ТІЛ  ДАМЫТУ  ЖӘНЕ  СӨЙЛЕУ  МӘДЕНИЕТІНЕ

Ақтаушы, айыптаушылар, куәлер, билер, төбе билер сайланады. 
Ең бастысы балалардың сөздік қоры осы ұғымдармен байиды 
және казір қолданудан шығып қалған, бірақ халқымыздың, 
тіліміздің тарихында маңызы бар “төбе би”, “билер тартысы” 
деген  сөздермен,  оның  қызметі,  мағынасымен  танысады. 
Билердің,  айыптауш ы,  ақтауш ы ларды ң  сөздері  м ақал- 
мәтелдерге, термелеп айтатын сөздерге құрылады. Сондай- 
ақ  кімнің  сөзі  болса  да,  шығармадан  алынады,  соны  негіз 
етеді. Мысалы, куә Бақтығүл сөзінен үзінді: “Қайран Тектім- 
ай, алпамсадай арысым едің. Кескен теректей қүладың ғой, 
қу  ж о қ ш ы л ы қ   бір  қ ү л атты ,  кегің  кетті,  қ у а р ғы р л а р  
соққысы мен мазағына үшыратты, дертке шалдықтырса да, 
керек десе, қатпа лақ қүрлы қал ж а да бермеді ғ о й ...». “Ж ар 
деген  ж алғыз  қанатым  — тектімді  тепкіңмен  өлтірмеп  пе 
едің? Он алты жасымнан отыз алты жасыма дейін ж иырма 
жылдың қысында қар төсеніп, мүз жастанып, жалғыз тыным 
көрмей, күзеттің, жылқыңның соңында, қораңның шетінде 
түндер  бойы  —  інім  Тектіғүл  өтті.  Мынау  әйелім  Қатш а 
сарала  етек күң болып,  отыңмен кіріп,  күліңмен  ш ықты”. 
Мүндағы оқушыға таныс емес “қалж а”, “сарала етек”, “күң” 
сияқты сөздер көбінде шығарманың өзінен алынады. Билер 
тар т ы с ы   саб ағы н ы ң   т іл   д ам ы т у д ағы   м аң ы зы   неде? 
Біріншіден, “Қараш-қараш оқиғасы” — тіл жағынан болсын, 
тақырып ауқымы,  көтерген мәселесі жағынан болсын,  аса 
күрделі  шығарма.  Оны  талдауда  оқушылар,  әрине,  мазмүн- 
дайды, сүраққа жауап береді, пікірталасын жүргізеді. Бірақ 
тілі  аса  бай,  портрет,  мінездеме,  әсіресе,  суреттемелерге 
ерекше  толы  бүл  хикаятты  шебер  үстаз  оқуш ыларға  тек 
білімдік мақсатпен ғана оқытпай, әдеби, көркем тілін дамы- 
туға  пайдалануы  керек.  Ж алпы,  ерекше  бір  есте  үстайтын 
мәселе — әдебиет сабағындағы тіл үстарту жүмыстары сол 
оқы ты п  ж атқан   көркем   ш ы ғарм а  негізінде,  соның  тіл 
ерекшелігі негізінде  жүзеге  асуы  тиіс.  Дегенмен  ізденгіш 
мүғалім тіл дамыту сияқты күрделі мәселелердің де окушыға 
жеңіл, қонымды, қызықты әдіс-тәсілдерін қарастырады. Тіл 
дамыту тек бір ғана мақсатты—тіл дамытуды ғана көздемейді. 
Ол  белгілі  бір  білім,  үғым  беру  негізінде  ж үзеге  асады. 
Оқушының білімі терең, дүниетанымы, үғымы кең болса, тілі 
де бай.  “Билер соты” сабағынан оқушы ең әуелі халықтың 
әдет-дәстүрі  туралы   түсін ік  алады .  Екінш іден,  сөздік 
қорлары байиды.  Үшіншіден,  бүл сабақ таптаурын болған 
“сүрақ-жауапқа” негізделген сабақ емес, оның түрі, қүрылысы 
оқушыларды қатты қызықтырады. Ж ас ерекшелігіне қарай 
осындай  күрделі  мәселелерді  ойын  элементі  бар  сабақ 
негізінде меңгереді. Ең бастысы, бүл сабақ қүрғақ сөздерге 
емес, шығарманың өз тіліне қүрылады. Оқушылардың кітаби

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: