«Тұран» Университі
Дүние, өмір және адам мәселелері
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
| Дүние, өмір және адам мәселелері.
Енді Аристотельдің метафизикалық көзқарастарын нақтылай “ай астындағы Дүниеге², яғни оның натурфилософиялық көзқарастарына келер болсақ, онда бұл Дүниенің бұрынғы философтар айтқан төрт стихиясына қайтадан ораламыз. Аристотель алғашқы материя қанша енжар, сапасыз, сансыз т.с.с. болғанымен дегенмен оның жылылық, суықтық, құрғақтық пен дымқылдығы бар. Ал олардың бір-бірімен жұп-жұп болып қосылуы Дүниенің негізінде жатқан төрт стихияны тудырады: жылы мен құрғақ - отты, жылы мен дымқыл – ауаны, суық пен дымқыл – суды, суық пен құрғақ - жерді. Ал аспанды алар болсақ - ол құдіретті Эфирден – квинтэссенциядан (бесінші мән) тұрады. От пен ауа жеңілірек болғаннан кейін Дүниенің шекарасына, ал жер мен су ортасына қарай жылжиды. Сондықтан оттың жалыны, жылы ауа жоғарыға көтеріліп кетеді, ал су төменге қарай ағады, ауаға лақтырылған жер қайтадан төменге түседі. “Ай астындағы Дүние² осы төрт стихиядан құралады. Егер Демокрит, я болмаса Анаксагор заттарды ұсақ бөлшектердің бір-бірімен араласуының негізінде пайда болады десе, Аристотель олар бір-бірімен сіңісіп кетеді,- деген пікір айтады, яғни затты біртұтас нәрсе ретінде оның құрамдас бөлшектеріне теңеуге болмайтынын көрсетеді. Сонымен дүниеге келген заттардың формасы болғаннан кейін олар өзінің ішкі мақсатына лайықты өзгеріске, қозғалысқа түседі. Аристотель қозғалыстың төрт түрін көрсетеді. Пайда болу мен құру. Сапалық өзгерістер, яғни заттардың қасиеттерінің өзгеруі. Сандық өзгерістер, яғни заттың үлкеюі мен кішірейуі. Орын ауыстыру. Бірінші қозғалыс түріне келер болсақ, бірдеңе дүниеге белгілі бір мүмкіндіктің іске асуы арқылы келеді. Олай болса, пайда болу дегеніміз бір нәрсенің құруына, құру – басқа бір нәрсенің Дүниеге келуіне әкеледі. Қозғалыс белгілі бір кеңістікті талап етеді және уақыттың шеңберінде болады. Аристотель кеңістікті заттың алатын орны ретінде түсінеді, ол Демокриттің көзқарасына бұл мәселе бойынша қарсы келеді. Уақыт - қозғалыстың саны. Санды есептейтін адамның жан-дүниесі ғана. Олай болса, ол жан-дүниенің қасиеті ғана. Шын дүниеде тек қозғалыс қана бар. Енді тіршілік әлеміне келер болсақ, Аристотель оған материя және форма тұрғысынан қарайды. Тірінің денесі материядан тұрса, жаны – формадан тұрады. Тіршіліктің жаны оның ішкі энтелехиясынан құрайды да, белгілі бір мақсатқа лайықты етіп қозғалтып дамытады. Дүниедегі тіршілік негізінен үшке бөлінгеннен кейін, Аристотель жанды да үшке бөледі. Өсіп-өнетін жан (өсімдіктер әлеміне тән). Сезінетін жан (жануарлар әлеміне тән) Ойлайтын жан (адамдарға тән). Адамның орны тіршілік әлемінде – ерекше. Ол – ақыл-ойдың иесі. Сондықтан, оның жан-дүниесі, дене құрылымы да өзгеше. Ол тік жүреді, еңбек етіп, сөйлей алады т.с.с. Адам түйсіктері арқылы заттардың формасын қабылдай алады, барлық түйсіктер бір-бірімен байланысқа түсіп затты біртұтас құбылыс ретінде қабылдауға мүмкіндік береді. Адам ақыл-ой арқылы сезімдік кейіптерді қабылдап, шығармашылық жолмен игереді. Олай болса, ол қабылдайтын ақыл-ойға және шығармашылық ақыл-ойға бөлінеді. Соңғыны Аристотель “әрекетті ақыл-ой² дейді. Оның қайнар көзі “форманың формасы² - Құдайда. Көп адамдар өмірдің мәнін ләззат алумен теңестіреді. Ол – шынына келгенде, - құлдың арманы; Екіншілер сый-сиапатқа бөленіп, даңқты армандайды, олардың бәрі де басқа біреулердің ықпалымен байланысты, бүгін бар, ертең жоқ; үшіншілер байлық қуып шаршайды, бұл соңғы ең мәнсіз, өйткені ол табиғатқа қайшы келетін нәрсе, өйткені байлық басқа мақсаттарға жетудің құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін, мақсат ретінде оның ешқандай мағнасы жоқ, - дейді Аристотель. Адамның барлық іс-әрекетінің мақсаты – рахатқа жету. Адам ақыл-ойдың иесі болғаннан кейін, әрине, рахаттың ең биік түрі – Дүниені ақыл-оймен шолу (theorіa). Бірақ адам тірі пенде болғаннан кейін ең алдымен өмір сүру керек – ол үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Әрине, кедейлік, үне бойы керекті нәрселердің жетіспеушілігі, ауру, бақытсыздық т.с.с. адамды рахаттан алыстатады. Егер бай болсаң, қалағаныңның бәрі қол астында болса, денсаулығың, күш-қуатың мол болса, онда өзіңді бақытты сезінесің. Бірақ ол рахатқа жақындатқанымен оның өзі емес. Рахатқа жетудің негізгі жолы ол – арете (arete – грек сөзі, -ізгілік, ішкі салмақтылық). Сонымен рахат дегеніміз ізгілікті іс-әрекеттің нәтижесі, яғни ақыл-оймен шектелген ләззат. Олай болса, ол туа бітпеген, оған үйрену керек. Әңгіме, біржақтылықтан аулақ болып, әр нәрсе, іс-әрекет, жүріс-тұрыстың ортаңғы жолын табуда. Оған ақыл-оймен тоқу арқылы жетуге болады. Мысалы, кеңпейілдік – даңқойлық пен жансақтаулықтың екі ортасында; ерлік – ессіз батылдық пен қорқақтықтың ортасында; мырзалық - шашып-төгу мен сараңдықтың ортасында т.с.с. Сонымен, еш нәрсе “өте² болмауы керек. Аристотель ізгіліктің екі түрін көрсетеді – біріншісі – дианоэтикалық, екіншісі – этикалық. Біріншіге жету үшін адам жақсы білім алып, оны өмірдегі тәжірибемен ұштастыруы керек. Этикалық құндылықтар әдет-ғұрып арқылы беріледі (ethos - әдет). Дианоэтикалық құндылықтарға ақыл-оймен жетсек, этикалық құндылықтарға – іс-әрекет, жүріс-тұрыс арқылы жетеміз. Батыл болу үшін батыл іс-әрекеттер жасау керек, әділетті болу үшін - әділеттілік жолымен жүру керек т.с.с. Соңғы құндылық Аристотельді, әсіресе, қызықтырады. Оған бізде тоқтаңқырайық, өйткені, бүгінгі өтпелі заманда әділеттік деген сөзді біз тіпті ұмытып кеткен сияқтымыз, ал өткен кеңес заманында әділеттілікті саясатта адамдарды кедейліктің негізінде теңеуге әкеліп тіреген болатын. Аристотельдің айтуынша, әділеттілік бір жағынан адамдарды теңеу арқылы, ал екінші жағынан игіліктерді әр адамның, қоғамдағы алатын орны арқылы бөлу керектігінен шығарады. Әділеттік мәселесі бізді мемлекетке тікелей жеткізеді. Аристотель адамды “zoon polіtіcon² – саяси жануар ретінде анықтайды, өйткені, адам жануарлар сияқты жалғыздан жалғыз өмір сүре алмайды. Мемлекет, сондықтан, адамдардың бірігіп өмір сүруінің жолында пайда болған қажетті құбылыс. Аристотель мемлекет мәселесін жеке меншікпен және еріктілікпен ұштастырады, құлдар – мемлекеттің азаматы бола алмайды. Егер Платон жеке меншік жойылу керек,- деген болса, Аристотель, керісінше, оның қажеттігін көрсетеді. Жеке меншіктің көп пайдалығын айтпағанның өзінде-ақ, дейді ойшыл, бір нәрсенің иесі болу адамға түсінбейтін ләззат сезімін әкеледі. Сонымен қатар, байлықтың иесі мырза болып қарапайым халыққа, кем-тарларға көмеьктесіп, оларды қолдап отыруы қажет, басқа жағдайда қоғам тұрақтылығынан айырылып қалып, мемлекетке қауып төнуі мүмкін. Соңғы мәселеге көп көңіл бөліп, ойшыл ел тұрақты болуы үшін оның негізгі халқы орта дәрежеде өмір сүруі керектігін айтады. ХХ ғасырда әлеуметтік философияда бұл “орта таптың теориясына² айналды. Аристотельше ойласақ, бүгінгі таңдағы біздің қоғамның құрылымындағы орта топтың әлсіздігі, кедейлер мен байлардың айырмашылығының шеттен шығуы қоғамның тұрақтылығына теріс әсерін тигізіп жатыр. Аристотель өз заманының саяси тарихын зерттеп, мемлекеттің басқару формаларының заңды түрде алмасып отыратынын байқайды. Мемлекетте де, сонымен, ол форманың белсенділігін, өзінің философиясына сәйкес, көрсеткісі келеді. Мемлекеттің басқару формалары билікті ұстап отырған адамдардың санына қарай бөлінеді, ал оның өзі байлықтың көлемімен тығыз байланысты. Екінші жағынан – билік басындағы отырған адамдардың мақсаты қандай – халықтың мүддесін, я болмаса өздерінікін қорғаумен байланыстырады. Осы екі тұрғыдан Аристотель басқарудың үш дұрыс түрін, үш бұрыс формаларын ашады. Дұрыс тұрлері – монархия (monos – бір, arche – билік), бір адамның билігі, аристократия (arіston – ең жақсы, асыл), аз ақсүйектердің бірігіп басқарған билігі, полития (polіs – қала), ерікті адамдардың байлығына қарай байланысты құрылатын үкімет билігі. Бұрыс биліктерге келер болсақ, монархия, қандай жақсы билеу түрі болса да бірте-бірте тиранияға – бір адамның зорлығына, заңсыз басқаруына әкелуі мүмкін. Аристократия да жүре келе бір-бірімен сыбайлас болып қыз-алысып – берісіп, халыққа қызмет етпей олигархияға ауысуы ғажап емес. Полития да бірте-бірте демократияға ауысып (Аристотель демократия ұғымын қазіргі мағнасынан көрі басқаша қарайды) кез келген надан адамның кеудесін қағып “мен басқарамын² деген пиғылын туғызып мемлекеттің билігіне олардың келуін тудырады (қазіргі өтпелі қоғамдағы кейбір сайлаулар кезіндегі үрдістерге ұқсас). Сонымен, Аристотельдің біршама әлеуметтік-саяси көзқарастары бүгінгі таңға дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Оның көтерген көп мәселелері болашақ дәуірлердегі ғалымдарға рухани азық болып, олардың шығармашылық шабытын оятты. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|