Түпнұсқада келесі атауда жарияланған Reviews of National Policies for Education

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 11
Ендірме
Ендірме 1.1 Чилидегі білім беру саясатының жалғастығы мен реттілігі ............................31
Ендірме 2.1 ЭЫДҰ мемлекеттерінде шағын жинақталған мектептерді жабуға 
көзқарастар ..........................................................................................................................57
Ендірме 2.2 Альберта провинциясында (Канада) ауылдық мектептерді қосу үшін 
АКТ қолдану........................................................................................................................58
Ендірме 2.3 Германиядағы «PISA-Шок» ................................................................................64
Ендірме 2.4 Төмен үлгерімді арттыру жолымен жетістікке жету: Сингапур мен 
Финляндия мысалдары .......................................................................................................67
Ендірме 2.5 Креативтілік пен сын тұрғысынан ойлаудың дамуға көмектесуі: 
ЭЫДҰ-CCE-Сингапур жұмыс семинарының қорытындылары .....................................79
Ендірме 2.6 Ата-ананың тәрбиесі мен ықпалы: Қазақстанда оқушылардың мансаптық 
дамуды таңдауы...................................................................................................................83
Ендірме 2.7 Тиімді кәсіптік бағдардың маңыздылығы мен элементтері .............................84
Ендірме 3.1: Англияның критерийлері негізінде нәтижелілікті бағалау .............................101
Ендірме 3.2 Грузияның ЖОО-на қабылдау емтихандарының жүйесі .................................109
Ендірме 3.3 ЭЫДҰ мемлекеттерінде үштік білім беру жүйесіне түсу үшін 
критерийлерді орнату көзқарастары .................................................................................111
Ендірме 3.4 Мектептердің қосымша басымдықтарының нәтижелілігін бағалау: 
қолжетімділік пен теңдік мүмкіндіктерін арттыру ..........................................................119
Ендірме 4.1 Финляндия: педагогикалық білім беру бағдарламаларын таңдау 
мінездемесі ..........................................................................................................................141
Ендірме 4.2. Мұғалімдердің аккредитациясы үшін негіз ретінде кәсіптік 
стандарттарды қолдану: үш мемлекеттегі жүйелер ........................................................146
Ендірме 4.3 Ұлттық білім беру саясатын әзірлеу үрдісіне мұғалімдерді тарту: екі 
мемлекеттен мысалдар .......................................................................................................153
Ендірме 4.4 ЭЫДҰ мемлекеттерінде мұғалімдер үшін қосымша төлемдер .......................157
Ендірме 4.5 Мектеп пен қоғам арасындағы байланысты тереңдетуді дамыту 
үшін төрт мемлекеттегі бастамалар ..................................................................................159
Ендірме 4.6 Мектептерді жақсарту мен шындығы ................................................................161
Ендірме 4.7 Мектеп директоры қызметіне үміткерлер басқа қызмет салаларынан ауыса 
алады ма? .............................................................................................................................164
Ендірме 4.8 Австриядағы жалдау үрдісін кәсіптендіру ........................................................165
Ендірме 5.1 ЭЫДҰ мемлекеттеріндегі мемлекеттік шығындарға дағдарыстың әсері ......188
Ендірме 5.2 Инфрақұрылымдардағы инвестицияларды ұтымды басқару ..........................205
Ендірме 5.3 Мектептердің келісімдері мен қорлары .............................................................213
Ендірме 5.4 Мұғалімдердің нақты жалақысы ........................................................................214
Ендірме 5.5 ЭЫДҰ мемлекеттеріндегі білім беру жүйесінің маңызды шешімдерін 
кім қабылдайды? .................................................................................................................229
Ендірме 6.1 Кәсіптік білім беру мен оқытудың анықтамасы ................................................280

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
12 - 
МАЗМҰНЫ
Аббревиатуралар
АДБ           
Азия даму банкі
CAD
Канада доллары
ББК
Білім беруге көзқарас
ОЖСБ
Оқу Жетістіктерін Сырттай Бағалау
КЖАЕЖ
Кредиттерді жинақтау мен аударудың еуропалық жүйесі 
ҮҚ
Үкімет қаулысы
АТО  
Ақпараттық-Талдау орталығы
МБАИ
Мұғалімдердің біліктілігін арттыру институттары
KZT
Қазақстандық теңге (жергілікті валюта)
LCU  
Жергілікті ақша бірліктері
ҚР БҒМ     
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
ҰІШЖ
Ұлттық іс-шаралар жоспары
ҰББСБО
Ұлттық білім беру статистикасы және бағалау орталығы
ҰББСБО
Ұлттық білім беру сапасын бағалау орталығы 
ҚРСА
Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігі
НЗМ
Назарбаев Зияткерлік Мектептері
ЖБҚ
Жан басына шаққандағы қаржыландыру
PISA
Оқушылардың білім жетістіктерін бағалау жөніндегі 
халықаралық бағдарлама
ББЖҚБАРИ Білім беру жүйесінің басшы және ғылыми-педагогикалық 
қызметкерлерінің біліктілігін арттыратын республикалық 
институты 
ББДМБ
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
TIMSS
Математикалық және жаратылыс-танулық білім беру сапасын 
халықаралық  мониторингтік зерттеу
ШЖМ
Шағын жинақталған мектептер
БҰҰДБ
Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы 
ҰБТ
Ұлттық бірыңғай тестілеу
КББО
Кәсіптік білім беру мен оқыту
ӘДК
Дүниежүзілік Банктің әлемдік даму көрсеткіштері 
12
 - 
АББРЕВИАТУРАЛАР

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 13
ТҮЙІНДЕМЕ
Жалпы сипаттама
Қазақстан  Республикасы  -  бұл  кіріс  деңгейі  орташадан  жоғары,  орталық  Азияда 
орналасқан  және  жер  көлемі  бойынша  әлемде  9-шы  орын  алатын  мемлекет.  2011  жылғы 
жағдай  бойынша,  халықтың  жалпы  саны  16,4  млн.  адамды,  оның  ішінде  төрттен  бір
бөлігі 14 және одан төмен жастағы жастарды құрады. 
Қазақстан  Республикасының  ұлттық  білім  беру  жүйесі  мектепке  дейінгі,  бастауыш, 
негізгі  орта,  орта  (жалпы  орта  немесе  техникалық  және  кәсіптік)  білімді,  сонымен  қатар, 
ортадан  кейінгі  және  үштік  білімді  (жоғары  және  жоғары  оқу  орнынан  кейінгі)  қамтиды.
Орта  есеппен,  мемлекеттегі  7  696  мемлекеттік  мектептің  (бастауыш  және  орта  білім  беру)
57%-ы  шағын  жинақталған  болып  табылады,  бұл  аталған  мектептерде  әр  жас  ерекшелігі 
топтарына  сыныптар  ашу  үшін  оқушылар  контингентінің  шағын  екендігін  білдіреді  және
бірнеше  жас  ерекшелігі  топтарының  оқушылары  бір  сынып-жинақтарға  біріктіріледі.
Орта  білім  беру  жүйесіндегі  оқыту  нәтижелерінің  сапасы  «Математикалық
және  жаратылыс-танулық  білім  беру  сапасын  халықаралық  мониторингтік  зерттеу»
(TIMSS)  нәтижелеріне,  сонымен  қатар,  оқушылардың  білім  жетістіктерін  бағалау
жөніндегі  Халықаралық  бағдарлама  нәтижелеріне  сәйкес  әлемдік  орташа  көрсеткіштен
төмен  орналасқан.  Ауылдық  жерлерде  орналасқан  шағын  жинақталған  мектептер,
әдетінше,  қалалық  жерлердегі  үлкен  мектептермен  салыстырғанда,  әлдеқайда  нашар
 нәтижелер көрсетеді.
Алынған  халықаралық  зерттеулердің  нәтижелері  күтілген  нәтижеден  төмен
болғандықтан,  білім  беру  жүйесін,  яғни,  Қазақстан  дәстүрлі  түрде  аса  мән  беретін
секторды  реформалауға  бағытталған,  дәлелдеген  амбициозды  жоспарларды  әзірлеуге
негізгі  факторлардың  бірі  болып  табылады.  Бұл  жоспарларға  жүйенің  құрылымын
өзгертуге  бағытталған  жоғары  сапаны  арттыру,  педагогтардың  кәсіптік  дамуы  және
функционалды  сауаттылықты  дамыту,  мектепке  дейінгі  білім  беру  жүйесін  кеңейту,
қаржыландырудың  жаңа  тетіктерін  енгізу,  инфрақұрылымды  жетілдіру,  сонымен  қатар,
техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін жаңғырту  шаралары кіреді. 
Мектепте білім алудың қолжетімділігі мен тиімділігі
Қазақстан  бастауыш  және  орта  мектептерде  оқытудың  әлеуетін  және  жағдайын
жақсартуға  маңызды  күш  инвестициялауда,  кейбір  жағдайларда  Қазақстан  Республикасының
білім  беру  жүйесі  ЭЫДҰ  мемлекеттерінің  арасына  орташа  қарағанда  қолжетімді  болып
табылады.  Осыған  қарамастан,  мектептегі  сапалы  білімге  қол  жеткізуге  мектептің  орналасқан
жері,  гендерлік  белгісі,  сонымен  қатар,  оқыту  тілі  сияқты  факторлармен    анықталатын
сақталған 
теңсіздікті 
жою 
мақсатында 
көптеген 
істер 
атқарылуы 
қажет.
Аталған  сұрақтарды  шешуге  бағытталған  саяси  тетіктерді  реттеу,  ең  бастысы,
сапалы  оқытуды  дамытуға  жеткілікті  мүмкіндіктерді  қамтитын  мектептер  үшін
басымдықты  қамтамасыз  етеді.  Осылайша,  оқуда  қиындық  сезетін  және  төмен  үлгерім
көрсететін  оқушыларға,  белгілі  деңгейде  өздеріне  мүмкіндік  берілген.  Егер  Қазақстан
осы  мектептердегі  оқыту  нәтижелері  сапасының  деңгейін  арттыруға  ниеттенсе,  онда
оқушылардың  қолайлы  деңгейге  дейін  үлгерімін  арттыруға  қолдауды  қамтамасыз  ету
үшін 
мақсатты 
бағытталған 
және 
шұғыл 
шараларды 
қабылдауы 
керек.
Қазақстанның  орта  мектептеріндегі  оқыту  мүмкіндігіне  қарамастан,  айтарлықтай
тиімді  емес.  TIMSS  және  PISA  зерттеулерінің  нәтижесінде  алынған  деректер
Қазақстандағы  жалпы  орта  білім  беру  жүйесінің  теориялық  білімді  тарату  және
оқушылардың  арасында  есте  сақтау,  тану  және  ақпаратты  табу  дағдыларын  дамыту
ТҮЙІНДЕМЕ
 - 13

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
14 - 
МАЗМҰНЫ
мәнмәтінінде  қажетті  деңгейде  тиімді  екендігін  көрсетеді.  Осыған  қарамастан,  дамыту
мен  тәжірибелік  қолдану  жағынан  оқушылардың  арасында  әлдеқайда  жоғары  деңгейлі
ойлау  дағдылары,  математикалық  білімді  тәжірибеде  қолдану  және  математикалық
ойлауды  дамыту,  немесе  оқылым  процесінде  мәтінді  талдау  және  бағалау  сияқты  бұл
жүйе  салыстырмалы  түрде  әлсіз.  Орта  мектептің  оқу  бағдарламасы  академиялық  сипатта
және шектен тыс көлемді болғандықтан, тиімді оқытуға негізгі кедергі болып табылады.
Оқытудың  тиімділігін  арттыру  мақсатында,  мемлекет  Үкіметі  жаратылыстану
ғылымдары  мен  математика,  әлеуметтік  және  гуманитарлық  ғылымдар,  сонымен  қатар,
технологиялық  саладағы  зерттеуді  тереңдетуді  қамтамасыз  ету  мақсатында  12  жылдық
білім  беру  жүйесіне  көшуді  және  11-ші  сынып  деңгейінде  оқытуды  қайта
ұйымдастыруды  жоспарлап  отыр.  Бұл  -  амбициозды  жоба.  Бұл  жұмыстың  табыстылығы
Қазақстанның  12  жылдық  білім  беру  үлгісін  қазіргі  білім  беру  жүйесінің  тиімді
аспектілерін  сақтай  отырып  және  бір  мезгілде  алдағы  уақыттағы  жүйенің  әлсіз  жақтарын
болдырмайтын  мақсатты  қамтамасыз  ету  қабілеттілігіне  байланысты  болады.  Осыған
қарамастан,  әлеуетті  тоқтататын  факторлар  жоғары  сапалы  технологиялық  зерттеулерді
жүзеге асырудың негізін қалауда күрделі қиындықтар туғызуы мүмкін. 
Білім беру нәтижелерін және оқыту сапасын бағалау 
Қазақстандағы  бастауыш  және  орта  мектептерде  оқушылардың  жетістіктері  тұрақты
түрде  сыныптағы  мұғалімдермен,  сонымен  қатар,  9шы  сынып  оқушыларын
кездейсоқтық  іріктеу  арқылы  оқу  жетістіктерін  сырттай  бағалау  (ОЖСБ)  жүйесі  негізінде
және  мектептік  білімді  аяқтау  мен  ЖОО-на  түсу  мақсатында  11-ші  сыныптың  соңында
оқушылардың  барлығы  дерлік  тапсыратын  тестілеудің  кешенді,  стандарты  жүйесі
Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) аясында сыртқы тексерулердің барысында  бағаланады.
Қазіргі  түрінде  Қазақстандағы  сынып  жетекшілерінің  жетістіктерді  бағалау  жүйесі 
мектепте  оқушылардың  алған  (немесе  алмаған)  білімі  мен  дағдыларына  қатысты  нақты
анықтама  бермейді.  Бағалаудың  сараланған  критерийлері  мен  әр  түрлі  пәндер  бойынша 
оқытудың  нәтижелерін  салыстырулар,  соған  байланысты,  әр  түрлі  мектепте  екі  түрлі
педагогтан  бірдей  баға  алған  екі  оқушының  мектептік  оқыту  барысында  үлгерім 
деңгейінің  бірдей  болуына  қандай  да  бір  кепілдіктер  жоқ.  Нәтижелелікті  бағалаудың
тиісті  әдістері  критерийлер  негізінде  жоғарыда  аталған  кемшіліктерді  еңсеруге  мүмкіндік
туғызады,  қазіргі  кезде  аталған  бағалау  әдістері  Назарбаев  Зияткерлік  мектептері
1
  желісі 
базасында әзірленіп және апробациядан өтуде.
ОЖСБ  және  ҰБТ  сияқты  жергілікті  сыртқы  бағалау  жүйесінің  оқушылардың
үлгерімін  мониторингтау  мәнмәтінінде  басқа  мемлекеттердегі  стандартты  тестілеудің
ұқсас  жүйесіне  бейімделген,  аталған  жүйенің  әлеуетін  толық  жетілдіруге,  оқыту
процесінде  әлеуетті  үлгермеуші  оқушыларды  анықтауға,  сонымен  қатар,  тиісті  білім  мен
дағдыны  тестілеуге  мүмкіндік  бермейтін  күрделі  кемшіліктері  бар.  Көптеген
таңдаулардың  негізінде  («multiple-choice  format»)  ҰБТ  мен  ОЖСБ  форматының
қарапайымдылығы  теориялық  сипаттамалы  (білімдік  сұрақтар)  сұрақтар  үшін  тиімді 
болып  келеді,  бірақ  түсіну,  қолдану  және  талдау  сұрақтарын  айқындамайды,  егер  едәуір
жоғары  деңгейлі  бағалау  дағдылары  мен  ЖОО-да  оқушыларды  әлеуетті  оқыту  мақсаты
қойылған  жағдайда  қосуға  тура  келеді.  Осылайша,  тек  білімді  ғана  қамтымайтын 
мүмкіндіктерді  қамтамасыз  ету  мақсатында,  сондай-ақ  білімді  қолдану  мүмкіндіктері  мен
кең  көлемді  ойлау  дағдысын,  сонымен  қатар,    әр  білім  беру  жүйесінің  аяқталу  кезеңінде
стандартталған  тестілеу  жүйесін  енгізу  мақсатында  сыртқы  бағалау  жүйесін  жетілдіру
ұсынылады. 
ТҮЙІНДЕМЕ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
МАЗМҰНЫ
 - 15
Мұғалімдер мен мектеп басшылығы
Қазақстанда  мұғалім  мамандығы  төмен  мәртебе  мен  беделден  қиындық  көруде.
ЭЫДҰ  көптеген  мемлекеттерінде  мектеп  мұғалімдері  толық  бағаланбау  сезімдерін,
сондай-ақ,  педагогикалық  қызметтің  имиджі  мен  мәртебесіне  қатысты  ұқсас
алаңдаушылықтың  бар  екендігін  айтуда  (ЭЫДҰ,  2005).  Оның  үстіне,  Қазақстандағы
мектеп  мұғалімдері  жалақыларының  салыстырмалы  деңгейі  төмен  болып  табылады, 
сонымен  қатар,  жалақыны  төлеу  сызбасы,  ең  алдымен,  өзінің  педагогикалық  қызметін 
(яғни,  кәсіптік  тәжірибенің  алғашқы  жылдары  бар)  жаңадан  бастаған  мұғалімдерге
қатысты    қолайсыз  сипатта  берілген.  Мектептер  арасында  мұғалімдердің  тең
бөлінбеуі,  сондай-ақ,  анағұрлым  жоғары  білікті  мұғалімдердің  аз  деңгейде  қолайсыз
мектептерде  қызмет  етуі  мүмкін,  көп  деңгейде  қосымша  мектеп  қорлары  мен  қолдау 
қамтамасыз  етілген  дарынды  балаларға  арналған  мектептерде  кәсіптік  қызметін
жүзеге асыруы мүмкін екендігі байқалады. 
Бұл  сұрақтарды  шешу  Білім  беруді  дамытудың  2011  -  2020  жылдарға  арналған 
мемлекеттік  бағдарламасының  (ББДМБ)  негізгі  басымдықтарының  бірі  болып  табылады,
оның  үстіне,  бүгінгі  таңда  бұл  бағыттағы  реформаларды  жүзеге  асыру  жұмыстары
жүргізілуде.  2009  жылдан  бастап  мектеп  мұғалімдерінің  жалақы  деңгейі  көтерілуде,
сондай-ақ,  жоғары  білім  деңгейінде  педагогикалық  біліктілік  алуға  күшті  қаржылық 
ынталандыруды  енгізу  жүзеге  асырылды,  осылайша,  ББДМБ-да  аталған  мақсатқа
жетудің  амбициозды  бағыттары  айқындалған.  Дегенмен,  бұл  тек  бастамасы  ғана,  ал
мақсатқа  табысты  жетудің  орнықсыз  екендігі  көрінеді.  Реформаның  табыстылығы 
мемлекеттік  органдар  табысты  жетуге  ынталандырған  білім  беру  жүйесіндегі
мұғалімдердің  жаңа  мүмкіндіктерден  пайда  табуы  мен  кәсіптік  шеберліктің  жаңа
тұжырымдамасын  бекіту  деңгейіне  байланысты  болады.  Қазақстанда  барлық  толық
кәсіптік  стандарттарды  байланыстыратын,  әр  түрлі  деңгейде  түрлі  пәндерді  оқыту
тиімділігін  ұсынып,  жалпы  ұғымды  айқындайтын,  педагогикалық  білім  беру
бағдарламасының  аттестациясы  стандарттарымен  қатар,  сондай-ақ,  біліктілікті 
арттырудың  жоспарлы  шеңберін  әзірлеудің  тұтастық  жүйесі  енгізілмегені  мәселенің
басқа жағы болып табылады.
  Басқа  жағынан  алғанда,  мектеп  директорларын  қолдауға  бағытталған  саяси 
шаралар 
білім 
беру 
реформаларының 
жүргізілуіне 
байланысты 
мектеп 
директорларының  жауапкершілік  деңгейінің  артуынан  күтілетініне  қарамастан,
маңызды  деңгейде  алғанда  шектеулі  сипатта  болады.  Кәсіби  функцияларды  орындау 
үшін  анағұрлым  білікті  кадрларды  жинақтауға,  мектептің  әкімшілік  персоналының
әлеуетін  арттыру  үшін  қажетті  инвестиция  көлемімен  қамтамасыз  етуге,  сонымен
қатар,  тиісті  деңгейде  кәсіби  даму  мен  өсуді  марапаттауға  бағытталған  саясатты 
жүзеге асыру орынды іске асырылады.
Қазақстандағы білім беруге жұмсалатын шығындар және қаржыландыру тетіктері 
Білім  сапасын  арттыру  үшін  реформалардың  маңызды  мәні  бар,  бірақ  мектептің 
күнделікті  қызметінде  егер  жаңа  идеяларды  қабылдау  және  жаңа  сапа  стандарттарына
сәйкес  қызметті  жүзеге  асыру    мақсатында  инвестициялар  маңызды  аспект  болып 
табылады.
Соңғы  жылдары  Қазақстанда  білім  беруге  жұсалатын  шығындар  деңгейі  күрт  өсті,
дегенмен,  бұрынғыдай  әлемдік  орташа  деңгейден  төмен  болып  отыр,  сондай-ақ,  білім 
беру  саласындағы  өзгерістерді  енгізу  пайдасына  негізгі  түрде  қосымша  қор  көлемі
бөлінді.  Осылайша,  орта  білім  беру  ұйымдарының  желісі  қажетті  деңгейде 
қаржыландырылмай,  оның  үстіне,  білім  беру  қызметкерлері  жалақысының  деңгейі
ТҮЙІНДЕМЕ

ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНА ШОЛУ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОРТА БІЛІМ БЕРУ
16 - 
МАЗМҰНЫ
мемлекет  аумағында  бұрынғыдай  біліктілік  деңгейі  ұқсас  қызметкерлердің  орташа  кіріс
деңгейінен  едәуір  деңгейде  төмен  болып  отыр.  Үкімет  білім  беруге  жұмсалатын 
шығындарды  арттырып,  осылайша  реформаларды  жүзеге  асырудағы  инвестициялар
көлемі  мен  мемлекеттің  барлық  аумағындағы  мектептің  күнделікті  қызметін
қаржыландыру 
арасындағы 
тиімді 
балансты 
қамтамасыз 
етуге 
үндейді.
Қорлардың  жетіспеушілігі  ішінара  бүгінгі  таңда  қаржылық  қорларды  аса  қажеттілігі 
сезілетін  арнаға  бағыттауды  қамтамасыз  ете  алмау  мүмкіндігі  білім  беруді  қаржыландыру
тетіктерінің  кемшіліктерімен  байланысты.  Мемлекеттік  басқару  органдары  аталған 
аяқталмаған  түзетулер  туралы  қажетті  дәрежеде  ақпараттандырылған  және  жан  басына 
шаққандағы  қаржыландыру  формуласын  ендіру  жолымен  аталған  мәселені  шешуге 
ниетті.  Бұл  қадам  дұрыс  бағытта,  дегенмен,  жан  басына  шаққандағы  қаржыландыру  тетігі
жалпыұлттық  көлемде  жетілдірілген  жоспарлау  жүйесін,  қаржыландыру  формуласына
шағын  жинақталған  мектептердің  қосылуын,  алдағы  уақытта  білім  беруге  жұмысалатын 
шығындарды  арттыруды,  сонымен  қатар,  қазіргі  кезде  бар  шындық  тұрғысындағы 
мезгілдік шеңберді қажет етеді.

жүктеу/скачать 4,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: