Тілтаным языкознание
жүктеу/скачать 1,33 Mb. Pdf көрінісі
|
ТІЛТАНЫМ-2017-3
- Бұл бет үшін навигация:
- Бесқона
| Аралтөбе ақши – арал және ақ+ши сөздерінен жасалған. Аралға ұқсас төбеде
ақши өсіп тұрғанын білдіреді; Балакөкпекті – мағынасы «көкпек шөбі өсетін көлемі кіші жер» дегенді білдіреді; Бесқона – «қамысы қалың болып өсіп кеткен көлді, сулы жерді» айтады; Бидайық – бидайық деп жазғытұрым қар суы жатып, жазда шөп биік те қалың болып өсетін жерді айтады. Сонымен, атаудың мағынасы «бұл жерде бидайық бар» екенін білдіреді; Босағатал –таудың немесе сайдың тар етегінде өскен тал деген мәндегі атау. Мағынасы, босағаға ұқсап өсіп тұрған тал; Домбалқарағай – «үлкен, жуан қарағай өскен жер», т.т. Ал енді осы жоғарыда көрсетілген ағаш атауына тоқталсақ, ағаштардың бой көтеріп өсуі, көктеуі, жазда жапырақ жайып, күзде сарғая солуы алғашқы адам- дарды керемет таңғалдырған. Бұл құбылыстарға қарап, ертедегі ағашты тірі жанға балаған. Олардың ойынша, ағаш адам тәрізді сезіне біледі, ауырады, жылайды, ашу шақырып, кектене де білген. Бабалар аруағына табыну ғұрпы мифтік ұғымдарды қалыптастырған. Оның мәнісі сол дәуірдегі адамдардың ағашты паналап, жемісімен күн көруінен басталса керек. Мұның өзі оларды өздерін ағаштан жаралдық деген нанымға итермелеген болса керек-ті. Ел арасында Қайыңбай, Шынарбай, Терекбай деп келетін адам аттарының түпкі негізі осыдан туса керек. Бұдан туатын қорытынды – адам мен табиғат бір негізден тараған. Бұдан табиғат құрыса, адам да құриды деген ұғым туындайды. Сондықтан да оны өмір ағашы деп те атаған. Қазақстанның қайсыбір жерлерінде Қарағайлы, Шыбықты, Шеңгелді, Шілікті, Теректі т.б. жер-су атау- лары осыдан шыққан. Өмірге енді келген нәрестелерге ағаш пен гүлге байланысты есімдер қою арқылы «ол адам өмірінің жартысы» деген ұғым қалыптастырған. Халықтың лирикалық әндеріндегі ғашықтардың ағаштарға, гүлдерге мұңын шағу, жоқтау жырларындағы көңіл айту салтынан да кездестіреміз. Мәселен, Әйтеке би өлгенде шығарылған жоқтауда оның халқына жасаған қамқорлығы төмендегіше айтылады: Әуелеп ұшқан сұңқардай, Білінбей кетті дерегің. Бір бізге емес бар еді Орта жүзге керегің, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. 2017. №3 73 Көлеңкелеп отырған Құлады, халқым, терегің! Соған қарағанда, қазақ ұғымында теректің ерекшелігі тым ертеден қалыптасқа- нын көреміз. Гүлдер өспей, отырғызған ағаш көктемей қалғанда «өліп қалды» дегені де содан. Халық ауыз әдебиетінде аққайың мен терекке, түрлі гүлдерге байланысты кейіптеулер, мінездеулер мен жоқтаулардың астарлы, бейнелеп айты- латыны сондықтан болса керек. Австралияда бала туған күні әлі күнге шейін ағаш отырғызады. Егер ол ағаш қисаймай түзу өссе, баланың өмірі дұрыс болады деп болжайды. Өсімдік атауларына байланысты сөздерді жинау диалектологтардың да назары- нан тыс қалған емес. Бұл жөнінде Ш.Сарыбаев пен О.Нақысбеков, А.Шамшатова, Г.Сағидолдақызы, М.Есімболованың еңбектерінде келтірілген деректерді атауға болады. Ғалым О.Нақысбеков өз еңбегінде жергілікті ерекшеліктерге үлкен мән береді. Онда жалпыхалықтық лексикада кездеспейтін немесе тек жеке- дара жергілікгі ерекшеліктер түрінде кездесетін өсімдік атауларына жан-жақты сипаттап, оларға лексикалық талдау жасаған болатын. Мысалы, арқар жусан (жусанның бір түрі), балжуран, сұңғыда, күрөңсе, мортықбоз, дақса, кәтіреңкі // қатыреңкі (ағаш) және техникалық дақылдар мен бау-бақша терминдерін келтіре- ді: меке жүгері «желтая кукуруза», тікен жүгері «мелкая кукуруза», пісте //күнге бағар «подсолнух», тас қабақ, су қабақ, меке қабақ, манты қабақ «виды тыквы» және т.б. [4]. Қазақ топонимиясының моңғолдық қабатының табиғатын зерделеген Г.Сағидолдақызы моңғолдық кірме атауларды да моңғол тілі тұрғысынан лексика- семантикалық топтастыруға ниеттенді. Ал ғалым М.Есімболова зерттеулерінде Жетісу өңіріне тән атауларға тоқталады. Онда жүгері сөзі әдеби тілмен бірдей айтылғанымен, қазақ тілінің кейбір сөйленістерінде оның орнына басқа да сөз- дер кездесіп жатады. Өзгеше де аталып кететіндігіне тоқталған. Сонымен қатар зерттеуші өз еңбегінде Жетісу өңірінде кездесетін жер-су аттарының ішінде таулар- ға, өзен-су, адам аттарына байланысты ғана емес, сондай-ақ өсімдік аттарымен байланысты топонимдерге тоқталған. Олар: Аршалы, Алмалы, Талды, Талдыбұ- жүктеу/скачать 1,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|