«Тұран» Университі
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
С. Мырзалы Философия
- Бұл бет үшін навигация:
- ХХ ғасырдағы Отандық философия Қайшылыққа толы ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Ресей империясының шеңберiндегi қысылған, езiлген халықтың ұлттық сана
- Егемен қазақ Елi
- Шәкәрiм философиясы мен ағартушылық идеялары Ұлы Абайдың туысы Шәкәрiм Құдайбердiұлы (1858-1931ж.ж.)
| Өсек, өтiрiк, мақтаншақ,
Ерiншек, бекер мал шашпақ - Бес дұшпаның бiлсеңiз, Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой - Бес асыл iс, көнсеңiз». Әрине, Абай - телегей-теңiз, бiз оның кейбiр маңызды ойларына ғана талдау жасадық. Оқырманға Абайтану жолында сәттiлiк тiлейм ХХ ғасырдағы Отандық философия Қайшылыққа толы ХХ ғасыр қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Ресей империясының шеңберiндегi қысылған, езiлген халықтың ұлттық сана-сезiмi оянып, ерiктiкке, халықтың өз бостандығына деген iңкәрi оянады; халық зорлық-зомбылықтың негiзiнде жартылай қырылып, геноцидке (тұқымымен құру) түсе жаздап Кеңес заманының алғашқы кездерiнде түпкiлiктi түрде көшпендiлiк өмiр салтымен қоштасып жерге отырады, сауаты ашылып, мәдениетi дамиды . Жергiлiктi халықтың саны күрт төмендеген соң, оның кең байтақ бай жерiне басқа ұлттар мен ұлыстардың өкiлдерi өз еркiмен, я болмаса, қуғын-сүргiнге ұшырап көптеп келе бастайды, қазақ елi көпұлттық елге айналады. Жаңа қалалар бой көтередi, тау-кен өндiрiстерi тез қарқынмен дамиды, тың жерлер бұрыңғы-соңды болмаған қарқынмен игерiле бастайды. 70-шi жылдардың аяғы, 80-шi жылдардың басында Кеңес Одағы iрiп-шiрiп, империя кұйзелiске ұшырайды - соның нәтижесiнде 90-шi жылдары Кеңес Одағы ыдырап, оның орнында жаңа тәуелсiз мемлекеттер пайда болады. Қазақ халқының жүздеген жылдар бойы армандаған ел бостандығы жүзеге асып Егемен қазақ Елi дұниеге келедi . Сонымен, ғасыр трагедиямен басталса, соңында халықтың шаттыққа толы жарқын үмiттерiмен, оның жаңа мемлекет орнатудағы құлшынысымен аяқталып, ХХI ғ ұласады. Мiне, жоғарыдағы айтылған тарихи өзгерiстер мен көлемдi оқиғалар философия саласында терең толғауларды тудырып, Отандық ой-талғамды жаңа сатыға көтередi. Ендi әңгiменi нақтылай келе ХХ ғ ұлы ойшылдардың философиялық шығармашылығына назар аударайық. Шәкәрiм философиясы мен ағартушылық идеялары Ұлы Абайдың туысы Шәкәрiм Құдайбердiұлы (1858-1931ж.ж.) - ХIХ ғ аяғы - ХХ ғ басында өзiнiң терең де жан-жақты рухани еңбектерiмен тарихта қалған, қазақ руханиятында ерекше орны бар ұлы ойшыл-философ, тарихшы, ағартушы, ақын. Оның философиялық көзқарастарының қалыптасуына ағасы, тәлiм-тәрбие берушiсi - Абайдың - ықпалы өте зор болды. Өзiнiң аса дарындылығының арқасында Шәкәрiм бес жасынан бастап сауатын ашып, араб, парсы, түрiк, орыс тiлдерiн өзiндiк жолмен оқып-бiлiп, соның нәтижесiнде Батыс және Шығыс философиясы, әдебиетi мен поэзиясынан сусындап өзiне тән ерекше дүниеге деген көзқарасын дүниеге әкелдi. Шәкәрiмнiң онтологиялық (болмыстық) көзқарастарына келер болсақ, оны рационалдық дiни философияға, нақтылай келе деизм (құдайды Жаратушы ретiнде мойындағанмен, Табиғат әрi қарай өз заңдылықтарының негiзiнде өмiр сүре бередi) бағытына жатқызуға болатын сияқты. Өзiнiң “Тiршiлiк, жан туралы» өлеңiнде ойшыл Дүние жөнiнде былай дейдi: “Жаралыс басы қозғалыс, қозғауға керек қолқабыс. “Жан» де, мейлiң бiр “мән» де, Сол қуатпен бол таныс. Әлемдi сол мән таратқан, Қозғалмаса көшпейдi, Көшпеген нәрсе өспейдi. Өспеген нәрсе өзгермес, Түрден ол түрге түспейдi». Бұл шумақтан бiз бүкiл дамудың қайнар көзi қозғалыста екенiн, ол жоқ жерде өсiп-өнудiң де жоқ екенiн байқаймыз. Бiрақ ойшыл сол қозғалыстың өзi бiр қуаттың арқасында болатынын айтады. Бұл жерде ерiксiз ХХ ғ өмiр сүрген әйгiлi француз дiни философы Тейяр де Шарденнiң дүниенiң негiзiндегi “тангенциалдық» (физикалық) және “радиалдық» (психикалық) энергиялар жөнiндегi ойлары есiмiзге түседi - Шәкәрiмнiң көзқарасы оған өте жақын. әрi қарай: “Құс, балық, шаян, көп алуан, Айуаннан өсiп болдық адам. Кейiмiз естi, кейiмiз надан, Жаралыс салған сондай мән». Бұл ақынның жолдарынан бiз адамның өзi табиғаттың төл туындысы екенiн байқаймыз, яғни ол бұл мәселеге жаратылыстану тұрғысынан қараған екен. “Жанымыз кұннен келген нұрдан, Тәнiмiз топырақ пенен судан. Күн - атам, анық жер - анам, Бiрi нұр берiп, бiрi - тамақ, Бұзады бiрақ қайтадан. Ер жетем, толам, қайта солам, Әрi анам - бұл жер, әрi - молам...» Қандай ғажап ойлар ! Күннiң сәулесiнiң арқасында жер бетiнде тiршiлiк дүниеге келдi емес пе ? Бұл шумақтан бiз Шәкәрiмнiң тiптi деизмнен гөрi пантеизмге (Табиғаттың өзiн Құдаймен теңейтiн iлiм) жақынырақ екенiн жорамалдаймыз. Сонымен қатар, бұл дұниеде ешнәрсе де мәңгi емес, өзiнiң сатыларынан өтiп (ер жетем, толам, солам) өмiр сүруiн тоқтатады. Бiрақ, ол iзсiз жоғалып кетпейдi, басқа бiр денеге, құбылысқа айналады. “Электриядан не шықты, Iстедiң талай қызықты ! Дәл өзiн көрген адам жоқ, Шын затын оның кiм ұқты ? жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|