ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
113
ЛИТЕРАТУРА  
 
1.
 
Аристов  Н.  Заметки  об  этническом 
составе  тюркских  племен  народно-
стей и сведения об их численности. 
СПб., 1897.; Мейер  Л.  Киргизская 
степь  Оренбургского  ведомства. –
СПб 1865.; Красовский  Ф.  Область 
Сибирских  киргизов. – СПб., 1897; 
Левшин А.И. Описание киргиз каза-
чих  или  киргиз-кайсацких  орд  и 
степей.  Ч.ІІ.  Исторические  изве-
стия. – СПб., 1932.; Харузин  А.К. 
Вопросы  о  пройсхождении  киргиз-
ского  народа. // Этно-графическое 
обозрение. 1885. №3.;  Чулошников 
А.П.  Очерки  по  истории  казах-кир-
гизкого  народа.  Оренбург. 1924.; 
Тынышпаев  М.  Материалы  к  исто-
рии киргиз-казахского народа. Таш-
кент. 1925. Асфендияров С.Д. Исто-
рия  Казахстана.  Алма-Ата. 1935.; 
Ахинжанов М.Б. К вопросу об этно-
генезе  казахского  народа // Ученые 
записки  КазГУ.  Серия  историчес-
кая. т. ХХХІ. вып 3; Шахматов В.Ф. 
К вопросу об этногенезе казахского 
народа. // Известие  АН  КазССР. 
1950.  вып 6.; Адильгереев  Х.М.  К 
истории образования казахского на-
рода. // Вестник  АН  КазССР. 1951. 
№1.:  Аманжолов  С.  Вопросы  диа-
лектологии  и  истории  казахского 
языка.  Алма-Ата, 1959.; Ибрагимов 
С.К., Хаковский В.С. Материалы из 
истории  образования  казахского 
языка. // Известия  АН.КазССР. 
1957.  №5.;  Козыбаев  М.К.  Откуда 
«есть – пошла  казахская  земля». // 
Мысль. 1994. №1.;  Бұл  да  соныкі. 
Ата тарихы туралы сыр. // Известия 
НАН  Республики  Казахстан.  Серия 
общественных наук. 1993. №1.; Ис-
магулов О., Сихимбаева К., Исмагу-
лова  А.  Антропологические  аспек-
ты происхождения казахского наро-
да. // Известия  НАН  Республики 
Казахстан. Серия общественных на-
ук. 1993. №1.;  Абиль  Е.  Этногенез 
казахов.  Опыт  системного  подхода. 
Костанай, 1997.  
2.
 
Ерофеева И. Роль новых учебников 
и  современной  системы  образова-
ния в формировании миграционной 
ситуации  в  Казахстане.  Из  интер-
нета.;  Кореняко  В.  Этнонациона-
лизм,  квазиисториогрофия  и  акаде-
мическая  наука. (Доклад,  прочи-
танный  в  Московском  Центре  Кор-
неги 22 октября 1998 г.)  
3.
 
Абиль  Е.  Этногенез  казахов.  Опыт 
системного  подхода.  Костанай, 
1997. с 11.  
4.
 
Кузембайулы  А.  История  дорево-
люционного  Казахстана.  Алма-ата. 
1992. с. 52.  
5.
 
Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера 
Земли. с. 50-52. 
6.
 
Кузембайулы  А.  История  дорево-
люционного  Казахстана.  Алма-ата, 
1992. с. 52.  
7.
 
Там же.  
8.
 
Абиль  Е.  Этногенез  казахов.  Опыт 
системного  подхода.  Костанай, 
1997.  
9.
 
См.  Юсупов  Г.В.  Введение  в  бул-
гаро-татарскую 
эпитафию.-М.-Л., 
1960г.  Закаев  М.З.  Волжские  тата-
ры,  по  марийски – су  асы,  по  уд-
муртски – бигеры. // К  формирова-
нию  языка  Поволжья  и  Приуралъя. 
-  Казань 1985г.  Каримуллин  А.  Та-
тары:  Этнос  и  этноним.-Казань, 
1989. 
10.
 
Рона-Таги  А.  Проблемы  периоди-
зации  и  источники  истории  чуваш-
ского  языка. // Проблемы  истори-
ческой  лексикологии  чувашского 
языка.  Чув.НИИ  ЯЛИЭ,  вып.№97.-
Чебоксары, 1980, с. 313. 
11.
 
Кузеев  Р.Г.  Проблемы  этнической 
истории  народов  среднего  Повол-
жья  и  южного  Урала  с  середины 
второй  половины I тыс.н.э.  до  ХVІ 
в.-Уфа,1987, с. 21-26. 
12.
 
Гаджиев Н.Э. О некоторых трудных 
вопросах  методики  изучения  исто-
рии  тюркских  языков // Тюрколо-
гия. 1986.-Л., 1986, с. 77. 
13.
 
История  Казахской  ССР  с  древней-
ших времен до наших дней. В пяти 
томах. Т. 2.-Алма-Ата, 1979, с. 44. 
14.
 
Айдаров  Г.,  Құрышжанов  Ə.,  То-
манов  М.  Көне  түркі  жазба  ескерт-
кіштерінің  тілі.  Алматы. 1971.; 
Сүйінішалиев  Х. VІІІ – ХVІІІ  ға-
сырлардағы қазақ əдебиеті. Алматы 
1989.; Мағауин М. Ғасырлар бедері. 
Алматы. 1991.  

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
114
Кайжакпарова А.Б., 
преподаватель 
Костанайский государственный педагогический институт 
 
РАЗВИТИЕ МАЛОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА  
В КОСТАНАЙСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Предприятие – организация, соз-
данная в порядке, установленном дей-
ствующим  законодательством,  и  осу-
ществляющая  производство  продук-
ции,  выполнение  работ,  оказание  ус-
луг  в  целях  удовлетворения  общест-
венных  потребностей  и  получения 
прибыли. 
Основной  задачей  хозяйствен-
ной  деятельности  предприятия  яв-
ляется  выпуск  конкурентоспособной 
продукции  и  получение  максималь-
ного объема прибыли. 
В  условиях  рыночной  системы 
хозяйствования  предприятие  стано-
вится  основным  звеном  ее  реализа-
ции.  Создавая  продукцию,  пользую-
щуюся  спросом  на  рынке,  оно  также 
создает  рабочие  места,  обеспечивая 
занятость населения. Выплачивая рес-
публиканские  и  местные  налоги,  оно 
участвует в содержании государствен-
ных органов и поддержке социальных 
программ  (образование,  здравоохра-
нение, культура и просвещение). Поэ-
тому  деятельность  предприятий  всег-
да на поверхности общественного ин-
тереса  и  любые  возникающие  у  них 
проблемы  или  достигнутые  успехи 
всегда актуальны (5). 
Прежде  всего,  следует  сказать, 
что  под  предпринимательством  (за-
частую,  наряду  с  термином  предпри-
нимательство  употребляется  англий-
ский  аналог-бизнес)  в  Республике 
Казахстан  понимается  инициативная 
деятельность  граждан  и  юридических 
лиц,  независимо  от  формы  собствен-
ности,  направленная  на  получение 
чистого дохода путем удовлетворения 
спроса на товары (работы, услуги), ос-
нованная  на  частной  собственности 
(частное  предпринимательство)  либо 
на  праве  хозяйственного  ведения  го-
сударственного  предприятия  (госу-
дарөственное  предпринимательство). 
Предпринимательская  деятельность 
осуществляется  от  имени,  за  риск  и 
под  имущественную  ответственность 
предпринимателя (ст. 10 ГК РК) (1). 
В свою очередь, субъектами ма-
лого  предпринимательства  являются 
физические  лица  без  образования 
юридического  лица  и  юридические 
лица,  занимающиеся  предпринима-
тельской деятельностью, со среднего-
довой  численностью  работников  не 
более 50 человек и общей стоимостью 
активов  за  год  не  свыше  шестидеся-
титысячекратного  расчетного  показа-
теля. 
Среднегодовая  численность  ра-
ботников  субъектов  малого  предпри-
нимательства  определяется  с  учетом 
всех  работников,  в  том  числе  рабо-
тающих  по  контракту  и  договорам 
подряда,  по  совместительству,  работ-
ников  филиалов,  представительств  и 
других  обособленных  подразделений 
данного субъекта. 
В случае превышения субъектом 
малого предпринимательства этих ог-
раничений, он лишается льгот, преду-
смотренных  действующим  законода-
тельством Республики Казахстан. 
Субъекты  малого  предпринима-
тельства  могут  осуществлять  любые 
виды  предпринимательской  деятель-
ности  в  соответствии  с  действующим 
законодательством Республики Казах-
стан.  
В  условиях  переходной  эконо-
мики  Казахстана  предприниматель-
ская модель экономического развития 
является  важным  фактором  оздоров-
ления  экономики.  Развитие  малого 
предпринимательства играет все боль-
шую  роль  в  становлении  экономики 
области. 
В  настоящий  момент  созданию 
благоприятных  условий  для  развития 
малого  предпринимательства  уделя-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
115
ется достаточно большое внимание. С 
момента  принятия  Закона  РК  «О 
государственной  поддержке  малого 
предпринимательства»  от 19 июня 
1997 года в Казахстане проделана не-
малая работа в этом направлении (3). 
По состоянию на 1 января 2002г. 
в  области  зарегистрировано 7 469 су-
бъектов  малого  бизнеса,  включая 
предприятия  образования  и  здравоох-
ранения,  что  составляет 7,3 процента 
от  общего  количества  субъектов  ма-
лого  бизнеса  РК.  Активными,  то  есть 
действующими,  только  начавшими 
или  временно  приостановившими 
свою  деятельность  в  секторе  малого 
бизнеса, являются 5 621 предприятие, 
в  том  числе 174 предприятия  обра-
зования и здравоохранения. 
О результатах своей финансово-
хозяйственной деятельности в органы 
статистики  (без  образования  и  здра-
воохранения) отчитались 4 499 или 82 
процента  предприятий  малого  бизне-
са, из них 49 процентов осуществляли 
свою  деятельность  в  сфере  торговли, 
ремонта  автомобилей  и  изделий  до-
машнего  пользования, 15 – занима-
лись  обрабатывающим  производст-
вом, 11 - строительством, 10 – осуще-
ствляли  операции  с  недвижимым 
имуществом, 4,5 - с  транспортом  и 
связью. 
Всего  в  Костанайской  области 
субъектами  малого  предприниматель-
ства  обеспечена  занятость 79,7 тыс. 
гражданам (15%) от общего количест-
ва  трудоспособного  населения.  За 
2003  год  от  субъектов  малого  пред-
принимательства поступило платежей 
в  бюджет  на  сумму 2,3 млрд.  тенге, 
или 9,3% от  общего  объёма  поступ-
лений. 
80% всего малого предпринима-
тельства  сосредоточено  в  п.  Караба-
лык и Костанайском сельском округе. 
Поступление  налогов  от  су-
бъектов  малого  предпринимательства 
составило 87 млн. тенге.  
Значительная часть развития ма-
лого бизнеса приходится на долю ин-
дивидуального  предпринимательства 
и  фермерских  хозяйств, 49% от  об-
щего объема приходится на торговлю, 
24% - на сельское хозяйство и 5% - на 
промышленность. 
В городе, в основном, выполнен 
план  реализации  территориальной 
программы  развития  и  поддержки 
малого бизнеса.  
Вместе  с  тем  следует  отметить, 
что  местные  власти  недостаточно  ис-
пользуют  выделенные  на  развитие 
малого бизнеса средства.  
Учредители  АСПреДКО  внесли 
по 100 000 тенге  в  Фонд,  а  ПРЭКО 
вместе  с  правительством  Германии 
внесло  несколько  десятков  тысяч  ев-
ро.  Сформированный  из  денег  мест-
ных  предпринимателей  (ОАО  «Баян 
Сулу»,  ТОО  «Милх»,  ОАО  «Фарма-
ция»,  ТОО  «Стомед»,  ТОО  «Рембыт-
техника», ТОО «Твой шанс» и другие 
–  всего 18 фирм)  и  денег  ПРЭКО 
Фонд и КФ ОАО «Цеснабанк» выдали 
кредиты уже трём предпринимателям. 
В стадии оформления ещё две заявки. 
Крепко  стоящие  на  ногах  компании 
вложили  свои  средства,  чтобы  помо-
гать  развиваться  малому  предприни-
мательству в Костанайской области.  
Основными  факторами,  сдержи-
вающими  развитие  малого  предпри-
нимательства в регионе, являются не-
совершенство  действующей  норма-
тивно-правовой  базы,  проблема  фор-
мирования  стартового  капитала,  от-
сутствие  необходимой  информации  о 
ситуации  на  рынке,  административ-
ные барьеры.  
Программа  развития  и  поддер-
жки  малого  предпринимательства  ре-
гиона  разработана  в  Департаменте 
экономики  и  торговли  Костанайской 
области. 
Она  призвана  создать  благопри-
ятные  условия  для  увеличения  ко-
личества  субъектов  малого  бизнеса, 
новых  рабочих  мест.  Для  этого  пред-
полагается  устранить  администра-
тивные барьеры и облегчить доступ к 
кредитным,  финансовым  ресурсам.  В 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
116
итоге  планируется  систематизировать 
поддержку  малого  предприниматель-
ства  со  стороны  государства  и  вов-
лечь  в  данный  процесс  предприни-
мателей  и  их  общественные  органи-
зации,  так  как  государству  для  того, 
чтобы  получать  отдачу  от  развития 
малого  бизнеса,  нужно  помогать  его 
становлению.  
Значение  малого  бизнеса  в  ры-
ночной  экономике  очень  велико.  Без 
малого  бизнеса  рыночная  экономика 
ни  функционировать,  ни  развиваться 
не в состоянии. Становление и разви-
тие  его  является  одной  из  основных 
проблем  экономической  политики  в 
условиях перехода от административ-
но-командной  экономики  к  нормаль-
ной  рыночной  экономике.  Малый 
бизнес в рыночной экономике – веду-
щий  сектор,  определяющий  темпы 
экономического  роста,  структуру  и 
качество  валового  национального 
продукта; во всех развитых странах на 
долю  малого  бизнеса  приходится 60-
70% ВНП. Поэтому абсолютное боль-
шинство  развитых  государств  все-
мерно  поощряет  деятельность  малого 
бизнеса (6). 
В  Костанайской  области  разра-
ботана  программа  поддержки  малого 
бизнеса. 
 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Гражданский  кодекс  РК.  Алматы, 
1992. 
2.
 
Закон  РК  «О  товариществах  с  ог-
раниченной ответственностью и то-
вариществах  с  дополнительной  от-
ветственностью». 
Казахстанская 
правда, 1998. 
3.
 
Закон 
РК 
«Об 
акционерных 
обществах».  Казахстанская  правда, 
1998. 
4.
 
Указ  Президента  РК,  имеющий 
силу Закона № 2255 от 2 мая 1995 г. 
«О  хозяйственных  товариществах». 
Экономика  и  предпринимательства 
в РК. 1997. №26. 
5.
 
Волкова  О.И.  Экономика  предп-
риятия. Москва, 1997. 
6.
 
Джубаев  С.Ш.,  Ахметов  К.Г.,  Бек-
булов  Н.  Потенциал  малого  пред-
принимательства  (цифры,  факты, 
проблемы  по  Западно-Казахстан-
ской области). Приуралье, 1997. 
7.
 
Кунсеркин  Ж.  Хозяйственное  това-
рищество,  участие,  менеджер.  Ха-
рактер взаимоотношений. Предпри-
ниматель и право. 1998. №5. 
8.
 
О
,
Брайен  Томас.  Формы  бизнеса  в 
Казахстане.  Предприниматель  и 
право. 1996. №18. 
9.
 
Шоланов.  О  товариществах  с  огра-
ниченной ответственностью и това-
риществах  с  дополнительной  от-
ветственностью.  Предприниматель 
и право. 1998. №15. 
 
 
Кəкімжанова Н., 
ғылыми қызметкер 
Ы.Алтынсарин мемиоралдық мұражайы 
А.Күзембайұлы, 
тарих ғылымдарының докторы, профессор 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
 
 
Ы.АЛТЫНСАРИН МЕН В.РАДЛОВТЫҢ ХАЛЫҚҚА  
БІЛІМ БЕРУ МƏСЕЛЕСІНДЕГІ ҮНДЕСТІГІ 
 
 
ХІХ ғасырдың екінші жартысын-
да  Европа  мен  Азияның  көзі  қарақты 
зиялы  азаматтары  арасында  ерекше 
бір  ғылыми – шығармашылық  қаты-
настар  қалыптасты.  Екі  түрлі  мента-
литеті бар халықтар өкілдері өркение-
ттің  өзекті  мəселелері  жөнінде  ортақ 
тіл тауып, олардың арман-мұраты үн-
десіп  жатты.  Солардың  бірі  жастайы-
нан  дəстүрлі  тəрбие  алып,  өз  халқы-
ның  рухани  дүниесін  бойына  сіңіріп 
Европа мəдениетіне қол созған қазақ-
тың  алғашқы  ағартушыларының  бірі 
Ыбрай Алтынсарин. Екіншісі – неміс-
тің  ұлы  ғалымы  В.В.Радлов.  Бұл  кісі 
туралы  осы  басылымның  өткен  жыл-

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
117
ғы  номірлерінің  бірінде  мақала  жа-
риялаған болатынбыз. [1] 
 
Аты аталған екі ғалымның қазақ 
этнографиясына  арнаған  еңбектерін 
талдаған кезде олардың ой үндестігін, 
пікір  ұқсастығын,  түсінік  сабақтасты-
ғын  байқаймыз.  Əсіресе,  қазақтың 
күнделікті  тұрмыс-тіршілігін,  əдет-
ғұрпын, салт-санасын, жора-жосынын 
баяндаған  кезде  екеуі  де  олардың 
əлемнің  басқа  халықтарында  кездес-
пейтіндігін баса көрсетеді.  
 
Ол  жөнінде  ғылыми-зерттеулер 
де  көркем  шығарма  да  жеткілікті  деп 
ойлаймыз.  Осылай  айта  тұра  мақала-
мыздың  басында  данышпан  бабамыз-
дың  өмір  жолына  аз-кем  тоқтала  ке-
телік.  
 
ХІХ ғасырдың екінші жартысын-
да қазақ даласы түгелімен орыс импе-
риясының  құрамына  еніп,  отаршыл-
дық  дəуірдің  басталған  шағы  еді. 
Малдан, жерден айрылған қазақ жаңа 
өмірге  бейімделу  жолын  іздейді.  Қа-
зақтың  кейбір  зиялы  азаматтары  құл-
дыққа  толық  түспеудің  жолы  білімде 
деп  түсінді.  Балғожа  би  сияқты  ұрпа-
ғының  келешегін  ойлаған  ойлы 
азаматтар  өз  балаларын  орыс  мектеп-
теріне  бере  бастады.  Бұл  жағдай 
орыстың  отаршылдық  əкімшілігінің 
де ойынан шықты. Өйткені жергілікті 
мемлекеттік  аппарат  қазақ  тілін  біле-
тін  орысша  жаза  алатын  кадрларға 
мұқтаж болды. Оның үстіне орыс мек-
тептеріне  тек  қана  сұлтандар  сияқты 
қазақтың  ақсүйек  өкілдерінің  балала-
ры ғана алынды.  
 1864 
жылдың қаңтар айында рес-
ми  түрде  Торғай  даласында  алғашқы 
мектеп  ашылды.  Мысалы,  осы  мек-
тептің ашылуы жайлы А.В.Алекторов 
былай  деп  жазады:  «1864  жылы 8 
қаңтарда 200-дей  қазақ  əкімдері  мен 
офицерлердің  қатысу  салтанаты  үс-
тінде  Орынбор  бекінісіндегі  орыс-қа-
зақ  мектебі  формалды  түрде  ашыл-
ды...  Ат  жарыс,  палуандар  күресі 
болды,  азияша  берілген  қонақасыға 
қазақ  əкімдері  риза  болып  тарасты» 
[2].  
 
Енді ашылған мектепті оқу-əдіс-
темелік материалдарымен қамтамасыз 
ету мəселесі күн тəртібінде тұрды.  
 
Ы.Алтынсарин  осы  жылдың 14 
қаңтар күні Орынбор бекінісінде мек-
теп  ашу,  оқу  құралдарын  жіберу  ту-
ралы  Орынбор  облыстық  басқарма-
сына  берген  рапортында  былай  деп 
жазды:  «Биылғы  қаңтардың 8-жұл-
дызында Орынбор бекінісінде мектеп 
ашылып, оған 13 қазақ баласы қабыл-
данды, оларды орыс жəне татар тіл-
дерінде  сауатын  ашуға  мен  айдың 9-
жұлдызында  кірістім.  Шамамен 8 
балаға  арналған  əліппемен  Ильмин-
ский жасаған «Қазақтарға орыс тілі-
нің  үйреткіші»  жеткіліксіз  болып 
шықты.  Сондықтан  қазіргі  уақытта 
материалдарға  зəрулік  көріп  оты-
рмыз,  демек  екі,  тіпті  үш  балаға  бір 
ғана  əліппе  бойынша  оқытылуда»[3]. 
Мұнан  біз  мектептің  оқулық  жəне 
басқа  да  құрал  жабдықтарға  зəру 
екендігін  көреміз.  Əлбетте,  мұндай 
оқулықтар  ол  кезде  мүлдем  жоқ  еді. 
Сондықтан орыс алфавитін пайдалана 
отыра  қазақ  тілінде  төменгі  сынып 
оқушылары  үшін  оқулық  жазу  Ыбы-
рай  бабамыздың  еншісіне  тиді.  Ағар-
тушының аз уақытта-ақ біршама білім 
беріп үлгіргендігі туралы Торғай бекі-
нісінің  бастығы  Я.Т.Яковлев  өзінің 
1864  жылғы 5 маусымында  Орынбор 
жəне  Самар  генерал-губернаторына 
жолдаған  хатында  «28  майда  жаңа-
дан  ашылған  қазақ  мектебінде  оқу-
тəрбие  жұмысының  жақсы  жолға 
қойылғанын  хабарлай  келіп, - барлық 
офицерлер  мен  дін  өкілі  (священник) 
училищеге  шақырылды.  Менің  көзім-
ше қазақ балаларынан емтихан алын-
ды.  Оқылған  уақыттың  аздығына 
қарағанда оқушылардың табысы өте 
жақсы.  Төрт  жарым  айдың  ішінде 
олардың алған білімі өте қанағатта-
нарлық,  тіпті  кейбіреулері  орыс  ті-
лінде  басылған  кітаптарды  жақсы 
оқи  да  алады, 9 бала  қазірдің  өзінде 
орысша жаза біледі, сондай-ақ мыңға 
жуық  орыс  сөзін  дұрыс  айта  алады 
жəне 6 оқушы татарша оқиды жəне 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
118
жазады»  [4]  деп  хабарлайды.  Əрине, 
бұл жетістіктер тек Ы.Алтынсариннің 
есімімен  байланысты  еді.  Əрі  кетсе 
ауыл  молдаларының  алдынан  оқыған 
балалардың аз уақытта мұндай жетіс-
тікке  жетуі  ұлы  ұстаздың,  жаңашыл 
ұстаздың шеберлігі.  
Мектеп  ашқаннан  кейін  белгілі 
бір  жүйеде  білім  беретін  оқулық  қа-
жеттігін сезінген Ы.Алтынсарин қазақ 
əліппесін  ұлттық  ерекшелікке  сəйкес 
құрып,  қалыптастыруды  арман  етті. 
Ол  үшін  кириллица  нұсқасын  алып, 
оған  қазақ  дыбыстарының  əріптерін 
қосуды жүзеге асырды. Сөйтіп алғаш-
қы хрестоматияны жарыққа шығарды. 
Бұл  Ыбырайдың  тұңғыш  еңбегі  жəне 
əдеби  шығармаларының  бірден-бір 
жинағы,  қазақ  жазба  əдебиетінің  төл 
басы  «Қазақ  хрестоматиясы»  алғаш 
рет 1879 жылы  Орынборда  жария-
ланды. Осы еңбектің жарыққа шығуы 
жөнінде  Оқу  министрі  Д.А.  Толстой-
дың  арнайы  бұйрығы  болды.  Қазақ-
тың  ана  тілінде  шыққан  бұл  тұңғыш 
кітап  сол  кездегі  дала  тұрмысы  үшін 
ең көп – 2000 дана басылып шықты.  
 
А.Васильев бұл кітаптын шығуы 
жөнінде  былай  деп  жазды:  «Оқыту-
шылар мен оқушылар арқылы ол тіп-
ті  мектептен  тыс  кең  тарады,  сон-
дықтан да қазір Алтынсариннің хрес-
томатиясымен таныс емес сауатты 
қазақты  өте  сирек  кездестіресіз... 
ұсақ  халықтар  арасында  оқу-тəрбие 
жұмысының  қойылуымен  айналысу-
шы  адамдардың  барлығына  да  аса 
пайдалы  осы  кітапты  ұсынамыз.  Ал-
тынсариннің  есімі  соншалықты  мə-
лім, сондықтанда оның еңбегі таныс-
тыруды қажет етпейді» [5]. Оқулық 
қазақ  даласына  кең  тарап  кетті.  Осы-
ған  орай 60-жылдардың  екінші  жар-
тысынан  бастап,  орыс  алфавиті  негі-
зінде  оқулық  құрастыру  мəселесі  күн 
тəртібінен  мықтап  орын  алды. 70-
жылдардың  бас  кезінде  бұл  мəселе-
лердің  төңірегінде  пікір  алысу  кең 
көлемде  жүріп  жатты.  Осы  жөнінде 
дұрыс  түсініп,  айқын  пікір  айтқан 
ғалымдардың  бірі  В.В.Радлов  болды. 
Ол орыс алфавитін қазақтың жазу тілі 
үшін қолданудың қай жағынан да бол-
масын  пайдалы  екендігін  атап  көр-
сетті. «Менің пікірімше, араб алфави-
тін  түгелдей  ығыстыру - əсіресе  ал-
ғашқы  кезең  үшін  өте  қатал  қимыл. 
Бұл тіпті қазақ халқының ішінде тү-
сінбестікті  не  қарсылықты  туғызуы 
мүмкін» [6]. Мұның  өзі  қазақ  ішінде 
ұзақ  уақыт  зерттеу  жүргізген  ғалым-
ның  объективті  пікірі.  Ол  Ресейдің 
отаршылдық  саясатын  жақсы  түсінді, 
осы  саясаттың  арғы  жағында  ор-
ыстандыру  пиғылының  жатқандығын 
мезгеді.  Шын  мəнінде,  Ресей  үкіметі 
барлық  қазақты  білімді  ету  ойынан 
аулақ  болды.  Ағарту  министрлігінің 
нұсқауларының  бірінен  біз  мынандай 
бір жолдарды кездестірдік: «... народ-
ное  образование  на  окраинах  русской 
державы  есть  своего  рода  миссио-
нерство,  миссионерство  своего  рода 
есть духовная война ...» [7]. 1885 жы-
лы  Н.И.Ильминский  былай  деп  жаз-
ды:  «Для  нас  вот  что  подходящее 
было  бы,  чтобы  инародец  в  руском 
разговоре путался и кроснел, писал бы 
по-русски  с  порядочным  количеством 
ошибок,  трусил  бы  не  только  губер-
наторов,  но  и  всякого  столоначаль-
ника»  [8].  Міне,  қарап  отырсаңыз, 
қазақ  жеріндегі  орыс  мектептерінің 
мақсаты  осындай  болған.  Осындай 
мектеп  бітірген  балалар  отаршылдық 
əкімшіліктің  ең  төменгі  сатысында 
ғана қызмет істеуге мүмкіншілігі бол-
ған. 1873 жылы  оқу  министрлігі  Қа-
занда  арнаулы  комиссия  құрып,  орыс 
тілін  жетік  білетін  қазақтарды  шақы-
рып,  олармен  əңгімелесу,  пікір  алысу 
қызу қарқында өтті.  
 1875 
жылы  Орынбор  оқу  окру-
гының  попечителі  Торғайдың  уездік 
басқармасының  іс  жүргізушісі  Ыбы-
райға татар тіліндегі «Білік» оқу құра-
лын (еңбектің құрастырушылары Бек-
чурин,  Ильминский  жəне  Радлов) 
попечителдің айтуы бойынша қысқар-
тып,  қазақ  мектебіне  лайықтау  ісін 
тапсырды.  Бірақ  бұдан  жөнді  нəтиже 
шықпады. 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
119
 
Қоғамымызда əр ұлт өкілдерінің 
бірлесіп, араласа отырып жұмыс жүр-
гізулерінен  қазақ  менталитетіне  өзге-
ріс енді. Оқу-ағарту істерінің басында 
Н.И.Ильминский, 
В.В.Григорьев, 
Л.Н.Толстой,  К.Д.Ушинскии  жəне 
В.В.Радлов  т.б.  тұрғандары  тарихта 
белгілі.  Нəтижесінде  оқулықты  құра-
стыру  сенімі  Ы.Алтынсаринге  жүк-
телгені  баршаға  аян. 1876 жылдың 
желтоқсанынан бастап «Қазақ хресто-
матиясын»  орыс  алфавитімен  жазуға 
кірісті.  Халықтың  алға  жылжу,  өрлеу 
қадамындағы рухани мұқтаждығының 
орнын  азды-көпті  толтыру  мақсаты-
мен жазған оқулығының алғы сөзінде 
«Қазақ  халқы  азбаған  халық,  оның 
талабы  біреу  салып  берген  тар  шең-
бердің қыспағына сия бермейді. Оның 
ой-пікірі  еркін;  оның  келешегі  үшін 
оған  тек  сана-сезім  жағынан  жалпы 
білім  мен  өнерді  үйрену  керек  болып 
отыр. Ал осы айтылған мақсаттарға 
жету  жолында,  мен  білсем,  ешқан-
дай  жетекші  құрал  жоқ...  осы  күні 
халқымыз өз тіліндегі ғылыми оқу құ-
ралдарына  аса  сусап  отыр»  [9]  деп 
жазды.  Ал 1879 жылғы  В.В.Катерин-
скийге  жазған  хатында  «Кейін,  жаңа 
қызметімде  бірқатар  бос  уақытта-
рымды пайдаланып, хрестоматияның 
екінші  бөліміне  де  материал  жина-
мақпын»  [10]  деп  жоспарынан  хабар-
дар  етеді.  Бұл  ағартушының  өз  хал-
қының бойындағы ерекше қасиеттерін 
бағалап, келешекке үлкен үмітпен қа-
рауы. Əсіресе қазақ халқының қанын-
дағы  еркіндік  пен  дербестікті  мына 
бір  сөздермен  танытқысы  келгендей: 
«оның талабы біреу салып берген тар 
шеңбердің  қыспағына  сия  бермейді» 
деді.  Қазақтың  жазуы  үшін  орыс  ал-
фавитін Ы.Алтынсарин қалай қостаса, 
В.В.Радлов та дəл солай қостады. Жə-
не тағы бір айта кететін жай орыстың 
отарлаушыларымен  салыстырғанда, 
анағұрлым жанашырлықпен қарады. 
 
В.В.Радлов  қазақтың  жазу  тілі 
үшін  орыс  алфавитін  пайдаланудың 
келешегі мен болашағының жақсы бо-
латындығына үлкен сеніммен қараған. 
Өйткені ол Европа мəдениетіне өтетін 
баспалдақ Ресей арқылы екендігін тү-
сіне білді. Ол қазақ тіліне татарлардан 
енген кейбір сөздерден құтылудың ама-
лын  осыдан  іздеген.  «Қазақтар  араб 
шрифімен  өз  тілінде  жаза  алмайды, 
татарша  жазады.  Бірақ  олар  өз  ті-
лін соншалықты сүйеді, егер олар сол 
өз тілінде жазу мүмкіндігін көре біл-
се, оны татарша жазудан артық кө-
рер  еді»  дей  отырып  орыс  алфавитін 
таратудың жолдарын көрсетті [11].  
 
Əлбетте, сол заманда орыс алфа-
витін,  орыс  білімін  қазақ  арасында 
таратудың  маңызы  зор  болды.  Өйт-
кені  орысша  білім  алған  қазақ  жас-
тары  ғылыммен  айналысуға,  мемле-
кеттік  жоғарғы  қызметтер  атқаруға 
қол жеткізді. Ыбрай ашқан қазақ дала-
сындағы  мектептер  түлектері  ХІХ  ға-
сырдың  аяғы  мен  ХХ  ғасырдың  ба-
сында  Ресейдің  жəне  басқа  Европа-
ның  қалаларындағы  жоғарғы  оқу 
орындарына  түсіп,  білім  алғандары 
қаншама. Олардың көпшілігі жоғарғы 
сатыдағы  мемлекетік  қызметтер  ат-
қарды.  Сөйтіп,  қазақ  халқының  атын 
əлемге таратты.  
 
Ал енді В.В. Радловпенен Ы.Ал-
тынсарин  арасындағы  қарым-қатынас 
əліде зерттеуді талап етеді. Бізге бел-
гілісі  олар 1876 жылы  Қазанда  кез-
десіп, жете танысқан. Кейіннен арала-
рында шығармашылық байланыс бол-
ды ма? Ол жағы бізге беймəлім. Өткен 
ғасырдың 60-жылдары  жарық  көрген 
Ə.Дербісəлин  еңбегінде  осы  жөнінде 
аз ғана мəлімет бар.  
 
Қорыта  айтқанда,  көзқарастары 
əр  түрлі  болғанмен  қазақ  зиялылары 
Европа  ғалымдарымен  қарым-қаты-
наста  болған.  Империялық,  шовини-
стік пиғылдағы көптеген орыс қайрат-
керлерінің  қазақ  жеріндегі  қызметін 
бір  жақты  теріс  бағалауға  болмас. 
Олардың  келер  ұрпаққа  қалдырған 
мұраларын  ұлттық  тұрғыдан  талдап, 
бүгінгі  ғылымның  қажетіне  жарату 
ойлы  зерттеушінің  қасиетті  міндеті. 
Ал, сол заманда орысша білім, тəрбие 
алған  қазақ  зиялылары  əлбетте  өз 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР                                                     ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 
 
 
120
ұлтының мүддесін ұмытқан жоқ. Олар 
сол  заманның  ұлдары.  Қолынан  кел-
генше,  қанатымен  су  сепкен  қарлы-
ғаш  сықылды,  өз  халқының  рухани 
дамуы үшін қызмет етті. Солардың бі-
рі  аяулы  бабамыз  Ыбырай  Алтын-
сарин. Екі оттың ортасында жүріп, аз 
ғұмырында  көп  шаруа  бітірген  ағар-
тушы  жөнінде  жазылар  еңбектер  əлі 
де көп болар.  
 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Радлов В.В. - қазақ халқының тари-
хын жəне этнографиясын зерттеуші. 
ҚМПИ  жаршысы.  Қостанай. 2007.  
№3. 87-93 бб;  В.В.Радловтың  қазақ 
антропологиясын  зерттеуге  қосқан  
үлесі. Бұл  да  сонда. 2008. №1. 101-
104  бб;  В.В.Радлов – основополож- 
ник тюркологической науки. Бұл да 
сонда. 2008. №1. 104-108 с.  
2.
 
Цит.  алынды.  Ə.Дербісалин.  Ы.Ал-
тынсарин.  Өмірі  мен  қызметі  ту-
ралы. Алматы, 1965. 46 б. 
3.
 
Цит.  алынды.  Алтынсариннің  таң-
дамалы  педагогикалық  мұралары. 
Алматы, 1991. 25 б. 
5.
 
Ə.Дербісалин.  Ы.Алтынсарин.  Өмі-
рі  мен  қызметі  туралы.  Алматы 
1965. 46, 47б. 
6.
 
Тургайская газета. 1906. 17 декабрь. 
7.
 
Цит.  алынды.  Ə.Дербісалин.  Ы.Ал-
тынсарин.  Өмірі  мен  қызметі 
туралы. Алматы, 1965. 98 б. 
4.
 
Кузембайулы  А.  История  дорево-
люционного Казахстана. Учебник. – 
АлмаАта:  Республиканский  изда-
тельский  кабинет  по  учебной  и 
методической  литературе, 1992. с. 
324.  
8.
 
Бұл да сонда.  
9.
 
Цит.  алынды.  Алтынсариннің  таң-
дамалы  педагогикалық  мұралары. 
Алматы,1991. 23 б. 
10.
 
Бұл да сонда. 119 б.  
11.
 
Ə.Дербісалин.  Ы.Алтынсарин.  Өмі-
рі  мен  қызметі  туралы.  Алматы, 
1965. 97 б. 
 
 

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: