Жолдастықпен: Сәбит Мұқанұлы»

Саяси-таптық қарсыласын бауырына тартқан Сәбиттің осы қадамын нағыз азаматтық қасиет ретінде бағалауға толық негіз бар. Әрине, олардың араз боп, айтысып жүрген кездері де болды. Бірақ, оған әлі талай жыл бар еді. Ең бастысы – Мұхтардың басына күн түскенде Сәбиттің жанынан табылуы.

Мұның өзі Мұхтарға дәл уақытында, ділгір шағында көрсетілген тілек еді.

Біз жазушының таным жолы қаншама күрделі оқиғаға толы болғанын көрсету үшін ғана бұл түсініктерді қайыра баяндап отырмыз. Егер де жазушының өміріндегі үлкен түйін боп келген дәл осы мезет айқын ашылмаса, онда Мұхтар мен Сәбиттің бүкіл өмір жолдарына ұласқан ырғасудың себептерін толық түсіну мүмкін емес.

Әрине, Сәбиттің хаты кілтипансыз емес, «субьективно ұнатпағандық» та аңғарылады. Оның да өзіндік өкпелейтіндей салдары бар. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Ескілік көлеңкесінде» атты жинағына жазған алғысөзі оның партиядан шығарылуына «септігін тигізді». Өзге-өзге, бүкіл саналы өмірін пролетаприатқа қызмет етуге жұмсаған Сәбит үшін одан артық жаза жоқ еді. Сондай қасіретті қарбаластан аман шыққан екі тұлға араға екі жыл салып барып қырғи қабақ күйге көшкен. Оған не себеп болды? Екеуі де бір күнгі еркіндікті көтере алмады ма? Ол да мүмкін.
3.
Бірақ та Мұхтар үнемі жазықсыз жапа шекті, оған жасалмаған жауыздық, көрсетпеген қиянат қалмады, дос таба алмады, халық қолдамады және оны өзі сезінбеді, тұрмыста да жарым көңіл күй кешті, ылғи да от пен судың ортасында жүрді, жалғыз қалды десек – онда шындықтың бетін шымылдықпен бүркегеніміз және қиянат. Өкінішке орай бір кесе шайының өзін күдіктене ішетін секемшіл, жапа шеккен жасқаншақ жан етіп көрсеткісі келген дүниелердің пайда болғаны да рас. Мұхтарды қорлаудың ең оңай жолы бұл! Мұхтарды ешкімнің мүсіркеуге хақысы жоқ және мүсіркетпеген де. Еркелесе – еркелеткен шығар. Бірақ басына шығарып, басындыртпаған. Өз есесін емін-еркін алып, емін-еркін төрде отырған. Қатты ренжітіп, өкпелесіп, ұзақ сілкілескен кездері бар. Ол – қатыгез дұшпандықтан, өмір сүруін көп көрген өшпенділіктен ада, таза пендешіліктен туған ұсақ реніштер. Мүмкін, кейбірінің тым ушығып барып басылуы да. Ал, Мұхтардың көзін жойып, атын өшіру үшін исі қауым бірігіп, қасақана қастандық әрекет жүргізді деу – оқиғаны өз ыңғайына қарай бұра, әдейі өршіте түсу үшін әрекеттенгендердің далбасасы.

1939 жылы 9 ақпанда Қазақстан Қ(б)П Орталық комитеті мен Қазақ ССР халық комиссарлары кеңесі «Қазақстанда өнер мен әдебиетті одан әрі дамыту туралы» қаулы қабылдап, сынды және өзара сынды күшейту туралы мәселе қойды. Сол қаулының желеуімен М.Әуезов пен С.Мұқановтың арасында алғашқы ашық ой егесі басталды. Оған 1939 жылы 3-наурыз күні өткен қазақ өнері мен драматургия туралы Жазушылар Одағының пленумындағы М.Әуезовтің «көрсеткен қыры» дәлел. Бұл – одақтың төрағасы Ә.Тәжібаевтің – бұрынғы төраға С.Мұқановтың мысын басып, оны мінбеден ығыстырып, уақытша Семейге «ықтап кетуге» мәжбүр еткен тұсы. Күн тәртібіне драматургия мәселесі қойылған. Сол жылы ақпанда М.Әуезовтің «Әбділда ақын» атты мақаласы жарияланып, «Мен қазақтың Гейнесімін» деген жолдарды ақындық өр рухқа бағалады. Міне, екеуінің арасына пенделік өкпе мен наразылық осы арадан туындаған сияқты.

Күні кеше түрмеден шыққан Мұхтарды бауырына тартып, жинағына алғысөз жазып, қатарға қосқан Сәбит қудалауға ұшырағанда «еруліге қарулы қайтарып», қол үшін берудің орынына, оны «мүйіздеп шығарған» Әбділданың сөзін сөйлеп, аспанға көтеруін, әрине, Мұқанов өзіне деген сатқындық ретінде бағалаған. «Өзінің тірі екенін» білдіру үшін пленумның қарсаңында С.Мұқанов «Айман – Шолпандағы» Көтібар бейнесі туралы «Көтібардың көтін ашпайық» – деген мағынадағы сыни мақаласын жариялады. Оған қарсы М.Әуезовтің «Жақсы сынға – жан пида» атты қарымта жауабы шықты. Алдына-ала баспасөз арқылы өзара «азу білескен» мұндай шарпысу мен көңіл-күй пленумның ширығып өтуіне де ықпал етті.

Пленумда бірінші болып С.Мұқанов сөз бастап, мақаладағы екпінмен «Айман – Шолпан» пьесасына елеулі сын айтты. Оған жауап ретінде Ә.Тәжібаев мінбеге көтеріліп, С.Мұқановқа «лайықты тойтарыс» берді. Екеуінің аражігіне сына боп М.Ақынжанов қағылды.

М.Ақынжанов: «... Ол (Мұқанов – Т.Ж.) Әуезовті және оның «Айман – Шолпан» пьесасын дұрыс сынады. Біз бұл автордан толық сомдалған бейнелерді күтуге қақылымыз. Оның тарапынан жіберілген әдепсіздікті (нетактичность) Мұқанов өте дұрыс сынап отыр. Әуезовтің мақаласында өзіндік сын мүлдем жоқ, тек қана жеке бастың мүддесін күйттеген. Мұндай мақала, біз көріп отырған Әуезовтің мақаласы туралы Мұқановтың сөзі де ерегестен басқа ештеңе әкелмейді. Ештеңе бермейді, жас мамандарды өсіруге ықпал етпейді. Егерде өзара кикілжіңге құрылмаса бұл мақаланың пайдасы өте зор болған болар еді. Егерде Мұқанов жолдас ҚК(б)П-ның шешіміне сай айтса, онда Жазушылар одағындағы көптеген кемшіліктерді ашып, құнды ұсыныстар жасап, не істеу керек, қалай істеу керек, өзге жолдастар не істеп жатыр, қандай тақырыпа жазу керек – деген мәселелер қозғалар еді. Біздің бүгінгі міндетіміз осы»,– деді.

Өз кезегінде М.Әуезов те мінбеге көтеріліп, бірден тақырып тізгінін қолға алып, Сәбитті түйреп өтті. Қыза-қыза келе пленумның күн тәртібіне өзгеріс енгізгісі де келіпті. Өзге-өзге, М.Әуезовтің кеңестік мәжілісті ықпалында ұстауға құзыры әлі жетпейтін әрі оған жол да бермейтін. Сондықтан да жарыссөзге шығушылар драматургті «өз орынына» қойып, екінші күні түсінік беруге мәжбүр еткен. Мұхтар Әуезовтің:

Өкінішке орай бұл «майданға» орта буындағы зиялылар да еріксіз тартылды. Бұл оқымыстылардың арасында орынсыз ырғасулар мен ешкікөзденген мінездерді, тіксінулерді туғызды, оның ақыры асқынып барып, ашық дұшпандыққа ұласты. Оны енді жасырудың реті келмес. 1940 жылдан бастап 1953 жылға дейін Мұхтар Әуезовтің шығармалары мен ғылыми еңбектерінің ресми құпия рецензенті Қажым Жұмалиев болды. Оның 25 беттік алғашқы «жабық пікірі» 1940 жылы мамыр айында Қазақстан Орталық комитетінің бақылау және саяси-ағарту бөлімдерінің тартпасына түсті. Бұрын мұндай іске тартылмаған әрі өзінің тұлғалы, тік мінезін сақтағысы келген Қ.Жұмалиев «Шатқалаң» пьесасында Мирзоянның есімін атайтынын саяси қателікке жатқыза келіп: