Түркі академиясы халықаралық Ұйымы йүСҮП ҰЛЫҚ хас-хажиб баласағҰНИ
жүктеу/скачать 1,36 Mb. Pdf көрінісі
|
Й.Баласағұн.-Құтадғу-білік
| [Өлеңмен жазылған алғы сөз]
1. Жалғыз Құдай құдіретті көктегі, Барлық мақтау сөзді соған төк, тегі. Құдіретін, ұлылығын жар етер, Күші кемел – жаратар да бар етер. Жер мен көктің, тірі жанның иесі, Жер мәз болып – берді ризық тиесі. Барша жанға көміп берді көмейді, – Жегізеді, бірақ өзі жемейді. 5. Аш қоймайды жаны бардың бірісін, – Ішім, жеммен асырайды тірісін. Со болады нені қалай қаласа, Ұлы қылар қалағанын ол аса. Сәлем, мадақ расулге Ол таңдаған, Достарына және сәлем сандаған [16]. Ел көсемі бұ Мүхаммед баста өзі, Бар қауымның ол болады бас-көзі. Осы кітап – ақыл-ойдың нышаны, Білгендерге – білім, теңіз ұшаны. 10. Баға жетпес парасат бар орасан, Шүкір етіп, қанағатпен қарасаң. Сан сөзі бар даналардың сүзілген, Бәрі осында інжу болып түзілген. Бүкіл Шығыс патшалары, бектері, Білімді мен естілердің текті ері, – 7 Бәрі келіп бұ кітапқа тоқтады, Қазына қып сары алтындай сақтады. Әке ұлына мирас еткен асырып, Өзі оқыған жұрттан надан жасырып. 15. Пайдасы мол, зияны жоқ іркілер, Түсінбес-ау мұны талай түркілер [17]. Естіген жан білер, болса ішінде ес, Хат білгеннің бәрі бірдей түсінбес. Кітап сөзі тура жолға салғанда, Іс бітеді екі бірдей жалғанда. Барлық дана Машын менен Шыңдағы Мақтап айтқан «Жақсы сөз, – деп, – мұндағы». Шығыс елі, Түркі жұрты болжаған Мұндай кітап дүниеде болмаған. 20. Кітап құнын білімді жан ұғады, Түйсіксізден тек надандық шығады. Кітап құнын білмейтінге ермегін, Дос болса да, сеніп кітап бермегін. Түйсігі жоқ білмейді, міз бақпайды, Зейіні бар оқып, мұны сақтайды. Дәуірінде Бұғра ханның біртіндеп, Жазылды бұл хан сөйлейтін бір тілде. Мұндай кітап кім жазып ед бұрында, Кейін ешкім келе алмас-ты қырына. 25. Қане, кім бар жаза алатын мұндай ғып, Жаза алғанды мақтайын мен дыңдай ғып. 8 Талай елде, кең далада керілген Ат кітапқа түрлі-түрлі берілген. Әр елдегі даналар өз ойынша Ат қойыпты ел әдеті бойынша. «Ел әдеті» депті Шыңның елінде Ал, Машында «Ел қамқоры» делінді. Шығыетағы ел кереметке теңгерді, «Патша көркі» деген атты жөн көрді. 30. «Шаһ-и наме» боп Иранда тұр онда, «Құт білімі» боп атанған Тұранда [18]. Әр тілдегі осы атаулар алынып, Мұнда айтылды бір жүйеге салынып. Ұлы кісі атын қойып таратқан, Ол – ізгі құл, жарылқасын Жаратқан. Кім кітапты түгел оқып шығады, Түркі тілде не ғажапты ұғады: Кітап жұрттың қажетіне жарайды, Патша оқыса – жұрт қолына қарайды. 35. Кім билеуші? – билеу керек бұ жұртты, Сол жайды айтып, даналар сөз тұжыртты. Айтар: амал, шартын тәртіп түзетер, Елбасы мен елдің жайын күзетер. Әдіс айтар мәңгі ел билеп жүретін, Елдің азып-тозып кету ретін. Айтар ерлер, әскер қол мен қосынды, Жиылып ап, жолға шыққан жосынды, – 9 Соның бәрі бұ кітапта қаралар, Шешіледі сараланып, – қарап ал! 40. Елді берік ұстай білген тақ тұрып, Жарамды ерге іс береді тапсырып. Болса кімнің мол ақылы – парығы, Сол – бір шырақ, айдың түскен жарығы. Ел хақы бар «патша» деген кісіде, «Елді түзеу – бұ патшаның ісі» – де. Күтсе халқы өз патшасын саялап, Халқын ол да бағып-қақсын аялап. Білер патша соғысуды, қыруды, Әскер түзіп, майдан шебін құруды. 45. Айтар кітап: қандай амал, гәп барын, Быт-шыт етіп жау әскерін таптарын. Айтар: қолға ел тізгінін алуды, Патша қалай елді жолға салуды. О патшаны ел сүйіпті сыйлы қып, Жұрт көруге жиналыпты ұйлығып. Бағы жанған жұмыс алсын жауапты, Қусын патша бастары бос қауақты. Ұста жақсы біреу саған қол артса, Жақындатпа жауыз көзін алартса. 50. Айтар жаман саясатқа ергенді, Тарт өзіңе ер көңілін бергенді. Болсын ақыл, жарқын жүрек, ойлы ұғым, Толықтырсын қазынаның байлығын. 10 Бола білген жай халыққа төзімді, Табар содан бір рахат сезімді. Өсиет сөз айттым – ойға тоқығын, Мені ұмытпа, арнап дұға оқығын. Кітап жазған, ойын түйіп осыған, – Атақты жан сөз өнері тасыған. 55. Ол кезінде риза болды, еленді, Ой, білімі сый-құрметке бөленді. Ол айтып ед білім, құрмет керек-ті, – Жаны таза, адал ойы, зерек-ті. Мұның жері құт орнаған ел еді [19], Ата-тегі сөз айтатын келелі. Туған жерден ол шығандап кеткен-ді, Бұ кітапты сонда тәмам еткен-ді. Түзеп, жазып, келтіріп сын-әрін де, Қылды дайын Қашқар елі-жерінде. 60. Хандар ханы – Тауғач Бұғра Қарахан Әкелгенде оқып мұны қараған. Сыйлық берді ол, құрмет қылды құнығып, Қалам ақы, парасаттың құны ғып. Атақ берді «Хас-Хажиб» деп, «ақын» деп, «Ет қызмет, – деді, – маған жақын кеп». Осы ат үшін ел құрметтеп жатады, Содан «Юсуф Хас-Хажиб» – деп атады. Бұ кітаптың өз баяндау жолы бар, – Төрт тәбәрік нәрсе мұнда жолығар: 11 65. Бірі – шындық, әділеттің сәулеті, Ал, екінші – құт-бақыттың дәулеті. Ол үшінші – ақыл-сана, атақ-ат, Ал төртінші – ұстамдылық, қанағат. Ат беріліп әрбіріне зейінді, Айтылады бұлар тағы кейін де. Бұл әділет «Күнтоғды» деп аталған, Мансабы оның «патша» деген ат алған. «Бақыт» болып аталады Айтолды, «Уәзірі патшаның» деп айтылды. 70. «Өгдүлміш» деп аталады ақыл-ой, Ол уәзір ұлы болды, мақұл ғой! «Одғұрмыш» қой қанағаттың, сірә, аты, Ол – жақыны уәзірдің, жұраты. Бұл төртеуін оқып ал да, пайымда, Бітер кітап айтып солар жайында. Көп қой кітап араб, тәжік тілінде, Біздің тілде «бұл – ақыл мен білім» де. Білімділер білер қадір-сымбатын, Зерделі ұғар білім қанша қымбатын. 75. Бұ түрікше өлең жаздым – баста да, Оқы, мені дұғадан құр тастама. Бұ жалғаннан кетем, тыңда сөзімді, Мол ғибрат алғын, ашып көзіңді. Ей, Жаратқан, дүниені толғайсың, Бар момынға кешірімді болғайсың! 12 |