Тірі ағзалар туралы көп салалы ғылым

Өркен дегеніміз

-жапырағы мен бүршігі бар бұтақтанбаған жас сабақ

Өркеннің негізгі орталақ тірек бөлімі

-сабақ

Сабақтың жапырақ өсетін жуандау жері

Бір буын мен екінші буын аралығы

-буынаралық

Буынаралығы ұзын болса

-ұзарған өркен

Буынаралығы қысқа болса

-қысқарған өркен

Жапырақтың сабаққа орналасқан жері

-жапырақ қолтығы

Бүршік

Төбе бүршік

-өркеннің ең ұшында орналасады, ұрықта қалыптасады, одан болашақта өркеннің барлық мүшелері қалыптасады, өсімдік ұзарып өседі

Қолтық (жанама) бүршік

-жапырақ қолтығында орналасады

Қосалқы бүршік

-өсімдіктің кез-келген жерінен тамырдан, тамырсабақтан, жапырақтан дамиды

Бұйыққан бүршік

-тыныштық күйге ауысқан бүршік

Бұтақтың түптенуі байланысты

- бұйыққан бүршікке

Қабыршақ

Қабыршықтардың түкті, жабысқақ болуы

- су булануын азайтып, үсуден, үсуден, құстардың шоқып, зақымдауынан қорғайды

Жылтыр өткір иісті бүршігі бар өсімдік

- бальзамды терек

Сыртында қабыршағы болмайтын ашық бүршікті өсімдік

- итшомырт

Ашық бүршіктердің сыртын жауып тұрады

- бөбешік жапырақтар, жапырақ қынабы

Өркеннің түріне қарай бүршік бөлінеді

-өсу және гүл бүршігі болып

Тек қысқарған өркенде орналасады

-гүл бүршігі (гүлшанағы бар)

Тек ұзарған өркенде орналасады

-өсу бүршігі

Өсу бүршігінде жоқ

-гүлшанақ
Сабақ

Сабақ

Сабақтың қызметы

-гүл, жеміс, жапырақ бекіну; қоректік заттар қозғалу; қор жинау; көбею;

Өсу бағытына байланысты сабақ бөлінеді

-тік, жатаған, шырмалғыш, өрмелегіш, жабысқақ, қысқарған

Тік сабақты өсімдіктер

-жүгері, бидай, терек, емен, қайың және т. б.

Жатаған (желі) сабақ

-өте әлсіз, жұмсақ, жер бауырлап жатады.Мұртшалары арқылы ұзарып өседі (құлпынай, асқабақ, қауын, қарбыз, қияр)

Шырмалғыш сабақтар

-шырмауық, құлмақ

Өрмелегіш сабақтар

-мұртшалары арқылы өсімдікке жабысып, өрмелеп өседі (асбұршақ, жүзім)

Жабысқақ сабақтар

-ілмешегі, емізікше өсінділері, жабысқақ түктер арқылы сүйенетін өсімдікке тығыз жанасады (плющ, жабысқақ қызылбояу)

Қысқарған сабақ

-сабағы өте қысқа (бақбақ, жолжелкен, пияз, қырыққабат)

Сабақтың ішкі құрылысы

-қабық, камбий, сүрек, өзек

Қабық

Өң

-түссіз, жас сабақтардың сыртын қаптайды. Ішке күн сәулесін өткізеді.

-өлі жасушалардың бірнеше қабаттарынан тұратын жабын ұлпасы, қалың болса да ішке пішіні төмпешікке ұқсаған жасымықшалары арқылы оттегін өткізеді

Тін

-тоздың ішкі жағында орналасқан. Беріктік, мықтылық қасиет береді

-сабақтағы тін талшықтарындағы сүзгілі түтікшелерде

Тін талшықтары жақсы дамыған

-кендір, зығыр, мақтада

Камбий

-қабықтан кейін орналасқан қабат. Түзуші ұлпадан тұрады, сабақ камбий жасушаларының бөлінуінен жуандайды.

-камбий

-камбий жасушаларының бөлінуінен жыл сайын сүректе болатын сүрек қабаты

Сүрек

-сабақтың едәуір бөлігін алып жаатыр. Түтікшелері бар, ол арқылы сабақта су мен минералды заттар қозғалады

-сабақтың орталық бөлімі, органикалық заттар қорға жиналады.

Өсімдіктің ұзарып өсуі

-төбе бүршігіне байланысты

Жан-жағына жайылып өсуі

-жанама бүршіктерге байланысты

Сояу

-долана, жабайы алмұрт, жабайы алма ағаштарындағы түрін өзгерткен сабақ

-кактус, сүттіген өсімдіктерінде болады. Ылғал жетіспегендіктен бұл өсімдіктер сабақтарына су және онда еріген заттарды жинайды, жасыл түсті болғандықтан органикалық заттар сабақтарында түзіледі

Қырыққабаттың қауданы

-түрі өзгерген үлкен, алып бүршікке жатады

Тамырсабақ

-жапырақ шығармайтын көпжылдық жерасты өркен

Тамырсабақ аталу себебі

-тамырға ұқсас қоңырқай, күңгірт түсті болғандықтан

Тамырсабақ бөлінеді

-жатаған (бидайық, қоңырбас, бетеге), қысқарған (бүлдірген, шыршай), шырынды (қырлышөп, құрқашаш), түйнек тәрізді (канна)

Түйнек

-сабақтың түп жағындағы жерасты қолтық бүршіктен дамитын өркеннің ұшындағы бүршік

-картоп, жералмұрты (топинамбур)

Пиязшық

-түрін өзгерткен шырынды, қысқарған жерасты өркен

Пиязшықты өсімдіктер

-пияз, сарымсақ, сүмбілшаш, лалагүл,жабайы жуа,қызғалдақ, бәйшешек, қазжуа

Пиязшықтың төменгі жағындағы тығыз жері

-қысқарған сабақ немесе түбіртек деп аталады

Жапырақ

Жапырақтың қызметі

-фотосинтез, артық суды буландыру (транспирация), газ алмастыру, қор жинау, көбею

Жапырақтың сыртқы құрылысы

-тақта(алақан) және сағақ

Жапырақтың кеңейген бөлігі

-тақтасы

Сабаққа бекінетін жіңішке бөлігі

-сағағы

Қынап дегеніміз

-жапырақ тақтасының негізі ұзарып өсіп, сағақтың орнына түтік тәрізді қусырылуы

Қынапты жапырақта

-бидай, жүгері, қамыс, балдырған, күріш

Ине тәрізді жапырақты өсімдіктер

-қарағай, шырша

Таспа тәрізді жапырақты өсімдіктер

-бидай, қарабидай, жүгері, арпа

Жүрек тәрізді жапырақты өсімдіктер

-жөке, гүлшетен

Бүйрек тәрізді жапырақты өсімдіктер

Құсшөп

Жебе тәрізді жапырақты өсімдіктер

Жай жапырақ

-бір ғана жапырақ тақтасы бар жапырақ

Жай жапырақты өсімдіктер

-терек, қарағаш, қайың, жөке және т. б.

Күрделі жапырақ

-бір сағақта екі,одан да көп майда жапырақшалары бар

Үш құлақты күрделі жапырақты өсімдіктер

-беде, соя

Жұп қауырсын күрделі жапырақты өсімдіктер

-асбұршақ, сары қараған, чина, қоянбұршақ

Тақ қауырсын күрделі жапырақты өсімдіктер

-қызыл мия, ақ мия, итмұрын, ақ қараған, шаған, шетен, грек жаңғағы

Жүйкелену дегеніміз

-өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналасуы

Жүйке тұрады

- өткізгіш және тірек ұлпаларынан

Қауырсын тәрізді торлы жүйкеленген өсімдіктер

-тал, терек, алма, алмұрт

Саусақ салалы жүйкеленген өсімдіктер

-үйеңкі, үпілмәлік, бегония

Параллель (қатарласа) жүйкеленген өсімдіктер

-бидай, жүгері

Доғалы жүйкеленген өсімдіктер

-інжугүл, жолжелкен

Жапыраққа жүйке арқылы өтеді

-су, минералдар

Жапырақтың ішкі құрылысы

-мөлдір, түссіз үстіңгі және астыңғы өңі мен қалың, жұмсақ ортаңғы қабаты

Жанаспалы жасушалар

-жарты ай немесе бүйрек пішінді бір-бірімен жанасқан екі жасуша, Жанасқан жерінде саңылауы бар. Саңылау арқылы газ алмасады

Күндіз саңылау ашылады

-хлорофилл дәндерінде күн сәулесінен қант түзіліп, қысым артып

Саңылау жабылады

-түнде қант мөлшері азайып және егер күндіз өте ыстық, желді болса ылғалды сақтау үшін

Жапырақтың ортаңғы жұмсақ бөліміндегі жасушалар пішініне қарай

-бағаналы және борпылдақ болып екіге бөлінеді

Бағаналы жасушалар

-жарық мол түсетін өңнің астына жанаса жатады

Борпылдақ жасушалар

-жасушалары тығыз орналаспай арасында кеңістіктері болады, жапырақ жүйкелері осы қабатта

Күн сәулесі мол түсетін жерлерде өсетін өсімдіктердің жапырақтарында

-бағаналы жасушалар 2-3 қатар болып орналасқан, жанаспалы жасушалар саны да көп

Көлеңкеде өсетін өсімдіктердің жапырақтарында

-бағаналы жасушалар 1-2 қатар немесе тіпті болмайды. Хлоропластары ірі, хлорофилдері көп

Ылғалы аз жердегі жапырақтар

-кішкене, бозғылт сұр түсті, түкті, тікенекке, қабыршаққа айналған

Ылғалы мол жерде өсетін өсімдіктердің жапырақтары

-тақтасы ірі, айқын жасыл түсті, жанаспалы жасушалары да көп

Фотосинтездің ашылу тарихы басталады

-1630 жылы, Ван Гельмонт өсімдіктер органикалық заттарды топырақтан алмай, өздері түзетінін дәлелдеген

Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған

-атақты орыс ғалымы К. А. Тимирязев

Су булануының маңызы

-ыстық күндері жапырақты күн сәулесінен қызып кетуден сақтайды

Жапырақ жүйкелерінің ұшы, тақтасының жиегі тікенекті болады

-түйетікен, шағыртікен

Жапырақ тақтасы түгелдей тікенге айналған

-сарыағаш, кактус, кәріқыз, қарлыған

Жапырақ түктері тікенге айналған

-итмұрын

Тікенекті жапырақтың өсімдік тіршілігіндегі маңызы

-малға жем болудан қорғану, суды аз буландыру

Мұртшаға айналған жапырақтар

-асбұршақ, үрмебұршақ

Қабыршаққа айналған жапырақтардың маңызы

-бүршіктің, пиязшықтың ішкі бөліктерін зақымданудан, улы газдардың зиянды әсерінен қорғайды

Шырынды жапырақтар

-пияз, қырыққабат өсімдіктерінің жапырақтары қоректі заттарды қорға жинайды

Бунақденелілерді аулау құралына айналған жапырақтар

-сазда, батпақта, тоқтау суларда, көлдерде азот пен минералды тұздар жетіспейтін жерде өсетін өсімдіктерде болады. Мысалы шыбынжұт, шықшылдық

Сазда, батпақта азот жетіспейтін жерлерде өсетін өсімдіктердің жапырақтары айналған

- ұстағыш құралға

Жетілмеген жапырақтар

-ылғалы жетіспейтін шөлді, шөлейтті, құмды жерлерде өсетін өсімдіктер мен паразитті тіршілік ететін өсімдіктердің жапырақтары жетілмейді немесе мүлде болмайды. Мысалы: сексеуіл, жүзгін, қылша, арамсояу, сұңғыла