Ўқув қулланма олий ўқув юртлари давлат таълим стандартлари ва намунавий режаларига мувофиқ ҳолда тайёрланган

Ўқув қулланма олий ўқув юртлари давлат таълим стандартлари ва намунавий режаларига мувофиқ ҳолда тайёрланган.

kafedrasynyň professory, filologiýa ylymlarynyń doktory

barlag institutynyń direktory, filologiýa ylymlarynyń kandidaty

dili kafedrasynyń uly mugallymy, filologiýa ylymlarynyń kandidaty

Garaşsyzlyk ýyllarynda dil meselelerini öwrenmek we onuň ulanylyş meýdanyny giňeltmek has möhüm ähmiýete eýe boldy.Ýurdumyzda ylym–bilimi ösdürmek, şonuň bilen birlikde, dil biliminiň esaslaryny çuňňur öwrenmek derwaýys meseleleriň biridir. Sebäbi Prezidentimiz Ş.M.Mirziýoýewyň 2017-nji ýyl 7-nji fewraldaky «Özbegistan Respublikasyny ýene-de ösdürmek boýunça Hereketler strategiýasy hakynda»ky Permanynda ylym-bilimi ösdürmäge aýratyn üns berilýär. Şonuň üçin hem «Hereketler strategiýasy – tälim we ylym ugrundaky reformalaryň möhüm esasysy» hasaplanýar. Şeýlelikde, Watanymyzyň gelejegi, halkymyzyň ertirki güni, ýurdumyzyň dünýä siwilizasiýasynda mynasyp orun eýelemegi ýaşlarymyzyň tälim-terbiýesine, bilim derejesine, nähili ynsan bolup kemala gelmegine sözsüz baglydyr. Bu oňat maksatlar ýurdumyzda amala aşyrylýan giň göwrümli reformalaryň esasy ugurydyr. Sebäbi, Respublikamyzda halkymyzyň, aýratyn hem ýaş nesliň ruhuýetini ýokarlandyrmak, edebiýatymyzy we sungatymyzy has-da ösdürmek, ýaşlary milli medeniýetimize hormat ruhunda terbiýelemek esasy meseleleriň biridir. Şonuň üçin hem habar beriş – kommunikasiýa tehnologiýalarynyň gündelikli durmuşymyzdan möhüm orun eýeleýän bu günki günde dil we edebiýat meselelerine hem aýratyn üns berilýär. «Edebiýata we sungata, medeniýete üns bermek – bu iň ilkinji gezekde halkymyza üns, gelejegimize üns bermekdir»¹ – duýen sӧzlerde halkymyzyň näçe asyrlyk altyn hazynasy hasaplanan medeni mirasymyz, edebi mirasymyzyň bu gündäki ähmiýeti, ýaşlarymyza geҫmiş we bu gününden sapak berýän terbiýe mekdebi bolýandygy hakyndaky pikirler jemlenen. Aýratyn hem ýaş nesilde kitaba söýgi döretmek, olarda kitap söýüjilik medeniýetini ösdürmek uly ähmiýete eýedir. Ģünki, dilsiz jemgyýetçilik durmuşynyň ösüşini, ondaky gazanylan üstünlikleri, toplanan medeni we ruhy baýlyklary göz öňümize getirmek kyn. Deňeşdirme bilen aýtsak, türki dil iň naýbaşy dilleriň biridir. Biziň dilimiziň gadymy hem-de baý dillere degişlidigini, onuň «şireliligini», «many goýazlygyny», inçe duýgulary aňladýan örüsini, «müň dürli öwüşgin» berip bilýändigini ýatlamak ýerliklidir. Edebi dil taryhy kategoriýa bolup, onuň ösüşi, normalanyşy hemme döwürlerde birmeňzeş bolmaýar. Meselem, ХХ asyryň ýigriminji ýyllaryndan öň edebi dil az sanly sowatly adamlara hyzmat eden bolsa, söňky ýyllaryň içinde ol umumy halk serişdesine öwrüldi. Onuň ýerine ýetirýän jemgyýetçilik funksiýasynyň çägi giňedi.

Häzirki wagtda Respublikamyzyň ýokary okuw jaýlarynyň «türkmen filologiýasy» tälim ýönelişinde «Häzirki zaman türkmen dili» (Fonetika, Leksikologiýa) aýratyn ders hökmünde okadylyp gelinýär. Türkmen dil biliminiň bu bölümlerini öwrenmekde soňky ýyllarda ep-esli öňegidişlikler boldy, onuň ençeme meseleleri eksperiment esasynda derňeldi we türkmen dilçi alymlary tarapyndan ençeme monografiýalar, derslikler, okuw golanmalary ýazyldy.

Bu boýunça M.N.Hydyrow we K.Begenjowyň², T.Täçmyradow we M.Hudaýgulyýewiň³, M.Hudaýgulyýewiň⁴, K.Agaýew we T.Bekjäýewiň⁵, H.Bagyýewyň⁶, A.Nurmuhammedowyň⁷, garagalpak dil biliminde A.Dawletow⁸ we bäsgalaryň işleri ygtybarly ylmy çeşmeler bolup hyzmat edip geldi we şu çeşmelere daýanyldy.

Häzirki derňewiň maksady türkmen diliniň fonetikasy, leksikologiýasy barada alymlar tarapyndan aýdylan pikirleri umumylaşdyryp, täze ylmy, anyk maglumatlar bilen olaryň üstüni ýetirmekden, fonetika, leksikologiýa düşünjesini töwerekleýin we mümkin boldugyça, çuň häsiýetlendirip, bütewi bir okuw gollanmany taýýarlamakdan ybarat boldy. Sebäbi, soňky täzelikleri özünde şöhlelendirýän täze okuw meýilnamany we şoňa laýyk gelýän gollanma materiallaryny taýýarlamak zerurlygy ýüze çykdy. Şonuň üçin hem biz bu okuw gollanmany taýýarlamagyň dowamynda ýokardaky ýaly ylmy işleriň awtorlarynyň ylmy tejribelerine daýandyk hem-de olaryň eksperimental derňewleri, şonuň ýaly-da türkmen dil biliminde we garagalpak dil biliminde fonetika, leksikologiýa boýunça soňky ýyllarda edilen ylmy barlag işlerini deňeşdirme esasda nazara aldyk we olar ygtybarly çeşme bolup hyzmat etdi.

Şu gollanmany taýýarlamakda A.Annanurow, M,Hudaýgulyýew, T.Täçmyradow, M.N.Hydyrow, H.Bagyýew, K.Agaýaýew, T.Bekjaýew, A.Dawletow ýaly görnükli türkmen we garagalpak alymlarynyň işlerini giňden peýdalananlygy üçin awtorlar özüniň çuň minnetdarlygyny bildirýär.

F O N E T I K A