Туындыларын

Тапсы рм алар үлгісі:
1.  Өз  болжамың,  ойыңа  ерік  бере  отырып,  Исаның, 
Әзімбай, Тәкежандардың портреттерін жазыңдар (қалаган 
кейіпкерщв).
2. Иса үйінің, оның жандарының күй-жайын кітаптан 
қайталап оқи отырып, Әзімбай, Тәкежандар үйін сипаттап 
жазыңдар.  Ж азуш ы ға еліктей отырып ж азуға талапта- 
ныңдар.
3. Исаға, Әзімбайға, Тәкежанға дәйектемелі мінездеме 
жазындар (қалаеан  кейітікеріңё).
4. Әңгімені Иса атымен баяндаңдар.
Ескерту.  Тапсырманы әр окушы өз қалауы бойынша тандап 
алып жазады.
Б үл  тапсырмалардың  барлығы  оқуш ы  қиялы ,  ойын 
дам ы ту  м ақсаты н да  ғана  емес,  әсіресе,  тілін  үстарту 
мақсатында да беріліп отыр. Сондай-ақ әңгімені Иса атынан 
айтқызуға талаптану да осы сабақтағы тіл дамытудың маңызды 
бір  тәсілі.
Соңғы тапсы рм аға м ы надай көмекш і-нүсқау үсы нуға 
болады:
Үлкен қара  бүлт ауылға төніп,  малдың да,  адамдардың 
да  зәресін  алды.  Мен  бүл  кезде  күндізгі  кезектен  әбден 
сүлдерім  күрып,  әлім  бітіп,  әрі  ж аурап  үйге  келген  едім. 
Бейш ара  анам  Иіс,  ауру  әйелім,  шиеттей  балаларымды 
көріп, жүрегім қан жылады...
Ескерту. Бүл тапсырмада оқушының кітап сөзіне жуық, 
мәтінге жақын сөйлеуін талап еткен дүрыс.
41

М. ӘУЕЗОВТЩ  ӘҢГІМЕЛЕРШ, ДРАМАЛЫҚ 
ТУ Ы Н ДЫ Л А РЫ Н   5—8-СЫНЫ ПТАРДА  ОҚЫТУДЫҢ 
ТИІМДІ  Ж О ЛД А РЫ
М.Өуезов туралы сөз қозғағанда, ең алдымен, әлемге әйгілі 
“А бай  ж о л ы н ”  ер екш е  сезім м ен  ай там ы з.  А л ғаш қ ы  
туындыларының өзі-ақ  ж азуш ыны ң үлылығын,  шеберлік 
қүдіретін танытатындай. Б үл турасында С.Мүканов кезінде 
ал ға ш қ ы   әң ғім елерім ен  М .Ә уезовтің  қ а з а қ   прозасы н 
еуропальщ   проза  деңгейіне  көтергенін  айтқан  болатын. 
Еуропалық проза дегенде,  ең алдымен,  Бальзак,  Мопассан 
сияқты   проза  тәңірлері  ауы зға  оралады.  Олардың  қай 
шығармасында болсын әлеуметгік күй-жайы нашар, қорғансыз, 
әлсіз,  бірақ  ары  мен  үяты,  адамдық  қасиеті  биік  адамдар 
тағдыры сөз болады. Ж алғы з қызының бай ортада, ақсүйек 
қауымда  ж үруі  үшін  өмірін  беруге  даяр  Горио  әкей,  т.б. 
бейнелері кім-кімнің болсын жүрегін толқытып, сезім қылын 
шертеді. Ақша мен байлық билеген, имандылық пен адамдық 
қасиеттен ада  “мықтылардың” моральдық бет-бейнесі мен 
қорғансыздар бейнелері қарсы алдымызда тайталаса келіп: 
“Қайсымыз  адамбыз?”  дегендей  кейіппен  өзіңнен  жауап 
к ү т к е н д е й   болады .  А д ам н ы ң   б ойы н дағы   қ а т а л д ы қ , 
ж ауыздық,  сатқындық, екіж үзділік Мопассанның бір ғана 
“Сүйікті дос” романында-ақ жеріне жеткізіле әшкереленеді.
М.Әуезов  өзінің  алғаш қы   әңгімелерінде  түстас  қалам 
иелерінің  таптауры н  тақы ры бы   бай  мен  кедей,  топтар 
тартысы н  емес,  керісінше,  бүкіл  адам затты қ  проблема 
көтереді.  Сахарадағы  жауы зды қ,  қаталды қ  Көксеректің 
аранынан  да  қомағай,  тойымсыз  адамдар  арқылы  әңгіме- 
ленеді.  Ж азуш ы ны ң  “Ж етім ін”,  “Қорғансыздың  күнін”, 
“Оқыған азаматын” оқи отырып, япыр-ай, Ақандай, Исадай, 
Ж үмағүлдай  адамдардың  тірлікте  болатыны  шындық  па, 
ж оқ па деп алас үрасың. Галымдар зерттеуі бойынша, соның 
ішінде Т.Жүртбаевтың “Бесігіңді түзе” портрет-эссесінде осы 
әңгімелердің өмір шындығьшан алынғаны, Ақан, Жүмағүл-
4 2

дардың  прототипі  бар  екені  айтылады.  Дала  билеуш ісі 
А қанның  бір  сәттік  қүм арлы қ  үш ін  ж ас  сәбидің  ары н 
таптап,  бейш ара  қорғансы здар  үясы на  ж ай   түсіргенін 
“Қорғансыздар күнінен” оқып білсең,  оқыған, зиялы деген 
Ж үмағүл мен Ақтайлардың кеше ғана көзін ж үмған “ж ан 
достары”  Мақсүттың  ақ  төсегіне  шабуыл  жасап,  байлық 
үшін бір кездегі барлығына ортақ А н а—қорғансыз кемпірдің 
өлім іне  тік ел ей   себепкер  болуы ,  ағайы н,  туы с  деген 
Исалардың жетім Қасымның бар малын қүртып, ақырында 
жауыздықпен оны өлімге итергендері еуропа әдебиетіндегі 
жиренішті кейіпкерлер қылығынан асып түспесе, кем емес 
екендігін оқып, жаның түршігеді.
М.Әуезовтің әңгімелерін  оқытудағы басты  мақсат — ең 
алдымен  жазуш ының  шеберлігі,  сюжет  пен  композиция 
ш ымырлығы,  кейіпкерлердің  типтік  сомдығы,  характер 
жасаудағы табысы, тіл көркемдігі болып келсе, тақырып пен 
әңгіме идеясында ж атқан тың проблемалар, адами мәселе- 
лердің  көтерілуін  де  таныту  —  мүғалім  алдындағы  басты 
мақсаттардың бірі болып табылады.
Қорытып айтқанда,  жазуш ының биік  мәдениеті,  шебер 
суреткерлігін  таныту  —  мүғалімнің  ең  негізгі  жүмысы. 
Әдетте,  5—8-сыныптарда  көркем  шығарманы  оқытудың 
басты әдістерінің бірі ретінде — мәнерлеп оқу, түсіндірмелі 
оқу,  әңгіме,  мазмүндау,  сүрақ-ж ауап,  сю жеттік  жоспар 
жасау  т.б.  көп  қолданылады.  Ж азуш ы   стилін  таныту,  тіл 
көркемдігін  барлау,  сөз  қүдіретімен  таныстыру,  көбінесе, 
жоғары сыныптар үлесіне қалдырылады. Біздің көп жылғы 
тәжірибеміз,  керісінше,  әңгімені  4,  5-сыныптардан  бастап 
оқытса, әңгіме жанры туралы сөз қозғалса, ертегіні оқытса, 
ертегі  жанры  туралы  сөз  етілсе,  әдебиет  теориясынан  да 
білімді қоса беріп отыру керек. Сынып жоғарылаған сайын 
берілетін үғым да жүйелі түрде тереңдеп, дами беруі керек. 
Көркем  туындының  бар  қасиетін  барлық  жағынан  толық 
қамти  отырып  талдаудың  алғаш қы  әліппесін  осы  төменгі 
сьшыптардан бастап, жоғарылаған сайын, тереңдете беру — 
әдебиеттен  берілетін  білімнің  басты  м ақсаты .  Көркем 
туы ндының  іш кі,  сы ртқы   болмысын,  түр  мен  м азм үн 
бірлігін  сақтай  отырып  оқытуды  осы  төменгі  сыныптан 
бастаған жөн. М.Әуезов әңгімелерін оқытудың біз үсынатын 
әдістемелік үлгісі осы мәселелерді басшылыққа алады.

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: