Университети
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4-Тема. Османлы түрк əдебияты.
- Таяныш сөзлер ҳəм ибаралар
Хузонгай (1908-1980) болды. Ол Татарстанда туўылды, талантлы шайыр сыпатында танылды. Оның “Хури”, “Сариел”, “Сара” деп аталған даңқлы поэмалары бар. Ол Баку комиссарларына бағышлап “Жигирма алтысар”, Магнитогорск кəн металлургия комбинатының қурылысышыларына арнап “Магнит таўы”
28
поэмаларын жазды. Оның “Инспектор”, “?атан қызы” деп аталған шығармалары да бар. Соңғы жылларда чуваш əдебиятында В.Давидов, Л.Агаков, А.Токки, И.Думишин, Н.Аизман усаған талантлы жазыўшылар дөретиўшилик пенен шуғылланбақта. Сораўлар ҳəм тапсырмалар: 1.Татар халық фольклоры үлгилери. 2.Татар классикалық əдебиятының тийкарғы өзгешеликлери. 3.Европа əдебиятының татар əдебиятына тəсири. 4.Татар əдебиятында еркинлик, азатлық темасы. 5.ХХ əсир татар əдебиятының тийкарғы өзгешеликлери. 6.Татар əдебиятының басқа түркий халықлары əдебиятына тəсири ҳəм байланыслары. 7. Башқурт халық əдебиятының үлгилери. 8. Мажид “афурийдиң башқурт жазба əдебияты пайда болыўындағы хызметлери. 9.Сайфы Қудаштың башқурт əдебиятындағы орыны. 10.Мустай Каримниң əдебий дөретиўшилиги. 11.Чуваш халқының аўызеки əдебий мийрасы. 12.ХХ əсир чуваш əдебиятында С.Фомин, М.Дамидов- Чалдун, Усхай, Хузангойлардың орыны.
1. Муқимов Р. Қардош халқлар адабиети. Тошкент, 1980. 2. Татар əдебияты тарихи. Қазан, 1990. 3. Турдиев Ш. Ўзбек татар адабий алоқалари. Тошкент, 1993. 4. Ҳамидов Ҳ. Наследие Габдуллы Тукая и татарские книги в Каракалпакстане. Вестник Каракалпакского отделения АНРУз, 2003, 5. Абдулла Туқай. Танланган асарлар. 6. Ысқақов Б. Қазақ əдебий байланысы. Алматы, 1987. 7. Тоқай. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985. 8. Муса Жалил. Моабит дəптери. Алматы, 1956. 9. С.Қудаш. Жастық шақтың изимен. Алматы, 1994. 10. Советская многонациональная литература. Москва,
4-Тема. Османлы түрк əдебияты. Планы:
29
1. Османлы түрк халқының аўызеки дөретиўшилиги. 2. Түрк əдебиятының дəслепки жазба ескерткишлери. 3. Түрк əдебиятында суфизм ағымының орыны. 4. ХVIII-ХIХ əсирлердеги османлы түрк əдебияты. 5.Османлы түрк əдебиятында реалистлик усылдың
қəлиплесиўи. 6. ХХ əсирде Түркиядағы тарийхый аўҳаллар. 7. ХХ əсирдиң 20-30-жылларындағы түрк əдебияты. 8. ХХ əсирдиң 40-60-жылларындағы түрк əдебияты. 9. Ҳəзирги заман түрк əдебиятының ўəкиллери. 10.Соңғы жыллардағы түрк əдебиятының өзгешеликлери.
“Гөруғлы”, Жалалиддин Румий, мəснəўийлер, түрк сатиралық əдебияты, түрк суфизм əдебияты, романтизм көринислери, реалистлик əдебият, публицистика, драматургия, көркем проза, “Танзимат” əдебияты, жаңа əдебий жанрлар, османлы түрк əдебиятының өзгешеликлери, еркин қосықлар, жəмийетлик жағдайлар ҳəм əдебият, түрк модерн əдебияты, Сабахаттин Алий, Азиз Несин, Назым Ҳикмет, Қара Осман оғлы, Р.Гүнтекин, еркинлик, демократиялық шығармалар. Османлы түрк халқы түркий қəўимлердиң ишинде халқының саны жағынан ең көби ҳəм ең раўажланғаны болып есапланады. Бул қəўим өзиниң еркинлиги ҳəм азатлығы ушын əсирлер даўамында гүресип жүдə көп тарийхый дəўирлерди басынан кеширген. Сельжуклердиң Киши Азияға кирип келиўи менен ҳəзирги түрк мəмлекетине тийкар салына баслады. Бул мəмлекет ХЫ-ХЫВ əсирлерде империя сыпатында қəлиплести. Османлы түрклер аты менен даңқ шығарған бул мəмлекет узақ əсирлер Киши Азияда ҳəм оның əтирапындағы территорияларда ҳүким жүргизди. Түркия халқының 90 процентин түрклер қурайды. Булардан басқа түрк миллетине тийисли адамлар Балқанда, Кипрде, Европа мəмлекетлеринде ҳəм басқа да мəмлекетлерде жасайды. Мине усы түрклердиң əдебияты жүдə ерте заманлардан басланған. Ол жүдə бай традицияға ийе болып, жанр жағынан да түрли түсли. Түрк халқының аўызеки дөретиўшилигинде жүдə көп қосықлар, ертеклер, əпсана (легенда) ҳəм аңызлар бар. Ең əййемги түрк халық дəстанларынан биреўи “Жаратылыў дəстаны” деп аталады. Онда адамзаттың жаратылыўы, түрклердиң дəслепки ата- бабалары туўралы қызық əңгимелер берилген. Айрықша “Оғызнама” атлы дəстанда қаҳарманлық мотивлери көтериңки руўҳта жырланған. Бул дəстан бир қанша бөлимлерден турады. 30
Гөруғлы образы қатнасқан бир неше дəстанлар цикли да бар, олар басқа түркий халықлар əдебиятындағы усы типтеги дəстанлар менен үнлес. “Дəдə Қорқут” (“Қорқыт ата”) туўралы дəстан да османлы түрк халқы фольклорының ең күшли шығармаларының бири. Булардан тысқары, түрк халқы аўызеки дөретиўшилигинде көплеп түрли темалардағы мəўсим-үрп-əдет, мийнет қосықлары, салт-дəстүр қосықлары, ертеклер, күлки сөзли əңгимелер (анекдотлар), гүрриңлер ушырасады. Насриддин аты менен даңқ таратқан күлкили əңгимелер дəслеп түрк халқының аўызеки дөретиўшилигинда пайда болған. Османлы түрклердиң де дəслепки жазба əдебияты араб ҳəм парсы тиллеринде дөретилген. Себеби ХI-ХII əсирлерде Түркияда сельжуклердиң патшалық ектен дəўиринде араб тили дин ҳəм илим тили, парсы сарай поэзиясының тили ролин атқаратуғын еди. Кейин түрк тилинде дəслепки көркем шығармалар дөретиле баслады. Ең биринши түрк жазыўшыларының бири сыпатында Жалалиддин Румийды көрсетиўге болады. Жалалиддин Румий дүнья əдебиятының ири тулғаларының бири. Ол Шамсий Табризий лақабы менен де шығармалар жазған. Жалалиддин Румий 1208-жылда Балх қаласында туўылған. Негизги келип шығыўы хорезмли түркий урыўларынан болып, мама кемпири (əкесиниң анасы) Хорезм шаҳы Алаўиддин Муҳаммедтиң қызы екен. Жалалиддин Румий османлы түрк əдебиятының негизин салған шайыр. Ҳафыз Шеразий, Абдураҳман Жамий, Алийшер Наўайы, Абдуқадир Бедиллер Руўмийди өзлериниң устазы деп саналған. Жалалиддин Румий əғўқ-жылда Түркияның Куния қаласында дүньядан өткен. Жалалиддин Румий дөретиўшилигинде суфизм руўҳында жазылған “Мəснəўийлер” үлкен бөлимди қурайды. Булар парсы тилинде жазылған болса да, түрк суфизм əдебиятының қəлиплесиўине негиз болды. Шайырдың түрк тилинде жазылған түрли темалардағы қосықлары да əдеўир бар. Жалалиддин Румий баслап берген традицияларды оның баласы Султан Валид даўам еттирди. 1201-жылы оның түрк тилинде жазған биринши қосықлар дийўаны (жыйнағы) пайда болған. Кейин Юнус Эмре ҳəм Ашық Пашалардың суфизм руўҳында жазылған ғəззел- бəйитлери пайда болады.
Айрықша Ашық
Пашаның “Дəрўишнама” шығармасы түрк əдебиятының раўажланыўына үлкен тəсир жасады. ХI-ХII əсирлерде романтикалық жөнелистеги түрк əдебияты пайда болды. Ири көлемли дəстанларда қаҳарманлық, муҳаббат, бастан өткерген ўақияларды баянлаў темалары көплеп орын алды. Усындайлардың қатарына Аҳмадийдиң “Искендернама”, Юсуф Синан Шайҳийдиң “Ҳысраў ҳəм Шийрин” дəстанлары 31
киреди. Бул шығармалар Низамий Гəнжəўийдиң “Хамса” шығармасының тəсиринде жазылған еди. Бул дəўирде Аҳмад Паша, Нажатий, Маҳмуд Бақы, Меҳри Хатун сыяқлы дөретиўшилердиң көплеген шығармалары түрк əдебиятының раўажланыўына үлкен үлес болып қосылды. ХIII əсирдеги түрк əдебиятында сатиралық шығармалардың көбейиўи байқалады. Жəмийет турмысындағы жарамас ислерди ашып таслаў, əшкара етиў, қарапайым мийнеткеш адамлардың мəпин, күн көрисин жақлаў бул дəўирдеги түрк əдебиятының негизги белгилериниң бири болды. Юсуф Эмрениң “Ҳайрия” деп аталған дəстанында динди өзине бет-перде қылып алған, халықты билимсизликте, наданлықта сақлаўға умтылған руўҳанийлерди, парахор қазыларды ҳəм басқа да сондайларды қатты минейди, сын тағады. Алаўиддин Сабит ҳəм Аҳмед Недимлер халықтың намаларына сай келтирип қосықлар шығарды. Бул шайырлардың шығармаларында түрк поэзиясында жаңа қосық формалары пайда болды. Бул формалардың бири шарқий деп аталып, ол түрк халық аўызеки дөретиўшилигиндеги қосық формаларына жақын еди. ХVIII əсирде түрк суфизм поэзиясы жəне қайтадан жанланды. Буған мысал етип Шайх “алыбтың шығармаларын атап көрсетиўге болады. Оның “Сулыўлық ҳəм муҳаббат” деп аталған дəстаны суфизм философиясы руўҳында жазылған жүдə жақсы шығармалардың бири болды. “Танзимат əдебияты” деп аталған дəўир Түркияда 1939- жылдан 1990-жылларға шекем даўам етти. Түрк халқының бул əдебияты тийкарынан ағартыўшылық əдебияты еди. Жеке адам ҳəм жəмийет ортасындағы қатнаслар, ҳаял-қызлардың азатлығы, антиклерикал яғный жəмийетте динниң үстемлигин күшейтиўге урыныў ҳəрекетлерине қарсы турыў проблемалары бул дəўир əдебиятының тийкарғы темаларының бири болды. Бул дəўирде Европа əдебиятының бир қатар үлгилери Жан Жак Руссо, Вольтер, Ла Мартин, Мольердиң шығармалары түрк тилине аўдарылды. Бул дəўирдеги түрк əдебияты публицистика, драматургия, көркем прозаның қəлиплесиў дəўирлерин басынан өткерди. Түрк ағартыўшылық əдебиятының ири ўəкиллериниң бири сыпатында Ибраҳим Шинасийди атап көрсетиўге болады. Ол француз əдебиятын жүдə жақсы билген адам сыпатында француз əдебиятының көплеген үлгилерин түрк тилине аўдарған. Айрықша оның өзиниң драматургия тараўындағы шығармасы “Шайырдың үйлениўи” комедиясы жүдə кеңнен даңққа еристи. Бул дəўирде жасаған Намик Камал ўатаншыллық ҳəм жəмийетлик, турмыслық темалардағы пьесалардың авторы иретинде даңқлы болды. Оның романлары түрк əдебиятында
32
тарийхый роман жанрының раўажланыўына ҳəм қəлиплесиўине үлкен үлес болып қосылды. Бул дəўирде түрк фольклорының шығармаларын жыйнап, олардың басып шығарылыўына үлкен кеўил бөлинди.
сыпатында танылды. Талантлы жазыўшы Ахед Мидхат түрк əдебиятында новелла жанрының тийкарын салыўшы сыпатында танылды. Ол Батыс Европа əдебиятындағы новелла жанрының сулыў үлгилерин түрк тилине аўдарды ҳəм олардың ең жақсы үлгилерин, жетискенликлерин, дəстүрлерин өзиниң шығармаларында қолланды. Бул жазыўшылар ХIХ əсирдиң орталарына келип жаңа түрк əдебий тилиниң қəлиплесиўине өзлериниң үлкен үлеслерин қосты. Нəтийжеде түрк əдебий тили əсте-ахырынлық пенен араб ҳəм парсы тиллеринен алынған көплеп термин ҳəм ибаралардан тазалана басланады, жай халық сөйлесетуғын тилге жақынласыўға қарады. ХIХ əсирдиң екинши ярымына келип түрк поэзиясында үлкен өзгерислер жүзеге келди. Абдулҳақ Ҳамид Тархан, Реджепзада Экрем усаған новатор шайырлар жетисип шықты. Олардың поэзиясында жаңа ритмлер, формалар, лирикалық қаҳарманның жаңа типлери пайда болды, инсанның ишки кеширмелериниң сүўретлениўи поэзияның тийкарғы объектине айналды. ХIХ əсирдиң 80-90-жылларында жəмийетлик турмыста реакция ҳүким сүрди. Əдебияттың раўажланыўына тосқынлық қылыўшы цензура күшейди, көплеген жазыўшылар қамаққа басылды. Намик Камалға усаған жазыўшылар сүргинде өлип кетти. Нəтийжеде көп шайырлардың шығармаларында түскинлик, түңилиўшилик, үмитсизлик пайда бола баслады. Усы дəўирде Түркияда басып шығарылған “Сарвати Фүнун” журналының дөгерегине көплеген прогрессив түрк жазыўшылары жыйланды. Таўфиқ Фикрат мине сол топардың басшыларының бири болды. Бул жазыўшылар өз шығармаларында жай, мийнеткеш халықтың дəртлерин, ғам-қайғыларын сүўретледи. Олар жасап үстемлик қылып турған дүзимге наразылық билдирип шығармалар жаза баслады. Халил Зия Ушақлагил түрк əдебияты тарийхында биринши реалистлик, Европа əдебиятындағы новеллаларға уқсас гүрриңлер жазды. Ҳүсейн Раҳим Гюрпелер, Меҳмет Рауф сыяқлы жазыўшылар өзлериниң шығармаларында жаңа темаларға бет бурып, өзлери
жасап атырған
социаллық дүзимниң кеселликлерин əшкара етти. 1908-жылдағы “Жас түрклер” революциясынан кейин əдебиятта түрли ағымлар пайда болды, олардың ортасында идеологиялық гүрес даўам етти. Əне сол гүреслерде түрк 33
əдебиятында реалистлик метод жеңип шықты. Нəтийжеде реалистлик тенденция түрк əдебиятының жетекши методына айланды. Бул дəўирде əсиресе гүрриңлер көп жазылды. Рафиқ Ҳалид Қарай, Ака Гюндүз, Омар Сейфиддин сыяқлы жазыўшылар өзлериниң шығармаларында аўыл адамларының турмысын баянлап көрсетиўге киристи. Айрықша, Омар Сейфиддинниң бул темаға арнап жазған сатиралық новеллалары соңғы ўақытлардағы реалистлик түрк
прозасының раўажланыўына үлкен тəсир жасады. Омар Сейфиддин, Халида Эдем усаған жазыўшылар түркий халықларының азатлығы ҳəм оларды бирлестириў мəселелерин де өз шығармаларында көтерди. Адиўардың “Жаңа Туран” романында əйне усы мəселе айтылған. ХХ əсирдиң басларында түрк поэзиясына Европа символистлериниң тəсири үлкен болды. Бул гездеги түрк поэзиясында миллий өзин сезиниў темасында көплеп шығармалар дөретилди. Яҳя Камал Бастли, Аҳмед Ҳашым, Аҳмед Ҳафиз Чамлибел усаған шайырлардың поэзиясында жаңа мотивлер жаңа поэзиялық формаларда баян етилди. Поэзияда бармақ өлшеми, негизинен, жетекшилик қылды. Шайыр Меҳмед Эмин Юрдақулдың қосықлары əсиресе халық аўызеки дөретиўлигине жүдə жақын еди. Жалпы түрк классикалық əдебияты жүдə өтлескен қыйын жолды басып өтти. Мың жыллық əдебий мийрасқа ийе болған бул əдебият əжайып традицияларға ийе. Онда Күншығыс əдебиятының тəсири күшли болды. ХIХ əсирден баслап болса түрк əдебиятында Европа əдебиятының тəсири сезилди. ХХ əсирде Түркия өзиниң басынан жүдə үлкен тарийхый ўақияларды кеширди. Биринши дүнья жүзилик урыста актив, белсене қатнасқан Түркияның жəмийетлик-сиясий аўҳалында түп-тамырынан өзгерислер пайда болды. Ерте заманлардан даўам етип киятырған Осман империясы ХХ əсирдиң басларына келгенде қулады. Биринши дүнья жүзилик урысынан кейин Түркия империалистлик мəмлекетлер тəрепинен оккупация қылынды, басып алынды. Прогрессив жолын таңлаған Камал Ататүрк басшылығындағы бир топар офицерлер Түркияның азатлығы ушын гүрес баслады. Оларды түрк халқы қоллап қуўатлады. Нəтийжеде олар Түрк Халық Республикасын дүзди. :лкеде жаңа дəўир басланды. Бул тарийхый ўақиялар усы дəўирдеги түрк əдебиятының тийкарғы сүўретлеў объекти болып хызмет қылды. Түркия топырағын басқыншылардан азат етиў ерк ҳəм демократия ушын гүреслерди сəўлелендирген шығармалар көбейди. Əсиресе, 1923-жылда Түркия Республикасы деп жəрия 34
қылынғаннан кейин, əдебиятта миллий азатлық темасында шығармалар жазыў жəне де күшейди. Адивардың “Қанлы көйлек” романы ҳəм миллий азатлық туўралы жазған гүрриңлери, Қара Осман оғлының “Садом ҳəм Гаммаро”, Рашид Нурий Гүнтекинниң “Көп-көк түн”, “Бир түнниң трагедиясы” романлары 20-жыллардағы түрк
əдебиятының ең көзге көринген шығармалары болды. Бул шығармаларда тийкарынан жекке қаҳарманлардың басынан өткен ўақиялары сөз етилген. Олар түрк халқының бирлиги ушын гүреседи, ағартыўшылық ҳəм мəдений революцияны иске асырса, аўылда жасаўшы түрк халқының да аўҳалын түп-тамырынан өзгертиў мүмкин деп есаплайды. Басқа бир топар түрк жазыўшылары болса,
жəмийетлик турмыстағы түрли кеселликлерди, солардан, ҳəмелдарлардың жай, қара пухара халыққа өткизип атырған зулымын, жумыссызлық себеплерин, жəмийетте ҳəўиж алып
баратырған парахорлық ҳəм таўламашылық сыяқлы кеселликлерди аяўсыз қаралайды. Демократ жазыўшылардан Сабаҳатдин Алий, Садры Эртем, Суўад Дəрвеш, Саид Файиқ усаған жазыўшылар түрк əдебиятында критикалық реализмниң раўажланыўына үлкен үлес қосты.
30-жыллардағы түрк əдебиятында аўылхожалық темасы баслы орында болды. Көркем əдебиятта дийқанлар турмысы, олардың тилек-мақсетлери түрли типик
образларда сəўлелендирилди. Садри Эртемниң “Чарх тоқтаған пайыт” романында жай түрк мийнеткешлериниң аўыр турмысы, олардың өз ҳақ-ҳуқықлары ушын гүрес сүўретленген. 20-жылларда түрк əдебиятында ҳаял-қызлардың азатлығы темасы да көбирек тилге алына баслады. Соның менен бирге түрк жумысшылар класы ҳəм интеллигентлериниң жəмийеттеги орыны туўралы да көплеп шығармалар жазылды. Бул гезде əсиресе түрк əдебиятында гүрриң-новелланың раўажланғаны көзге түседи. Əсиресе талантлы жазыўшы Сабаҳатдин Алий бул дəўирде жемисли иследи.
түрк армиясының офицеринен болған. Жаслығында жақсы билим алған. Стамбул, Берлин қалаларында оқыған. Ол Германияда оқыған ўақытларында гитлершилер елде басшылықты қолға алыў ушын урынып атырған гезлер еди. Сабаҳатдин Алий түрк миллетин хорлап сөз айтқан, бир немис офицерин сабағаны ушын Германиядан шығарып жиберилди. Кейин ол Түркияның көп жерлеринде оқытыўшылық қылды, газета редакциясында иследи. Жазыўшы атақлы сатирик Азиз Несин менен биргеликте дөретиўшиликте бирге ислесип “Марко Паша” деп аталған 35
сатиралық газета шығарды. Бул газетада ҳүким сүрип турған сиясий дүзимниң кеселликлерин əшкара қылып мақалалар шығарды. Нəтийжеде газета ҳүкиметтиң əмелдарлары тəрепинен жаўып тасланды. Сабаҳатдин Алий түрк əмелдарларын критикалап жазған шығармалары ушын бир неше ирет қамақханаларда отырып шыққан. Оны 1949-жылы тоғайда өлтирип кетти. Жазыўшыдан көплеп гүрриңлер, повестьлер ҳəм романлар, драмалық шығармалар мийрас болып қалды. қ0-жыллар түрк поэзиясының жетекши шайырларының бири Назым Ҳикмет болды. Ол түрк поэзиясының узақ əсирлерден бери даўам етип киятырған традицияларын бузып өзинше жаңа жолдан барды. Шайыр түрк поэзиясында биринши болып еркин өлшемде қосықлар жаза баслады. Бул өлшемде уқсаслық ҳəм буўын өлшемине онша дыққат бөлместен, негизги мақсет пикирди анық, ҳəммеге түсиникли қылып бериў керек. Бундай қосықта интонация-даўыс толқыны тийкарғы орынды ийелеўи лазым. Н.Ҳикмет сол тараўдағы хызметлери менен түрк прэзиясында жаңа жөнелис бағдарға тийкар салды. Ол новатор шайыр
сыпатында əдебият
тарийхына кирди.
Оның традициялары тек ғана түрк əдебиятына емес, ал барлық түркий тилдеги халықлар əдебиятына да жемисли тəсир тийгизди. Солардан өзбек, қазақ, қарақалпақ шайырлары да Н.Ҳикметтиң поэзиясынан тəсирленди, оның көп шығармалары түрк тилинен басқа тиллерге көплеп аўдарылып китап етип шығарылды. Оның шығармалары рус, өзбек, қазақ, қарақалпақ тиллеринде басылып шықты, “Инсан көринислери” деп аталған қосықлар топламы өзбек тилинде талантлы шайыр Рауф Парпийдиң аўдарыўында басылып шыққан еди. Екинши дүнья жүзилик урысы алдында ҳəм урыс дəўиринде түрк поэзиясында миллий шовинистлик руўҳтағы қосықлар көбейе баслады. Себеби Түркия дəслеп фашистлер Германиясы менен аўқамлас (союзник) болып, басқа мəмлектлерге қарсы урыс алып барды. Соның ушын түрк əдебиятында да миллий шовинистлик характердеги шығармалар биринши орынды ийеледи. 1944-жылы Түркия фашистлер Германиясы менен қатнасты үзип, оған қарсы гүресип атырған мəмлекетлер тəрепине өтти. Түрк əдебиятында антифашист жазыўшылар пайда болды. Сабаҳатдин Алий тап сондай антифашист жазыўшылардан бири еди. Оның “Ишимиздеги иблис” деп аталған романында фашистлердиң жоқары раса туўралы идеялары қатты қараланды. Бундай идеялар Түркияда да кең тарқалған еди. Олар Гитлердиң миллетшиллик туўралы идеяларын Түркияға да қолланбақшы, ендирмекши болған еди. Түрк миллетин басқа миллетлерден жоқары қойып, күшли 36
жəмийет қурыў ушын гүрес алып барған еди. Сабаҳатдин Алийдиң “Ишимиздеги иблис” романы сол ҳəрекетлер туўралы əңгиме етеди. Шығармада еки түрк семьясының ислери сүўретленген. Бири Истамбул қаласында жасаўшы Эмина апа семьясы, екиншиси аўылда жасаўшы бир түрк семьясы еди. Жазыўшы бул еки семьяның ислери арқалы пүткил түрк халқының бул дəўирдеги турмысын, руўҳый дүньясын көрсетип берди. Сабаҳатдин Алий бул китаптан басқа “Таўлар самалы” деп аталған қосықлар топламын, үш гүрриңлер топламын (“Дигирман”, “Арба”, “Даўыс” деп аталған), “Күюжақалик Юсуф” усаған романларын да жазды. Урыс дəўириндеги түрк поэзиясында да антифашистлик идеялар сəўлелендирилген қосықлар көп жазылып, олар тап ҳəзирге дейин өзлериниң əҳмийетин, маңызын жоғалтқан жоқ. Урыстан
кейинги жыллардағы түрк əдебиятында ўатаншыллық, ўатанды сүйиўшилик, патриотлық, халықшылық мотивлери көбирек орын ийеледи. Енди əдебияттың тийкарғы сүўретлеў объекти рабочийлар, дийқанлар, өнерментлердиң турмысы болып қалды. Маҳмуд Мақалдың “Аўыл муғаллиминиң хатлары”, “Бизиң аўыл” усаған романларында қаладан аўылға барып ислеген ҳаяллардың образы берилген. Сол тема Яшар Камалдың “Темирши”, Орхон Ханчерли оғлының “Қараңы дүнья”, Факир Байғурттың “Жыланлардың өши” романларында да сөз етилди. Миллий азатлық ҳəрекети сүўретленген шығармалардан бири сыпатында Назым Ҳикметтиң “Азатлық гүрес туўралы дəстан” шығармасын атап көрсетиўге болады. Бул шығармасын шайыр түрмеде, қамақта отырып жазған еди. Онда түрк халқының еркинлиги, азатлығы ушын гүресип атырған адамлардың образы дөретилген. Назым Ҳикмет (1902-1963) дүнья жүзине даңқы таралған шайыр ҳəм жəмийетлик ғайреткер тулға еди. Ол өз халқының еркинлиги ҳəм азатлығы ушын өмир бойы гүрес жүргизди. Сол себепли өмириниң он жети (18) жылын қамаханаларда өткерди, өз ўатанынан узақта, мүсəпирликте жасады. Назым Ҳикмет түрк əдебиятында үлкен өзгерислер жасаған шайыр. Оның еркин өлшемдеги қосықлары ХХ əсирдеги өзбек, қазақ, қарақалпақ поэзиясына да тəсир жасады. Н.Ҳикметтиң “үө лер”, “Инсан көринислери” атлы поэзиялық шығармалары, “Қуўаныш” (“Сүрүўр”) романы, “Бир муҳаббат əпсанасы”, “Түркия туўралы əңгиме”, “Умытылған адам”, “Домокл қылышы” сыяқлы драмалық шығармалары басқа көп тиллерге, солардан өзбек тилине аўдарылды. Назым Ҳикметтиң поэзиясы тийкарынан еркин өлшемде жазылып, ол көплеген шайырларға дөретиўшилик мектеби
37
болды. Бул поэзия туўралы шайырдың ўатанласы Садри Эртем былай деген еди: “Оның қосықларындағы тек ҳəриплер ғана емес, ҳəттеки ҳəрбир ноқат та электр қоңыраўының түймесиндей ҳаўаз шығарады. Тил жағынан Назым Ҳикмет ҳешким ислей алмаған исти иследи. Ол поэзия тилин демократластырыў уранын алға сүрген шайыр. Назым Ҳикмет- жаңалықтың жəмлескен тымсалы деген сөз”. Шынында да, шайырдың дөретиўшилигиндеги, шығармашылығындағы жаңалықлар кейинги гезлерде көплеген дөретиўшилерге прогрессив традицияға айланды. Бул
традицияның тек ғана түркий халықлар əдебиятына емес, бəлки рус поэзиясына да тəсири үлкен болғанын əдебият изертлеўши алымлар атап көрсетти. Назым Ҳикметтиң миллий азатлық туўралы
дөретиўшилик традицияларын талантлы түрк
шайырлары Камал Таҳир, Салим Хожағиязлар даўам еттирди, жалғастырды. Жəмийетлик турмыста демократия ушын
гүрестиң активлесиўи драматургия жанрының раўажланыўына да тəсир жасады. ү0-жыллардан баслап Алтан Четин, Рафик Ердуран, Азиз Несин усаған жазыўшылардың бир неше пьесалары жəрия етилди. Əсиресе Халдун Тунардың “Шабан ўатан қорғаўшысы”, “Кешанлы Алий туўралы қысса” усаған драмалары үлкен даңққа еристи. Бул
шығармаларда Күнбатыс ҳəм Күншығыс əдебиятының традициялары бир-бирине бейимлесип ушласып кеткен.
60-70-жыллардағы түрк поэзиясының раўажланыўына Фазыл Догларджа, Беҳгет Нетжатгил, Рифат Илгиз, Зия Осман Сабо, Раҳми Айбоғлы усаған шайырлар үлкен үлес қосты. Талантлы жазыўшы Илхам Берк Түркияда модерн əдебиятының раўажланыўына үлкен үлес қосты. Буннан басқа да мəмлекеттеги жəмийетлик дүзимди критикалаған түрли модренистлик жазыўшылар пайда болды. Ведат Тюралиниң “Өз өзим менен жалғыз”, Ердал Уздың “Сен жарадарсаң”, Хожа “иястың “Айтыс- тартыс” (“Полемика”) романлары өз дəўириндеги жасап турған жəмийетлик дүзимге қарсы наразылық сыпатында жазылған шығармалар болды. Камал Билбашар Акмача, Азиз Несин шығармаларында жəмийеттеги жумыссызлық, диний экстермизм сыяқлы иллет-кеселликлер қатты критикаланды.
жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|