Ва а. Т.,До зы баев м д. 71 Бошанов а д., К. Ул-мухаммед м. А., Мэжитов с. Ф. бас ре сагадиев к. , Токаев ц. К., Т0лепбаев б. А., Туймебаев ж д

мына енген галымдар 9 . Жеййбеков, Э. Кекшбаев, Ж.М. Эбдщдин, 
Р.Б. Сулейменов, Э.Т. Кайдаров, P.F. Сыздыкова, С.А. Каскабасов,
С.С. Кирабаев жене бас кал ар кеп куш салды.
Казакстан Республикасы Ж огарш KeHeci арнаулы комиссиясынын 
(1991 жылы карашада курылган) кызметп аркасында бурын мурагаттарда 
купия жаткан кужаттар кетерщй, олардын шпнде ОГПУ-НКВД мурагат- 
тары, БК(б)П ОК жене Казакстан К(б)П ОК-нщ «Ерекше папкаларда» 
сакталган материалдары да бар. 20—30-жылдары кецестж азаматтарды аса 
аукымды турде саяси кугындау мен i3me тусу ерекеттерш журпзуге нейз 
болган партиялык жене мемлекетпк органдардын занды бурмалаушылык 
актшер! мен каулыларына бага бершй. Ka3ipri кезде бул жумыстардын 
нетижелер! кепшшкке белгш болып отыр. Комиссия жумысынын коры- 
тындыларын Жогаргы Кенес куатгады, комиссия корытындысы 1992 жыл- 
дын 21 жене 22 желтоксанында республикалык баспасез беттершде
жарияланды. 
:
КеШщрек, комиссия жумысынын материалдары непзййдё «1931— 
1933 жылдары Казакстанда болган куштеп ужымдастыру мен ашаршы- 
лык* (А., 1998) деп аталатын кужатты жинак жарык керд1.
Казак тш нде К.Н. НурпеЩсовтщ «Алаш Ьем Алашорда» (А., 1995), 
М. Койгелдиевтщ «Алаш козгалысы» (А., 1995), Т. Омарбековтщ «20—
30-жылдардагы Казакстан KacipeTi» (А., 1999) атгы терен мазмунды моно- 
графиялары, орыс тш1нде Ж. Эбтгож иннщ «Очерки социально-эконо­
мической истории Казахстана» (А., 1999) жене баска кептеген сындарлы 
гылыми енбектер шыкты.
Осымен 6ip уакытга 90-жылдардын басынан, Казакстанга коныс ауда- 
рылган халыктардын тарихы коса зерттелд1. Корейлерд1н депортациясы 
туралы Г.В. Кан мен Г.В. Кимнщ кйаптары бупнде зерттеушшер мен 
кепшш1к кауымга кешнен таныс. Куштеп коныс аударылгандар туралы 
баска да зерттеуиплердщ к1таптары мен жарияланымдары жарык керд1
- (
карацыз:
«Депортированные в Казахстан народы: история и судьбы», А., 
1998; «Депортация народов и проблемы прав человека», А., 1997; жене
баскалар).
Кенеспк кугын-сурпн мен катан идеологиялык кысым кезеш тулга- 
ларынын тарихи келбетше бага беру тарихнамадагы жаналык саналды. 
Мунын алгашкы сурлеу1 eftrini тарихшы Е.Б. Бекмахановтын казак халкы- 
нын улт-азаттык козгалысы меселес1не катысты гылыми тугырнамасын са- 
ралаган С.Ф. Межитовтщ зерттеу1 аркылы салынды.
CeftTin 90-жылдардын басында 30-жылдары кугын-сург1нге ушыра- 
гандарга, сондай-ак ужымдастыру мен жаппай террор кезешнде зардап 
шеккендерге катысты едшеттшисп калпына келпру жене такырыпты тын- 
гылыкты зерттеу меселес1 алгаш рет мемлекетпк децгейде кун терт1б1не
койылды.50
Казакстан аумагьшдагы НКВД лагерьлер1 Бас баскармасыныц кызмеп 
мен тарихын зерделеуге байланысты жумыстар зерттел1нет1н проблема- 
нын курамды бел1п ейп алынды. Лагерьлер тарихы Д. Шаймуханов пен
С. Шаймуханованын «КАРЛАГ» (Караганды, 1999), А.Р. Кукушкинанын 
«АЛЖИР» (Караганды, 2000), С. Дильмановтын «Казакстан аумагындагы 
НКВД - КСРО ИМ-нщ енбекпен тузеу лагерьлерЬ (А., 2002) моногра-
27

фияларыныц зерттеу нысанына айналды. Галымдар ужымы (А. Росляков, 
Г. Молдаханова, А. Оразбаев, С. Орынбаев, Ж. Байсалбаева жэне баска- 
лар) «Казакстан каушс1здж органдарынын тарихы» (А., 2003) атты кэлемш 
монография шыгарып, 20—50-жылдардагы саяси кугын-сурпн жагдайын
аукымды турде кужаттык непзде зерделедь
Айта кету керек, саяси кугын-сурпн тарихын зерттеу, онын курбанда­
рын актау мэселеанде казакстандык «Эдшет» тарихи-агарту когамы улкен 
жумыс журпзуде. «Эдшет» когамы 03iHiH алгаш курьшган сэтшен бастап 
гылыми семинарлар мен конференциялар етюзуге, деректж жинактар мен
итаптар шыгаруга уйыткы болды.
«Эдшет» тарапынан Алматыда жэне б1ркатар облыстарда 20—40-жыл- 
дары атылгандардын Ti3iMi — «Книга скорби — Азалы ютап» жарык керш. 
Ka
3
ipri кезде мундай кпаптар Алматы каласы, Алматы жэне Жамбыл об- 
лыстары (3-басылым, 1996, 1999, 2004), Мангыстау облысы (1998), Ак- 
тебе облысы (1997) бойынша кайта басылып шыкты, буларда барлык кугын- 
сургшге ушырагандар, онын ш ш де атьшгандар туралы деректт маиметгер 
бершген. «Тагзым ютабы» («Книга скорби»), Караганды (2001), Шыгыс 
Казакстан облыстары (2002) жэне баска аймактар т1з1мдер1 бойынша да
жарык керд1.
Казакстан Республикасынын Президент! Н.Э. Назарбаевтын Ж ар- 
лыгымен 1997 жылдын «Жалпыулттык кел1ам жэне саяси кугын-сурпн 
курбандарын еске алу жылы» деп аталуы саяси кугын-сурпн тарихынын 
проблемаларын зерттеуге улкен 
cepniH 
бердь Саяси кугын-сурпн тари­
хын зерттеу ел1м1зде тарихшы-галымдар мен улт зияльшары тарапынан 
кызу колдау тапты51. Т. Омарбеков пен К- Алдажумановтын зерттеулершде 
20—30-жылдардагы кушпен ужымдастыруга карсы шаруалар кетершстер1 
мен козгалыстар аукымы алгаш рет керсетщц. Казакстаннын барлык об­
лыстары бойынша кугын-сурпнге ушырагандардьщ мэл1метгер корын жа- 
сауга катысты жумыстар журпз1лд1. Зерттеуш1 С.Э. Ж эюшева бул мэл1- 
меттерд1 ТМД елдершщ «Кайта оралган ес1мдер» атты б1рьщгай элект- 
ронды кужаттар корына енпзд1 (Мэскеу каласы).
Кенестак кезенде казакстандык тарихнама езш1н букш кызметт бары- 
сы бойында «мэдени революцияны — социалиспк революциянын курам- 
ды белш , социалиспк курьшыстын мацызды зандьшыгы репнде» карас- 
тырды. Казакстандагы мэдени жангырудын тарихи шынайы болмысын 
зерттеу де, базиспк процесс устанымына — социалиспк когам курылысы- 
на багындырылды. Кенеспк кезендеп мэдени курьшыстын басты тугыр- 
намалык максаты КСРО FА академии М.П. Кимнщ, Казакстаннын нак- 
ты жагдайы да енпзшген, жалпыга ортак принциптер1 н е п зв д е аныктал- 
ды. Академик Р.Б. Сулейменов Казакстанды кен есп к мэдени жан- 
гыртудьщ акикатын капиталиспк емес даму багдарындагы мэдени рево­
люциянын лениндж идеяларын жузеге асыру репнде багалап: «Республи- 
кадагы мэдени революциянын тарихи тэж1рибес1 керсеткешндей, социа­
лизм зандылыктарынын 6ipi ретшдеп мэдени революцияга тэн н еп зп
сипаттардын 6epi оган да raicri», — деген тужырымга келед1. Капиталистж 
емес даму жагдайы казакстандык тарихнама ушш н еп зп багыт саналды, 
онын аясында артта калган халыктардын тенс1зд1кп жою проблемасы
тэр!ЗД1 мэдени езгер1стердщ кептеген накты тарихи мшдеттерш жузеге
28

асыру меселелер1 айкындалды. Осы орайда мектеп пен жогары бш м
берудщ б1рынгай жуйесш куру, егде адамдардын сауатсыздыгын жою, 
гылыми-зерттеу мекемелершщ желюш калыптастыру, партиялык жэне
шаруашылык буындардын кадрларын окыту мен тербиелеу, атеиспк на- 
сихат жэне бш м беру мен мэдениет саласыньщ баска да проблемалары
медениет саласындагы капиталистж емес дамудын нэтиж еа ретшде 
пай ымдалд ы.
К енеспк кезендеп Казакстан мэдениетшщ тарихы туралы гылы­
ми TyciHiKTiH калыптасу урдюш мына кезендерде белш керсетуге бола- 
ды: 1 -к езен - 1917—1950 жылдар ортасы: мэдениет тарихын зерттеудш 
жэне деректемелердш калыптасуынын алгашкы кезещ. Бул жылдары 
аталган кезеннщ мэдениет тарихы жайлы осы замангы гылым талабына 
сай келетш тарихи енбектер болган жок. 1с жузшде мэдениет тарихы- 
нын к эаб и кадрлары да болмады. Медениет тарихынын проблемалары 
саяси жэне мемлекетпк органдар басшылары мен сол жылдар окигала- 
рына катысушылардын сездер! мен мерзхмдмс басылымдар беттершде 
KepiHic 
тапты. 2-кезен -1950 жылдардын екшпп жартысынан 1980 жыл- 
дардын ортасына дейш. Бул жылдары тарихи-медени зерттеулердш гы­
лыми инфракурылымы, сонымен 6ipre кенеспк кезеннщ медениет та­
рихы бойынша 
ipi 
монографиялык енбектер жазган медениет тарихы­
нын к эа б и кадрлары калыптасты. Сонымен катар мэдениет тарихы бо­
йынша деректер мен кужаттык материалдардын такырыптык багдарлар-
малары жарык кердь 1980 жылдардын екшпп жартысынан мэдениет 
тарихнамасынын дамуында жана кезен калыптасты. Бул тубегейл1 ко- 
гамдык-саяси езЕер1стердщ басталуымен жене узак жылдар бойы тыйым 
салынган еамдердщ, сонымен 6ipre «улттын медени ipreTacbi»52 атанган 
Алаш кaйpaткepлepi рухани мураларынын тарихымызбен кайта кауышу-
ымен байланысты жузеге асты.
Кенес 6KiMeTiHin алгашкы ею онжылдыгында когамнын медениет
туралы 

жүктеу/скачать 63,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: