Университети

10 

 

 

1.  Азербайжан  халқының  тарийхы  туўралы  қысқаша 

мағлыўматлар. 

2. Азербайжан фольклоры. 

3. Низамий Ганджаўий дөретиўшилиги. 

4. Муҳаммед Физулий дөретиўшилиги. 

5. Азербайжан реалистлик əдебиятының қəлиплесиўи. 

6. ХВЫЫ-ХЫХ əсирлердеги азербайжан халқының тарийхы 

туўралы. 

7. Видадий ҳəм Вакиф дөретиўшилиги. 

8. Азербайжан демократиялық əдебияты. 

9. Мырза Фатали Ахундов дөретиўшилиги ҳаққында. 

10 .Реалистлик əдебияттың қəлиплесиўи. 

11. ХХ əсир басындағы тарийхый жағдай ҳəм əдебият. 

12. Азербайжан əдебиятында романтикалық ағымлар. 

13. 20-40-жыллардағы азербайжан əдебияты. 

14. Азербайжан əдебиятында реалистлик метод. 

15. Соңғы жыллардағы азербайжан əдебияты.  

 

Таяныш  сөзлер  ҳəм  ибаралар:  “Гөруғлы”, “Китабы  дəдə 

Қорқут”,  түслик  (қубла)  азербайжан  əдебияты,  Шерваний, 

Низамий  Гəнўəжий, “Хамса”,  Пантеистилик  ағым,  Муҳаммед 

Фузулий, “Лəйли-Мəжнүн”, əдебий дəстүрлер, суфизм əдебияты,  

Вакиф дөретиўшилиги, драматургияның қəлиплесиўи, реалистлик 

əдебият,  М.Ф.Ахундов,  романтикалық  ағым, “Ҳаят  сеслери”, 

мусавитлер, Самед Вургун, “Вакиф” драмасы, ХХ əсир прозасы, 

С.Рахман,  М.Хүсəйн, “Апшерон”,  Элчин  “Сондай  күн  келеди” 

романы. 

 

 

Кавказ  халықларының  арасында  азербайжанлар  өзлериниң 

ең  ески  əййемги  мəдениятқа  ийе  екенлиги  менен  ажыралып 

турады. 

Азербайжан 

халық 

аўызеки 

дөретиўшилигиниң 

туўындылары  жанры  жағынан  түрли  түсли  ҳəм  көп  түрли 

темаларда  шығарылған.  Көплеген  халық  дəстанлары,  ертеклер 

басқа  бир  қатар  түркий  халықлардың-түркмен,  өзбек,  қазақ, 

қарақалпақ  халықларының  фольклоры  менен  тематикалық, 

мазмун жақларынан жүдə уқсас. “Гөруғлы”, ““əриб ашық”, “Аслы 

Кəрəм”  усаған  дəстанларының  вариантлары  жоқарыда  аталған 

халықлардың  фольклорында  да  орын  алған.  Мелик-Мамед,  Кəл 

Аҳмедлердиң  басларынан  өткерген  ўақыялары  əңгиме  қылған 

анекдотлар  Насрəддин  Əфəнди,  Алдар  көсе,  Өмирбек  лаққы 

анекдотлары менен үнлес болып келеди. 

11 

 

“Китаби  дəдə  Қорқут”  эпосы  шамалаўлар  бойынша  ў-ҳ-

əсирлерде  пайда  болған,  ол  əғ  əңгимеден  турады,  оның 

сюжетлери тийкарында бир қанша музыкалы драмалар жазылған, 

оларда əййемги оғыз-түркий қəўимлериниң өзлериниң еркинлиги 

ушын гүреслери сүўртленген. 

Уллы  Алийшер  Наўайы  өзиниң  “Хамса”  шығармасын 

жазарда  Низамийден  үйренген,  соның  изи  менен  жүрип  соның 

үлгиси менен жазған. 

Азербайжан  əдебияты  туўралы  сөз  болғанда  тек  ғана  Арқа 

Азербайжан емес, ал Қубла азербайжан əдебиятының да дыққатқа 

турарлық  тəреплери  есапқа  алыныўы  талап  етиледи.  Тарийхый 

ўақияларға  байланыслы  Азербайжан  халқы  еки  мəмлекеттиң 

территориясында жасаўға туўры келген. Он бес миллионға жақын 

азербайжанлар  Арқа  Ийранда  жасайды,  олардың  бай  əдебияты 

бар.  Азар  уғлы,  Мəдийнə  Гүлгүн,  Акийма  Биллурий,  Фитрат 

сыяқлы 

дөретиўшилер, 

көркем 

сөз 

усталары 

Иран 

Азербайжанының көрнекли ўəкиллери есапланады. 

ВЫЫ-əсирлерде  араб  тили, IХ-əсирден  баслап  парсы  тили 

мəмлекетлик  тил  болғанлығы  себепли  көплеген  азербайжан 

шайыр-алымлары  өз  шығармаларын  араб  ҳəм  парсы  тиллеринде 

жазған  еди.  Атлары  белгили  атақлы  шайыр-жазыўшылар 

Исмайыл  Яссар,  Аҳмед  Табризий,  Хатиб  Табризий,  Шерваний, 

Низамий  Гəнжəўийлердиң  шығармалары  араб  ҳəм  парсы 

тиллеринде  жазылған.  Физулий,  Мирза  Ахундовлардың  да 

көплеген шығармалары парсы тилинде жазылған. 

ХI-ХII  əсирлерде  Азербайжанда  араблардың  үстемлиги  өз 

күшин  жоғалтып  жергиликли  феодаллық  мəмлекетлер  пайда 

болды.  Усы  дəўирде  феодал-сарай  əдебияты  раўажланды.  Абул-

Ула Гəнжəўий, шайыр ҳəм астроном Фəлəкий-Шерваний, шайыра 

Махсетий  Гəнжəўийлер  көплеген  ғəзел  ҳəм  рубайылар  жазды. 

Бул дəўирде жасаған Афзəлиддин Хаханий Шерван шаҳқа арнап 

қасийдалар  жазған,  бирақ  кейинирек  ол  шаҳтың  дүзимин 

киритикалап  жазған  шығармалары  ушын  қуўдалаўға  ушырап 

басқа елге бас паналап кетип қалған. 

Низамий  Гəнжəўий  (1941-1949)  азербайжан  əдебиятының 

ири  классик  шайыры,  жас  ўақытларынан  математика  ҳəм 

астрономияға  жүдə  қызыққан,  сол  тараўлар  бойынша  билимлер 

алған.  Ол  араб  ҳəм  парсы  тиллерин  жетик  билген.  Бул  дəўирде 

Азербайжанда  Шерван  Таҳир  династиясы  патшалық  қылатуғын 

еди,  патша  шайырды  өз  сарайына  шақырады,  бирақ  Низамий 

бармады, өзи еркин жасаўды мақул  көрди. 

Шайырдың  дөретиўшилиги  лирикалық  қосықлар  жазыўдан 

басланады. Оның муҳаббат темасында жазған ғəзеллери саз бенен 

айтылатуғын  қосықларға  айланып  кетеди.  Ол  өзиниң  майда 

12 

 

лирикалық шығармаларында өзиниң дəўириниң əдалатсызлығына 

наразылық билдирген жағдайлары да көп еди. Лириканың түрли 

жанрында-рубайы, 

қасийда, 

ғəззел, 

қыт-ъа 

түрлеринде 

шығармалар жазды. 

Шайырды  дүньяға  танытқан  оның  “Хамса” (Беслик)  бес 

дəстаннан туратуғын үлкен шығармасы болды. Ол өзиниң “Пəнж 

гəнж” (“Бес ҳасыл зат”) деп аталған шығармасы менен Күншығыс 

əдебиятында  биринши  болып  “Хамса”шылыққа  тийкар  салды. 

Бес  дəстанды  өз  ишине  алған  “Пəнж  гəнж”  ямаса  “Хамса”ның 

биринши дəстаны “Махзанул-əсрар” (“Сырлар ғəзийнеси”) деп 

аталып, ол философиялық дидактикалық характерге ийе болды. 

Бул  шығарма 20 баптан  турады.  Онда  сол  дəўирдиң 

жəмийетлик-сиясий,  минез-қулық,  билим,  тəрбия  мəселелери 

туўралы  ой  жүритиледи,  кишкене  əңгимелер,  афоризмлер  орын 

алған.  Ел  басшыларын  дурыслыққа,  əдилликке  шақыратуғын 

қысқа, астарлы мəниге ийе ҳикаятлар да келтирилген. Солардың 

бири  Ийран  патшаларынан  Анушерўан  деген  патша  өзиниң  бир 

топар  ҳəмелдарлары  менен  турғынлары  көшип  кетип  ойран 

болып қалған бир аўылдың қасынан өтип баратырып гөне тамда 

бақырып  отырған  еки  байыўлының  даўысын  еситеди.  Патша 

олардың  не  айтысып    атырғанын  қуслардың  тилин  билетуғын 

билимли,  ақыллы  ўəзийринен  сорайды.  Сонда  ўəзийр: “Бул 

байыўлылардың  биреўи  өзиниң  қызын  екиншисине  бермекши 

болып,  қыздың  қалыңы  ушын  усы  аўылға  қусаған  ойран  болып 

қалған  жайлар  бериўин  талап  қылып  атыр.  Ал  қыз  алмақшы 

болған  байыўлы: “Патшамыз  Анушерўан  аман  болса,  бундай 

ойран  болған  аўыллар  жүдə  көбейеди,  қəлегениңше  аласаң  деп 

атыр” деп жуўап береди ўəзийр. Буны еситкен патша мəмлекетти 

əдиллик  пенен  басқарыўды  нийет  қылыпты.  Бул  қазақ, 

қарақалпақ  аўызша  əдебиятындағы  Жəнибек  хан  менен 

Жийренше шешен туўралы əңгимеге жүдə уқсас. 

Низамийдиң  Хамса  (Беслик)  шығармасындағы  екинши 

дəстан  “Хисраў  ҳəм  Шийрин”  дəстанында  Иран  патшасы 

Хисраў  менен  армен  патшасының  қызы  Шийрин  ортасындағы 

бир-бирин  жақсы  көриў,  муҳаббат  ўақиялары  сүўретленген. 

Хысраўды  қатты  жақсы  көрген  Шийрин  оны  əдил  болыўға 

шақырады. 

Дəстанда 

ўақияға 

қатнасыўшы 

сыпатында 

келтирилген Фарҳад образы Шийринди қатты жақсы көрген бир 

жай  мийнеткеш,  жап  қазып  елге  суў  келтирген,  жайлар  қурған, 

бирақ Шийринниң жақсы көриўине ерисе алмаған қатнасшы адам 

сыпатында  берилген.  Хысраўды  өзиниң  улы  Шеруя  атлы  адам 

өлтиреди,  кейин  Ширийн  Хысраўдың  қəбирине  барып  өзин  өзи 

өлтиреди.  Хамсаның  үшинши  дəстаны  “Лəйли  ҳəм  Мəжнүн” 

дəстанында  араблардың  аўызеки  аңызында  айтылатуғын  өзин 

13 

 

Мəжнүн  деп  атаған  Қайс  исмли  шайыр  жигиттиң  Лəйли  деген 

қызға ашық болып мақсетине ерисе алмаған муҳаббат ўақиялары 

Низамий  тəрепинен  жазба  əдебиятқа  киргизилди.  Төртинши 

дəстан  “Ҳəфти  пəйкəр” (“Жети  сулыў”)  деп  аталып,  онда 

Ийран  патшаларының  бири  Баҳрам  жети  мəмлекеттиң 

патшаларының  жети  қызына  үйленгени,  оларға  жети  сарай 

қурдырып,  ҳəптениң  ҳəр  күни  биреўинде  қонақ  болып,  жети 

сулыўдың  ҳəр  биринен  муҳаббат,  садықлық,  мəртлик  қусаған 

адам  сыпатлары  туўралы  ўақиялар  баянланған  əңгимелерди 

тыңлағаны  сөз  етиледи.  Сондай-ақ  Баҳрам  өзиниң  сатқын  бир 

ўəзийриниң  наҳақтан  зинданға  таслатқан  адамлар  жөнинде 

хабарды бир шопаннан еситип, оларды азат қылады ҳəм қамақта 

болған  жети  адамның  əңгимелерин  тыңлап,  патша  өзиниң 

надурыс ислерин аңлайды. Бирақ патша тағы да ўақты хошлыққа, 

ишкиликке  берилип  изинде  трагедиялы  жағдай-өлип  кеткени 

баянланады.  Бесинши  дəстан  “Искендернама”  да  патша 

Искендердиң  дүнья  жүзин  жаўлап  алып  жүрип  арқа тəрепте бир 

елге  барғанда,  ол  елде  ҳəмме  тең,  урлық-зорлық  жоқ, 

аўырыўшылық  жоқ,  бир-биреўден  қəўипленип  қорқыў  жоқ, 

ҳəмме  дос  болып  жасап  атырғанын  көрип  таң  қалады,  бундай 

елди  əўел  баста  көргенимде  дүньяны  жаўлап  жүрмеген  болар 

едим  дегени,  патшаның  басқа  да  əдиллик  жолында  ислеген 

ислери əңгиме етиледи. Низамийдың “Хамса”сы азербайжан ҳəм 

басқа  да  күншығыс  халықлары  əдебиятының  раўажланыўына 

үлкен тəсирин тийгизди. 

ХIII əсирдеги монғоллардың басқыншылықлары көп еллерде 

жəмийетлик  ҳəм  руўҳый  өмиринде  ҳəр  түрли  ағымларды 

күшейтти,  дүньядан  түңилиўшилик  кейпиндеги  пантеистлик 

мистик  əдебий  ағымлардың  ўəкиллери  суўфизм  идеяларын  өз 

шығармаларында  биринши  орынға  қойды. :стемлик  етип  турған 

дүзимге  наразылықларын  суўфизм  идеясы  менен  қосып 

жырлады. Ой-пикир ийелерин өмир, дүнья, тəлийматлар жөнинде 

басқаша  қайтадан  ойлап  көриўге  ийтермеледи.  Ҳəттеки  ислам 

дини,  шариат  нызамларына  қарсы  пикир  айтып  шығармалар 

жазған  шайырлардан  Нəсиймийдиң  тирилей  терисин  сыйырып 

алып өлтирди. 

ХII  əсирдиң  биринши  ярымында  жасап  өз  шығармаларын 

жазған шайыр Муҳаммед Физулий Əзербайжан поэзиясын бийик 

шыңға  көтерди.  Ол  əң9ҳ-жылы  Ирақтың  Кербала  қаласында 

туўылған. Оның əкеси Азербайжаннан Ираққа көшип барған еди. 

Физулий  Бағдад  медреселериниң  биринде  оқып  билим  алды. 

Өзиниң оқытыўшыларының биреўиниң қызына үйленип Бағдадта 

жасап  қалған.  Жас  ўақытларынан  баслап-ақ  қосықлар  жазып 

шайыр  сыпатында  даңқы  шықан.  Оның  əсиресе  ышқы-муҳаббат 

14 

 

туўралы  жазған  ғəзеллери  кеңнен  халық  кеўилинен  орын  алған. 

Оның  “Муҳаббат  лəззетинен  худай  жолында  дүньядан  безип 

жалғыз  жасаўға  бел  байлаған  қудайшыл  заҳид  адамның  хабары 

болмайды.  Ышқы-муҳаббаттың  заўқын,  қумарын  ышқы  қумары 

бар болған адамнан сора” мазмунында ғəззели кең түрде белгили 

қосық  болып  айтылып  келмекте.  Оның  “Лəйли  ҳəм  Мəжнүн” 

дəстаны да Əзербайжан əдебиятында елеўли шығарма. 

ХII-ХVIII  əсирлерде  Азербайжанда  түрк  султанлары  ҳүким 

жүргизди. Бул дəўирде əдебиятта жəмийетлик ўақияларға дыққат 

күшейеди.  Бул  нəрсе  усы  дəўирдиң  көрнекли  шайыр-

жазыўшылары болған Видадий ҳəм Вакиф сыяқлы шайырлардың 

шығармаларында  көбирек  орын  алған.  Видадийдың  “Тырналар”, 

“Жылайсаң”  шығармаларында  турмыстан  налып  зарланыў 

мотивлери күшли сезилди. 

Вақиф  Молла  Пана  уғлы  қарапайым  мийнеткеш  семьяда 

туўылып  өсип  өзиниң  зийреклиги  менен  соңғы  ўақытларда 

патшаның  ўəзийри  болыў  дəрежесине  көтерилген.  Ол                

Азербайжанның  Қазақ  районындағы  Салаңлы  аўылында 

туўылған. Белгили алымлардан сабақ алып оқып билимли болған.  

Шуша  қаласына  көшип  барып,  Вақиф  ол  жерде  оқытыўшылық 

қылған  ҳəм  өзиниң  шығармаларын  жазды.  Оның  аты  Шушаның 

ханы  Ибраҳим  бекке  барып  жетеди.  Оны  өз  сарайына  алдырады 

ҳəм бас ўəзийр лаўазымына қояды. Урыслар, жəнжеллер себепли 

Ибраҳим  бек  Шушадан  кетеди,  оның  орнын  ийелеген 

Муҳеммедбек Жаўаншер Вақифты баласы Алий аға менен бирге 

дарға  асып  өлтиреди.  Вақиф  Азербайжан  əдебиятында 

романтикалық  поэзиядан  реалистлик  поэзияға  өткен  биринши 

шайырлардан  болды.  Ол  жайдары,  халық  кеўилине  жақын  ҳəм 

халықтың  аўыр  турмысын  ашық  айтып  жазған  шайыр  болды. 

“Байрам келди не қыларым билмеймен, Бизиң үйде толық, пүтин 

оқлаўымыз да жоқ. Дəн де, май да əлле қашан таўысылды, Гөшти 

сирə  көрмеймиз,  қайнатқандай  сүйек  те  жоқ”  деген  мəнидеги 

қарапайым жайдары шығармалары халыққа жүдə түсиникли еди. 

Шайырдың  дөретиўшилигинде  көбинше  Күншығыс  поэзиясына 

тəн ғəзеллер жазыў традициясы даўам еттирилди. 

ХIХ  əсирде  Азербайжан  Россияға  қосылды.  Жəмийетте, 

əдебиятта  үлкен  өзгерислер  пайда  болды.  Ағартыўшылық 

əдебияты  қəлиплесе  баслады.  Ағартыўшы-дөретиўшилердиң 

арасында Мырза Фатали Ахундов ең көрнекли ўəкил болы көзге 

түсти.  Ол  Тифлис  қаласында  рус-татар  гимназиясында  оқып 

билим  алды.  Рус  прогрессив  əдебияты  менен  жақыннан 

танысқаннан кейин өз халқының артта қалғанының баслы себеби 

саўатсызлық  екенин  түсинди.  Ол  латын  графикасы  негизинде 

азербайжан  тилиниң  алфавитин  ислеп  шықты.  Əдебиятта 

15 

 

биринши  болып  азербайжан  драматургиясына  тийкар  салды. 

Наданлық  пенен  саўатсызлықты  сынға  алып  “Молла  Ибраҳим 

Халил 

химик”, “Хасис 

адамның 

басынан 

өткенлери”, 

“Тəбияттаныўшы  Мусье  Жардон”  деп  аталған  комедияларын 

əҳө0-əҳөғ-жыллары  жазды.  Талантлы  шайыр  Ахундов  рус 

поэзиясынан  үйренип,  оны  шығыс  поэтикасының  традициялары 

менен  байытқан  лирикалық  шығармалар  дөретти.  Пушкин 

образын  жасаған  “Күншығыс  поэмасы”  атлы  шығармасы  жүдə 

шеберлик  пенен  жазылған  шығарма  болды.  Азербайжан 

əдебиятында  ол  биринши  болып  “Алданған  жулдызлар”  деген 

повесть  жазды.  Бул  шығарма  фольклорлық  шығармалары 

тийкарында  жазылған  еди.  Жазыўшының  сəлем  хат  формасында 

жазған “Ҳинди шаҳзадасы Кəмал-үд-Дəўлəниң Ийран шаҳзадасы 

Жамал-үд-Дəўлəгə жазған үш хаты ҳəм оннан алған жуўабы” деп 

аталған  философиялық  трактатында  Мырза  Ахундов  өзиниң 

революциялық демократиялық жол менен баратырғанын көрсетти 

ҳəм өз шығармалары менен əзербайжан əдебиятында реалистлик 

прозаның қəлиплесиўине тийкар салды. 

Азербайжан  демократиялық  əдебиятының  раўажланыўына 

Саидазим Шерваний салмақлы үлес қосқанлардың бири болды. 

Ол лирикада Фузулий, сатирада М.Ахундов изи менен барды, ол 

ағартыўшылықты пропагандалаған шығармалар жазды. Ҳүршид-

бану, 

Натаўан, 

Ҳайронханум 

сыяқлы 

шайырлардың 

дөретиўшилиги  де  сол  дəўирдеги  азербайжан  поэзиясының 

өркенлеўине қосылған үлкен үлес болды.  

ХIХ  əсирдиң  аяғы  ХХ  əсирдиң  басларында  Азербайжанда 

театр  искусствосы  раўажланды.  Баку  ҳəм  басқа  бир  қатар 

қалаларда жаңа театрлар шөлкемлестирилди. Нажафбек, Везиров, 

Нариман  Нариманов,  Асадбек  Ахвердовлардай  драматурглар 

жетисип  шықты.  Н.Везировтың  “Жамғырдан  қутылып  қарға”, 

“Тек  аты  ғана  қалды”, “Не  ексең  соны  орасаң”  деп  аталған 

драмаларында  жəмийетлик  дүзимдеги  жаман  иллетлер  əшкара 

қылынды.  Ҳаял-қызлардың  азатлығы  мəселелери  көтерилди. 

Везиров  “Фахриддинниң  соры”  пьесасында  залым  бай  қолында 

езилген  бийшара  мийнеткеш  кəмбағал  адамлардың  трагедиялы 

турмысы  сүўретленеди. “Палўанлар”  пьесасында  нефть  ислеп 

шығарыў  менен  байланыслы  ҳəр  түрли  бурмалаўшылық, 

таўламашылықлар, 

əдалатсызлықлар 

ашып 

көрсетилди. 

Ахвердовтың  “Ойран  қылып  бузылған  уя”, “Бахытсыз  жигит”, 

Ж.Маматқулизаданың  “Өликлер”  пьесаларында  Азербайжанда 

капиталистлик  өндирис  қатнасларының  қəлиплесиўине  қатнаслы 

ўақиялар  көрсетилди.  Усы  гезлери  Жафар  Маматқулизаданың 

“Молла  Насриддин”  деп  аталған  сатиралық  журналы  шыға 

баслады. Ол тек Азербайжанда емес, ал пүткил түркий халықлар 

16 

 

арасында кеңнен мəлим болды. Ж.Маматқулизада сол гезлердеги 

түрли  кемшилик  айып  ислерди  киши,  ықшам  сатиралық 

гүррииңлерде  сəўлелендирди.  Н.В.Гогольдиң  традицияларын, 

усылларын  өзлестирип,  өз  дəўириниң  ири  сатиригине  айланды. 

Жүдə ҳийлекер, буралқы сиясий ҳəмелдардың, өз пайдасы ушын 

динин,  ийманын  сатқан  руўҳаний  диншиллердиң  масқара 

ислерин  сынға  алды. “əззел  жанрында  Алиакбар  Сабыр  жетик 

сатирик болып танылды. 

Россиядағы  биринши  рус  революциясы  ə90ө-ə90ў-жыллары 

болып өтип, онда ҳүкиметке қарсы ашық гүрес жүргизилген еди. 

Бул  қозғалаңлар  Россияның  колониялары  болған  еллерге  өз 

тəсирин  тийгизди.  Закавказья  еллеринде  де  ғалаўытлар  болды. 

Бул  ҳəдийселер  бул  халықлардың  əдебиятында  өз  сəўлелениўин 

тапты.  Бул  дəўирде  Азербайжан  əдебиятында  реалистлик  ағым 

қəлиплесип,  оның  ўəкиллери  жоқарыда  көрсетилгениндей, 

жəмийет турмысындағы ўақияларды туўры көрсетиўге умтылды. 

Усының  менен  бирге  бул  дəўирде  романтикалық  жөнелистеги 

жазыўшылар  да  бар  еди.  Олар  миллий  буржуазия  халықты 

раўажланыў  жолына  алып  шығады,  деп  исенди,  ал  халық 

көпшилигин  аламан,  топалаңшы  деп  санады.  Олардың 

шығармаларында жаңа пайда бола баслаған буржуазия класының 

ўəкиллери унамлы геройлар сыпатында көрсетилди. Бул дəўирде 

романтикалық  ағымның  ўəкиллери  Муҳаммед  Ҳадий,  Аббас 

Сиҳат, 

Ҳүсəйн 

Жаўидлер 

өзлериниң 

ағартыўшылық 

шығармалары менен белгили болды. 

М.Ҳадийдың  шығармаларында  сол  дəўирдиң  жəмийеттеги 

үлкен  ўақиялары  лирикалық  бағдарда  сүўретленгенлиги  көзге 

көринеди.  Оның  “Əлўаҳи  интибаҳ  ямаса  адамлардың  тарийхый 

трагедиялары”  деп  аталған  философиялық  дəстаны  жүдə  кеңнен 

белгили  болды.  Ол  өзиниң  идеялық  көркемлик  ҳəм  терең 

философиялық  пикир  жүритиўлери  жағынан  Азербайжан 

əдебиятының  жүдə  сийрек  маржанларының  бири  есапланады. 

Шайырдың “Өмир ҳаўазлары” шығармасы да жүдə белгили, онда 

дəўир  турмысының  трагедиялары  əжайып  усылда,  жаманлық 

пенен  жақсылықты  контрастлық  салыстырыў  тəртибинде 

келтириледи. 

Бул  гезлери  рус  шайырлары  Пушкинниң,  Лермонтовтың 

романтикалық  шығармалары  азербайжан  тилине  аўдарылды. 

Азербайжанның  романтикалық  жазыўшыларының  дөреткен 

шығармалары  ХХ  əсирдеги  азербайжан  əдебиятында  жаңа 

əўладтың,  жаңа  урпақтың  пайда  болыўына  үлкен  тəсирин 

тийгизди.  Жафар  Шебалий,  Самед  Вургун,  Марварид  Дилбазий 

усаған  талантлы  жазыўшылар  дəслеп  усы  романтикалық  мектеп 

тəсиринде тəрбияланып шығармалар жазған еди. 

17 

 

Тарийхый 

ўақиялардың 

нəтийжесинде 1919-жылғы 

төңкеристен  кейин  ə9əҳ-жылы  Азербайжанда  миллий  буржуазия 

республикасы  дүзилди.  Бирақ  бул  республиканы  большевиклер 

1920-жылы  қулатып,  оның  орынына  советлердиң  қоластына 

киргизилген  Азербайжан  Республикасы  дүзилди.  Россия 

империясынан  кейин 1991-жылға  дейин  Совет  империясының 

қоластында  болды.  Усы  дəўирдеги  азербайжан  əдебиятында 

Самед  Вургун,  Сүлəйман  Рустам,  Мамед  Раҳим,  Мирза 

Ибраҳимбектей талантлы жазыўшылар жетисип шықты. 

Самед 

Вургун (1907-1957) Азербайжанның 

Қазақ 

районында туўылған. Юсуф Самед уғлы Векилов (Вургун-əдебий 

лақабы, “ашық”  деген  мəнини  билдиреди)  Баку  ҳəм  Москвада 

жоқары оқыў орынларында оқыған. Сол жыллардан баслап оның 

“Шайырлық  анты”, “Фонар”, “Кеўил  дəптери”, “Таң  қосығы” 

сыяқлы  қосық  топламлары  басылып  шықты.  Ол  ХХ  əсир 

Азербайжан  əдебиятының  классиги  болды.  Əлбетте,  оның 

көплеген  шығармалары  коммунистлик  идея  туўралы  жазылған. 

Шайыр  сондай  шығармаларында  да  бəлент  көркем  шеберлик 

шыңына  көтерилди.  Ол  бир  қанша  поэма  жазды,  оларда 

азербайжан  классикалық  дəстанларының  традициялары  менен 

Батыс  Европа  əдебиятының  традициялары  ушластырылған  еди. 

“Жигирма  алтылар”, “Колхозшы  ҳаял  Басты  туўралы  дəстан”, 

“Муған”, “Негирдиң  арзыўлары”  поэмалары  өз  ўақтында  жүдə 

кеңнен белгили болды. 

С.Вургун  сиясий  лирика  тараўында  да  жемисли  иследи. 

“Дүнья  картасы  циклине”  киретуғын  қосықларында  езилген 

миллетлердиң  тақдири,  олардың  басқыншы  империалистлерге 

қарсы  гүреслери  өз  сəўлелениўин  тапқан  еди.  Жазыўшы 

драматургия  саласында  да  жемисли  иследи.  Оның  тарийхый 

темадағы  “Вақиф”  трагедиясы  жүдə  шеберлик  пенен  жазылған 

шығарма  болды.  Бул  трагедияда  ХVIII  əсирдеги  азербайжан 

халқының  турмысындағы  жəмийетлик-сиясий  ўақияларды 

шығарманың  композициясына  усталық  пенен  ендирген.  Бул 

ўақиялар  шайыр  Вақифтың  биографиясының  картинасы  менен 

үйлестирилген.  Жазыўшының  “Фарҳад  ҳəм  Шийрин”  драмасы 

Низамийдиң  “Пəнж  гəнж” (Хамса)  шығармасындағы  дəстан 

тийкарында  жазылған,  ал  “Ханлар”  драмасы  ҳəзирги  заман 

темасында  жазылған  еди.  Ханлар - драманың  бас  қаҳарманы-

Бакудеги 

рабочий 

калсының 

ири 

ўəкили 

сыпатында 

сүўретленген.  Ол  Азербайжан  халқының  Патша  Россиясы 

колонизаторларынан  ҳəм  жергиликли  эксплуататорлардың 

зулымынан азат етилиўи ушын гүрескен қаҳарман образы. Самед 

Вурғун ХХ əсир азербайжан əдебиятында үлкен орынға ийе. 

18 

 

Əдебиятта  социалистлик  реализм  методы  үстемлик  етип 

турған  дəўирде  де  жүдə  күшли  шығармалар  дөретилди.  Поэзия 

20-30 -жылларда  жетекши  жанрға  айланды.  Сиясий  лириканың 

сулыў  үлгилери  белгили  талантлы  шайыр  Сүлəйман  Рустамның 

“Еки  жағалық”  қосықлар  циклинде,  Расул  Рзаның  “Чапай”, 

“Германия” шығармаларында берилди. 

Отызыншы жылларда азербайжан əдебиятында поэма жанры 

раўажланды.  Мамед  Рахимның  “Саят  Наўа”  поэмасы  пайда 

болды.  Урыс  жыллары  азербайжан  əдебиятында  жаўынгерлик 

лирика  шығармаларын  жазыў  күшейди.  С.Вурғунның  ҳəм  Расул 

Рзалардың  бул  дəўирдеги  жаўынгерлик  қосықлары  мəмлекетлик 

сыйлықлар алды. 

Урыс  дəўири  ҳəм  урыстан  кейинги  дəўирлер  азербайжан 

əдебиятында  прозалық  шығармалар  жазыў  күшейди.  Тарийхый 

темада  бир  қатар  шығарма  дөретилди.  М.Урдубадийдиң 

“Думанлы  Табриз”,  А.Абулхасанның  “Бузылып  атырған  дүнья”, 

Миржалалдың  “Шамо”, “Жас  жигит  манифести”  романлары 

солардың қатарына киреди. М.Ҳусайнниң “Сəҳəр” романында ғү 

Баку  комиссарының  айрықша  азербайжан  Азизбековтың  образы 

жүдə  күшли  берилген.  Заманлас  темаларда  М.Ҳусайнның 

“Апшерон”,  Мырза  Ибраҳимовтың  “Уллы  тирек”,  Валиевтың 

“Гүлшəн”, С.Раҳмановтың “Уллы күнлер” роман ҳəм повестьлери 

пайда болды. 

Меҳди  Ҳүсейнниң  “Апшерон”  романында  азербайжан 

рабочийлары  классының  турмысы  сүўретленип,  Таҳир,  Уста 

Рамазан,  Қудрет,  Лола  усаған  қаҳарманлардың  өмир  жолы 

көрсетилген. 

Азербайжан 

əдебиятында 

шетел 

темасында 

Мырза 

Ибраҳимовтың  “Сондай  күн  келеди”  романында  Ийранда 

жасаўшы  азербайжанлардың  турмысы  көрсетилип,  азербайжан 

миллетиниң бир мəмлекет болып бирлесиўи туўралы сөз болады. 

Себеби,  Ийранда  жасаўшы  азербайжанлар  көп  жыллардан  бери 

Арқа  Азербайжан  менен  бирлесиў  ушын  гүрес  жүргизип 

келмекте.  Усындай  шет  ел  темасында  Саидбейлиниң  “Бийтаныс 

жағалықлар”  повестинде  югослав  ҳəм  итальян  партизанларының 

немис фашистлери менен гүреси сүўретленеди. 

Жас жазыўшылардан Баҳрам Байрамов “Жапырақлар”, Ийса 

Ҳусейнов  “Таң  жулдызы”,  Манаф  Ибраҳимов  “Жер  астының 

сырлары”  романларын  жəриялады.  Драматургия  тараўында 

Жафар  Жаббарлының  “1905 жылда”, “Севиль”, “Яшар”, 

“Алмас”, драмалық шығармалары үлкен үлес болды. Азербайжан 

драматургиясында зейр Гаджибековтың “Гөруғлы”, “Аршын мал 

алан” музыкалы драмасы ҳəм опера либреттасы айрықша орынға 

19 

 

ийе.  Азербайжан  əдебияты  соңғы  жылларда  да  өзиниң 

раўажланыўын даўам етти. 

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: