі "еріксіз 
шығарылған дыбыстар" әлгі заттардың атауларына айналып, осыдан келіп тіл пайда 
болған. 
Одағай теориясын жақтаушылардың бірі - орыс лингвисі Д. Н. Кудрявский (1887-
1920). Ол: "Одағайлар адамның ең алғашқы сөздері еді. Алғашқы сөздерде дыбыс

8 
пен магына бір-бірінен бөлінбеген, біртұтас болатын. Кейіннен олар бір-бірінен 
ажырасты", - дейді. Бұл теория да қате. Оның қателігі мынада: Тілдердегі одағайлар әр 
түрлі эмоцияны білдіреді. Бұл - рас. Бірақ тіл-тілде эмоцияны білдіретін сөздерге 
қарағанда, эмоцияны білдірмейтін сөздер әлдеқайда көп. Мұның өзі түсінікті де. 
Өйткені, тіл эмоцияны ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге, ең бастысы, катынас 
құралы, пікір алысудың кұралы ретінде қызмет атқарады. Тіл пайда болғанда қатынас 
құралы, пікір алысудың кұралы ретінде пайда болған. Бұл теорияның иелері тілдің 
қоғамдық табиғатына мән бермеген. 
Тілдің шығуы туралы теориялардың тағы бірі — қоғамдық шарттасу теориясы. 
Бұл теория бойынша алғашқы адамдар сөздерді өзара келісе отырып шарттасып 
жасаған. Осыдан келіп тіл пайда болған дейді. Тіл туралы келісу, шарттасу үшін, ол 
адамдардың бұрыннан тілі болуы керек қой. Олай болса, бұл теория да ешбір дәлелсіз. 
Тілдің шығуы туралы бесінші теория - еңбек айқайы теориясы деп аталады 
(Мәселен, ауыр нәрсені көтергенде "ауп" дейміз ғой). Ол 19 ғ. шықты. Оны жасаушы - 
Людвиг Нуаре деген философ. Аталған теория бойынша, тіл алғашқы адамдардың еңбек 
ету кезінде шығарған рефлексті айқайларының негізінде пайда болған. Бұл теория да 
қате. Өйткені, тіл — қатынас кұралы ретінде ғана жасалады. 
Адамзат тілінің пайда болу теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен 
Ф.Энгельс жасады. Олар: "Тіл де сана сияқты басқа адамдармен қатынас жасау 
мұқтаждығынан және қажеттілігінен туды",- дейді ("Неміс идеологиясы", Шығ., 3 т., 
29 б.). Яғни мұнда, біріншіден, тіл мен сананың (ойлаудың) бір-бірімен тығыз 
байланыстылығы және олардың бір мезетте шыққандығы, екіншіден, тілдің адамдардың 
бір-бірімен қатынас жасау қажеттілігінен келіп пайда болғандығы айтылған. 
Тілдің шығуы туралы мәселе Ф.Энгельстің "Маймылдың адамға айналу 
процесіндегі еңбектің ролі", "Семьяның, жеке меншіктің шығуы" деген еңбектерінде 
ғылыми тұрғыдан жан-жақты қолданьш, бұл мәселе жайында материалистік теория әрі 
қарай дамытыла түсті. Ол еңбектерде тілдің шығуы жалпы адам баласының пайда болу 
мәселесімен тығыз байланыста қарастырылады. 
Әуелі еңбек, онан соң тіл, екеуі екі жақтан адам баласы миының дамуына 
күшті әсер етті. Ал мидың дамуы ойлаудың дамуына әсер етті. Ойлаудың (сананың) 
дамуы өз тарапынан еңбек пен тілге, олардың дамуына әсерін тигізеді. Еңбек 
процесінде адам баласы қоғамының тууы — бұл үшеуінің (еңбек, тіл, сана) әрі қарай 
дами беруіне мүмкіндіктер мен жағдайлар жасады. 
Қорыта келгенде, ұжымда бірлесе еңбек ету әрекеті өзара қатынас жасау 
қажеттілігін тудырды. Осыдан біртіндеп алғашқы сөздер туады, тіл мен ой пайда 
болады. Тіл мен ойлаудың шығуын алғашқы адамдар ұжымынан бөліп қарауға 
болмайды. Тіл еңбекпен бірге ұжымда туды. Тілдің пайда болуы ойлаудың пайда 
болуымен, тілдің дамуы ойлаудың дамуымен тығыз байланыста болады. 

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: