Төмендегі сұрақтар бойынша жауап беріңіз Модернизмнің философиялық негіздеріне шолу жасаңыз

Модернизм жеке тұлға санасын рухани ауытқулармен байланыста қарады. Модернистер әлемдік деңгейдегі қоғамдық қайшылықтар, санадағы қақтығыстар кезінде адам дүниенің мағынасыз екенін, өзінің фәнидегі жалғыздығын түсінеді деген пікірлерді алға тартты. ,

Философияда, əдебиетте модернизмнің туу кезеңі туралы пікірлер əртүрлі. Еуропаның қоғамдық ғылымдарында, əсіресе философияда модернизмді Ф.Бекон, Р.Декарт, Дж.Локк есімдерімен тығыз байланыстырады. Модернизмнің ХХ ғасырда пайда болғаны туралы айтылып жүр. Ондай пікірлерді ұлттық əдебиеттанушыларымыздың тарапынан да байқауға болады. Мысалы, профессор А.Ісімақова: «Модернизмнің туған жылы да белгілі – 1910, Вирджиния Вулфтың айтуы бойынша, сол жылғы күз. Философтар модернизмнің басталуын Гегель, Кант, Вольтер, Декарт, Руссо, Паскаль еңбектерінен табуды ұсынады. Бірақ бұлар модерн деп атаған құбылыс көркемдік модернизмнен басқаша», – деген пікір білдіреді [1; 62]. Десек те, модернизм тарихына азын-аулақ көз жүгіртсек, ол тек əдебиет емес, сондай-ақ кино, театр, музыка, мүсін, сурет, дизайн, сəулет өнеріне де тиесілі екенін көреміз.

Модернизм – өнер қайраткерлерінің əлемдік қақтығыстарға, адамзат дамуындағы дағдарыстарға деген көзқарастарын білдірді. Ең алдымен, «modern» сөзі «қазіргі (жаңа) кезең» деген мағынаны білдіреді. Оның екі мəндік мағынасы бар: біріншісі қазіргі кезең «қазіргі кезең талабына сай», екіншісі модернге, яғни модернизмге. Өз кезегінде «модерн» терминімен мəдени құбылыстардың ауқымды тобы белгіленді. Тар мағынада, «модерн» ұғымы деп ХІХ–ХХ ғ. басындағы көркем- əдебиеттік қозғалыс түсінілді. Ал кең мағынада «модерн» ұғымы Жаңа заман (Modernity) деп аталған белгілі бір дəуірге сəйкес келген тарихи кезеңді айқындайды. Бұл дəуір Антикалық жəне Ортағасыр дəуірінен кейін келді. Осы екі дəуірдің жиынтығы «Pre-modernity» (модерналды) деп аталады. Модерн тарихи дəуір ретінде модернизм деп аталған ерекше философиялық жəне ғылыми көзқараспен сипатталады. Өкілдері – Бэкон, Декарт, Ньютон, Гегель, Маркс жəне тағы басқалар. Бұл көзқарастың негізгі идеясы – адамның ақыл-ойының əлемді нақты объективті заңдылықтарға бағынатын, біртұтас жүйе деп қарастыру мүмкіндігіне деген сенім, сондай-ақ табиғат пен қоғамныңнегізгі заңдылықтарын табу тарихи прогреске əсер етіп қана қоймайды, сонымен бірге əлемді соған сəйкес қайта құруға мүмкіндік береді деген сенім.

Модернизм әдеби бағыт ретінде реалистік суреттеуге наразылық танытты. Н.Г.Чернышевский өзінің «Өнердің болмысқа эстетикалық қарым-қатынасы» атты дисертациялық еңбегінде көркем әдебиеттің өмірдегі орны мен маңызын көрсетіп берді.Өмір қандай жан-жақты болса, өнер де сондай жан-жақты болуға тиіс деген ұстанымды ұсынды.

Модернизмнің басты мақсаты – мəдениетті «модернизациялау», яғни «жетілдіру». ХХ ғасырдың басындағы авангардистік ағымдардың манифестерін оқып қарасаңыз, барлығының да мəдениетті жетілдіру проблемасын көтергенін байқар едіңіз. Алайда модернизм де біркелкі емес, ала-құла, көптеген мүдде, көзқарас, эстетикалық теориялардың қақтығысынан тұрады

3. Алғаш Сәкен мен Жүсіпбектің, Дөнентаев пен Әуезовтың әңгімелеріндегі модернистік тәсілдер бастаған.Отызыншы жылдардан кейін қайта түзетулерге ұшыраған Мұхтар Әуезовтың модернистік әңгімелеріндегі социалистік реализм дәстүрінің алғашқы белгілері мен сыншыл реализмнің ара қатынасы да байқалған . Сондай-ақ Мағжанның модернистік мәтіндері мен орыс модернистерінің ортақ байланыста болғанын көреміз .Жүсіпбек Аймауытовтың «Күнікейдің жазығы» повесі мен бірнеше әңгімелері модернистік мәтін ретінде терең талданып дәлелденген. 

Қазақ әдебиеті – дүниедегі үлкен әдебиеттердің бірі. Соның ішінде модернистік бағыттағы туындылардың қатарына қазіргі замандық талантты қазақ прозашылары М.Мағауиннің «Жармақ» романы мен Т.Әбдіковтың мемлекеттік сыйлық алған «Парасат майданы» повесін, Т.Нұрмағамбетовтың «Кене», «Ауған құстары», Н.Дәутаевтың «Айғыр кісі», А.Кемелбаеваның «Қоңыр қаз», М.Омарованың «Жол үстінде» атты әңгімелерін, көрнекті драматург Р.Мұқанованың «Мысықтар патшалығы», болашағынан үлкен үміт күтетін жастарымыздың бірі Ардақ Нұрғазының «Мен, мен ешкім емеспін» деген пьесаларын жатқызуға әбден болады. Бұл шығармаларда модернистік поэтика бар қырларымен өте айқын көрінеді. Ал, ұлттық әдебиетіміздің орта буынының айтулы өкілдері саналатын Ж.Қорғасбек, Ж.Шағатай, Н.Ораз, А.Алтай сынды прозашыларымыздың да кейбір туындыларында постмодерндік, модерндік поэтика жоғарыда аттары аталған шығармалардағыдай айқын, менмұндалап тұрмағанымен, неореалистік проза мен модерндік әдеби ағымдардың синтезі ретінде көрініс беріп отырады.

Осы арада бір нәрсені ерекше ескеруіміз керек секілді, модернизм, постмодернизм ағымдары қазіргі замандық әдебиеттің даусыз фавориті деу де дұрыс болмақ емес, мысалы, ХХІ ғасырдағы көркем прозаның ең үздік үлгілері саналатын неміс жазушысы Бернхард Шлинктің «Чтец» повесі мен этникалық тегі жағынан ауғандық, бірақ АҚШ азаматы Халед Хұссейннің «Бегущий за ветром», «Тысяча Сияющих Солнц» атты романдары, дәстүрлі реализм стилінде жазылған. Бұдан әдебиеттегі реализм ағымының қай кезде де өміршең болып қала беретінін байқауға болады.

Модернизмнен кейін келген немесе модернизмнің орынын алмастырған бүгінгі таңда өнер мен мəдениетте, философияда, əдебиетте жəне тағы басқа ғылым салаларында ең көп талқыланатын өзекті мəселе — постмодернизм құбылысы болып табылады. ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында батыс елдерінде белең алған бұл ағым кешегі кеңестік, бүгінгі ТМД елдерінде тоқсаныншы жылдары сөз бола бастады. Дүниежүзілік əдебиеттен сырт тұра алмайтынымызды ескерсек, постмодернистік құбылыстардың да ұлттық прозамызға өзіндік əсер етіп жатқаны белгілі. Дүниежүзілік əдеби-мəдени үдерістегі модернизмді постмодернизммен ұштастыра қарастыру қазақ əдебиеттану ғылымында да көрініс берді. Бақытжан Майтановтың «Қазіргі қазақ прозасындағы модернистік жəне постмодернистік ағымдар», «Қазіргі қазақ поэзиясы жəне постмодернизм», А.Ісімақованың «Бүгінгі постмодернизм», «Бүгінгі дүниежүзілік əдебиеттану ғылымының мəселелері», Ж.Жарылғаповтың «Постмодернизм қандай құбылыс», Г.Елеукенованың «К вопросу о постмодернизме в казахской литературе 1950–1980-х годов ХХ века», Ə.Қодардың «Постмодернизм жөнінде бірер сөз», Ж.Шəкеннің «Жаңашыл жастарға жаңа ағым жайында айтар сөз», С.Қасымның «Қазақ поэзиясындағы постмодернистік көріністер», Ə.-С.Əліəкбардың «Постмодернизм қазақ əдебиетінде (Д.Рамазан шығармашылығына қатысты тұстарынан үзінді)» т.б. ғалымдар мен əдебиетті зерттеушілердің мақалаларынан постмодернизмнің ұлттық əдебиетіміздегі көріністерінің зерттеле бастағанын байқаймыз.
Қазіргі дәуірдегі модернизм мен постмодернизмнің қазақ әдебиетіндегі көріністері тұтас бағыт деңгейіне көте­рілмеген, олар өзара ара-жігін де ашып дараланбағандықтан, бүгінгі күн бедерінде көркем-әдеби ағым ретінде өмір сүруде. Орнына қарай дәстүр, үрдіс, көрініс, стиль тер­миндері қолданылуы мүмкін. Біз бұл үде­рісті жылдамдатуға да, кідіртуге де құқылы емеспіз. Тақсыр уақыт пен әдеби тә­жірибе негізгі сөздің тұтқасын ұстамақ.

5. Akmeизm – 1910 жылдapдaғы opыc пoэзияcындaғы cиmвoлизmнің шekтeн шығyынa peakция peтіндe қaлыптacқaн moдepниcтіk aғыmдapдың біpі.

Cимвoлиcтepдің «cyпeppeaлғa», бeйнeлepдің kөп мaғынaлылығы мeн өтімділігінe, kүpдeлі мeтaфopaғa тәyeлділігін жeңe oтыpып, akмeиcтep бeйнeнің ceзіmдіk плacтиkaлық-мaтepиaлдық aнықтығы meн дәлдігінe, пoэтиkaлық cөздің үйлecімділігінe ұмтылды. Oлapдың «жepдeгі» пoэзияcы жaқындық, эcтeтиkaлық жәнe aлғaшқы aдaмның ceзімін пoэтиkaлaндыpyғa бeйім. Akмeизмгe шekтeн тыc caяcaтcыздық, қaзіpгі зaмaнның өзekті мәceлeлepінe мүлдeм нeмқұpaйлылық тән бoлды.

Акмеизм әдеби бағыт ретінде ұзаққа созылмады - шамамен екі жыл (1913–1914), бірақ оның «Ақындар гильдиясымен» байланысын, сондай-ақ 20-шы жылдардағы орыс поэзиясының тағдырына айқындаушы әсерін елемеуге болмайды. ғасыр. Акмеизмге қозғалыстың ең белсенді алты қатысушысы кірді: Н.Гумилев, А.Ахматова, О.Мандельштам, С.Городецкий, М.Зенкевич, В.Нарбут. Г.Иванов «жетінші акмеист» рөлін талап етті, бірақ бұл көзқарасқа А.Ахматова наразылық білдірді: «алты акмеист болған, ал жетіншісі ешқашан болған емес». «Ақындар шеберханасының» жұмысына әр түрлі уақытта: Г.Адамович, Н.Бруни, Вас.В.Гиппий, В.В.Гиппиус, Г.Иванов, Н.Клюев, М.Кузьмин, Е.Кузьмина-Караваева қатысты. , М.Лозинский, С.Радлов, В.Хлебников. «Семинар» мәжілістерінде, символистердің кездесулерінен айырмашылығы , нақты мәселелер шешілді: » ақындық шеберлікті игеру мектебі, кәсіби бірлестік болды. Акмеизмге жанашыр ақындардың шығармашылық тағдырлары әр түрлі жолмен дамыды: Н.Клюев кейін қоғамдастық қызметінде өзінің кінәсіздігін жариялады, Г.Адамович пен Г.Иванов эмиграцияда акмеизмнің көптеген принциптерін жалғастырды және дамытты, В.Хлебников Акмеизмге әсер етуі мүмкін.

Акмейстердің платформасы - С.Маковскийдің редакторлық еткен «Аполлон» журналы, онда Гумилев пен Городецкийдің декларациялары басылған. «Аполлондағы» акмеизм бағдарламасында екі негізгі ереже қамтылды: біріншіден, нақтылық, материалдылық, осы жақтылық, екіншіден, ақындық шеберлікті жетілдіру. Жаңа әдеби қозғалыстың негіздемесі Н.Гумилевтің мақалаларында келтірілген Символизм мен акмеизм мұрасы(1913), С.Городецкий (1913), О.Мандельштам Акмеизм таңы(1913 ж., Аполлонда жарияланған жоқ).

Алайда, алғаш рет жаңа бағыт туралы идея Аполлонның беттерінде әлдеқайда ертерек айтылды: 1910 жылы М.Кузьмин журналға мақаласымен шықты Әдемі айқындық туралы, акмеизм туралы декларациялардың пайда болуын болжай отырып. Осы жазу кезінде Кузьмин қазірдің өзінде жетілген адам болды, символдық мерзімді басылымдарда ынтымақтастық тәжірибесі болды. Символистердің «әлемдегі түсініксіз және қараңғы» әлемдік және бұлыңғыр ашылуларына Кузьмин «керемет айқындыққа», «кларизмге» (грек тілінен аударғанда. Клара - айқындық) қарсы тұрды. Суретші, Кузьминнің айтуы бойынша, әлемге балшық емес, айқындық әкелуі керек, бірақ заттардың мәнін ашып, қоршаған ортамен үйлесімділік іздеуі керек. Символистердің философиялық және діни ізденістері Кузьминді баурап алған жоқ: суретшінің жұмысы шығармашылықтың эстетикалық жағына, көркемдік шеберлікке бағытталды. «Соңғы тереңдіктегі қараңғы символ» айқын құрылымдарға және «сүйкімді ұсақ-түйектерге» таңдануға жол ашады. Кузьминнің идеялары акмистерге әсер ете алмады: «тамаша айқындылық» «Ақындар шеберханасына» қатысушылардың көпшілігінің сұранысына ие болды.

 Футуризмнің айрықша белгілері

1) Футуризм дәстүрлі грамматикадан бас тарту, ақынның емле, сөз жасау, жылдамдық, ырғақ құқығын қабылдамауымен сипатталады. Футурологтар ақындардан суретшілерге дейін өз еңбектерін өркениеттің барлық сәттік жетістіктеріне арнады: көлік түрлерінен тұрмыстық заттарға дейін. Мотоцикл Микеланджелоның мүсіндерінен гөрі мінсіз туынды деп жарияланды. Маринетти: «Ағаштан немесе темірден шығатын жылу бізді әйелдің күлкісі мен көз жасынан гөрі алаңдатады», «Жаңа өнер тек зорлық -зомбылық, қатыгездік болуы мүмкін» деді.

2) қирау мен жарылу пафосы жарияланады. Соғыстар мен төңкерістер тозған әлемнің жасартушы күші ретінде дәріптеледі. Футуризмді Ницщеизм мен Коммунистік партия манифесінің бірігуі ретінде қарастыруға болады. Қозғалыс динамикасы мүсіндер, картиналар мен портреттердің статикасын алмастыруы керек. Камера мен кинокамера кескіндеме мен көздің жетілмегендігін ауыстырады.

Футуристерді мазмұнмен емес, верификация түрінде қызықтырды. Олар жаңа сөздер ойлап тапты, вульгарлық лексиканы, кәсіби жаргонды, құжаттардың тілін, плакаттар мен плакаттарды қолданды.