Ва а. Т.,До зы баев м д. 71 Бошанов а д., К. Ул-мухаммед м. А., Мэжитов с. Ф. бас ре сагадиев к. , Токаев ц. К., Т0лепбаев б. А., Туймебаев ж д

ньщ жэне Кызыл Армиянын улттык бел1мдерЬ> (Ташкент, 1933) секш и
гылыми айналымнан алынган жарияланымдарга да баса назар аударды.
Осындай жумыстардьщ нетижеанде 
K a 3 ip ri 
замангы шетедщк тарих- 
намада тургылыкты халыктардын Кенес еюметше карым-катынасы про- 
блемасына «еюудай» кезкарас орныкты. Бул кезкарасты оксфордтык 
«Ортааазиялык шолу» журналынын редакциясы «1917—1920 жылдардагы 
Туристандагы Кызыл Армия» деген макаласында бшпрдь «Мусылман- 
дар Кызыл Армия катарында кызмет erri, - деп жазады онда, -
6 ip a K
олардын саны кеп болган жок».127 Демек, аймактагы урыс эрекеттершщ 
барысын, сипаты мен багытын мусылмандар аныктаган жок. Большевик- 
тердщ астыртын жоспары аркылы Азамат согысы барысында Орта Азия
мен Казакстан халыктарынын улттык-мемлекетпк курылымдары (Ала­
шорда, Кокан автономиясы) жойылды, оларды «б1ртутас жене белшбейтш 
Ресей» курамында, ез бшйпнщ ыкпалында устау шаралары жузеге асы- 
рылды. Орыстардьщ этникалык аумагында революция барысында кездел- 
ген таптык максаттар мен мшдеттер, улттык аймактарда екшпп орынга 
ысырылды. Шет аймакка келгенде Кенес еюметнвн мундай кубылуы, ай­
мактагы турю тщдес халыктардын улттык санасын оятпай калган жок. 
Осындай ащснамалык тургыдан зерттеу, Ж. Кастаньенщ 20-жылдардагы 
классикалык енбегшен128 кейш шетедшк тарихнамада б ел гш 6ip дэреже- 
де умытыла бастаган басмашылык козгалыска деген кызыгушылыктын кай­
та тууына ыкпал етп.
70-80-жылдары, басмашылыктын жещлушщ елеуметпк непздер1 мен
себептерш большевизм мен исламнын 6iTicnec кайшылыгымен байланыс- 
тыра зерттеумен Г. Массел, Э. Каррер д'Анкос, А. Беннигсен, Ш. Лемер- 
сье-Келькеже, С. Уимбуш, Г. Брэкер белсецщ турде шугылданды. Басма­
шылык туралы б1ркатар кешенда зерттеулер «Ортаазиялык шолуда» жария- 
ланды («Басмашылык. Ортаазиялык халыктардын 1918-1924 жылдардагы 
карсылык козгалыстары»; «Жунаид хан — Каракум даласынын корол1»;
«Турюстандагы шетедшк согыс туткындары» т.б.).
Шетедщк тарихшылардын (М. Олкотг, М. Броксап, Г. Фрезер) сонгы 
зерттеулер!, жана дерекпк непздерге суйенш, басмашылыкты «медени 
жене дши жагынан уксас»129 Туристан халыктарынын отарш ылдьпска карсы
Kypeci 
туршде тужырымдауга мумкандак берд1.
Басмашылар катарында тжелей шайкасып, ез 
eM ip iH
турю халыкта­
рынын @рйш жолындагы куреске арнаган Энуар-пашанын жеке тулгасы
мен кызметше кызыгушылыктуды.130
Букш Орта Азия мен Казакстаннын онтусттн камтуга дейш жеткен 
басмашылык козгалыс пен кетершс ошактарынын козгаушы куштер! мен 
максаттарын угынуга тырыскан шетелд1к тарихшылардын кепжылдык 
енбеп Принстон университет1н1н (АКШ) кызметкер1 Э. Дейлидщ автор- 
лыгымен, 1986 жылы жарык керген «Басмашылар жене большевиктер» 
деп аталатын монографияда131 корытындыланды.
Монографиялык енбекте жогарыда атап етшген зерттеулермен 
6ipre,
Гуверов институтынын мурагатында (АКШ) сакталган «Т. Рыскуловтьщ 
материалдар жинагы»; Турк1стан республикасы О А К-Hin Тетенше 
комиссиясы мен Халык Комиссарлары Кенесшщ буйрыктары; Фергана 
майданы 
ecKepi 
колбасшысынын жарлыктары; Т. Рыскуловтьщ «Револю­
45

ция жэне Турюстаннын жергшшй тургындары» (Ташкент, 1925) кп-абы; 
TypOAK-i комиссиясынын Турюстан Компартиясы съездер1ндеп басма- 
шылыкпен курес туралы жасаган баяндамал ары; В. Куйбышевтщ «Басма- 
шылык майданы» макаласы («Жизнь национальностей», № 16/73, маусым, 
1920 жыл) кещнен пайдаланылган. Эмигрант Анатолий Марковтын 
«Актар козгалысынын энциклопедиясы: кесемдер, партизандар, майдан- 
дар, жорыктар жэне Ресейдеп Кенестерге карсы халык кетерш стерЬ (И— 
IV т.) деп аталатын жарияланбаган колжазбаларынан жэне Уильям Клемм- 
нщ «Орыс Орта Азиясындагы революциялык окигалар очерю» дейтш док- 
торлык диссертациясынан (1922 жыл) алынган кунды да алуан турл1 мате­
риалдар алгаш рет гылыми айналымга енпзшген.
Бул деректемелер мен эдебиеттерд1 шыгармашылык тургыда ой 
елепнен етюзу, автордын басмашылык тарихынын эскери-саяси аспек- 
тшерш сипаттаудьщ дэстурл1 шенбершен шыгып, онын элеуметпк-эко- 
номикалык себептерш барынша толык 9pi сешмд1 турде керсетуше мум- 
кшдж тудырды. Дейли басмашылык козгалыстын бастау кездерш Орта 
Азия мен Казакстан халыктарынын 1916 жылгы отаршылдыкка карсы 
кетершстершен, казак жэне кыргыз шаруаларынын ж ераз калуынан 1здес-
т1ред1. Осы катарда, непзш ен орыстардан куралган Турюстан укш етш щ
ш о в и н и с т саясаты, жергшктд тургындардын дани сез1мдерш корлау жэне 
оларды кайыршыландыру секщщ факторларга сштеме жасалады.
П. Олбергтен кейш, автор Кызыл Армиянын элкеге келушщ 03i гана 
аласапыран тудырушы факторга айналганын ескертедь Тутастай алганда, 
Дейли басмашылыктын тууын жергш кт! тургындардын оларга жат тео- 
рияга непзделген элеуметпк тэртштерд1 кабылдамауынын табиги 
Kepi- 
Hici ретшде туанш редь132
Азамат согысынын сонына карай дэстурл1 казак когамы киратылып, 
Казакстаннын кептеген аудандарында кыска мерз1м ш ш де eKi рет жап­
пай ашаршылык орын алды. 1918 жэне 1921 жылдары жергашга тургын- 
дар арасында болган ашаршылыктын камтыган аукымы туралы б1ркатар 
материалдар АКШ пен Еуропа елдер1 мерз1мд! баспасезшщ беттер1нде 
жарияланды. 1922—1923 жылдары сауда iciMeH Орынбордан Актебеге, 
одан epi Арал тещзше дейш барган австриялык Г. Крист пен агылшын 
Р. Фокстщ кундел1ктер1 сол кезеннщ окигалары туралы кунды деректер 
болып табылады.133 
... 
В
( . ,
Казактарды жаппай шаруа ужымына уйымдастыру («Косшы», «Жар- 
лы» т.б.) кызметс, жер-су реформалары кайсыб1р тарихшылардын (X. Се­
тон-Уотсон, Э. Карр, Я. Матли134 назарын аударды. Олар большевиктердщ 
аграрлык саясатынын кайшылыкка толы екенш, коныстанушыларга берш-
ген шурайлы жерлерд1 казактарга кайтаргысы келмейтшш атап етп.
В. 
Конолли 1921—1922 жылдардагы аграрлык реформалардын басты 
максаты Кенес еюметшщ кемепмен мусылман когамына элеуметтщ 
куйзелю экелу болды, ал бул реформалар болашактагы баска да аграрлык 
езгерютердщ басталуынын езш дж нышаны ретшде кызмет етп деп 
багалады.135 
\
■■ ■
ц ц
gagea
Казакстаннын ужымдастыру карсанындагы когамдык-саяси жагдайы 
М. Олкоттьщ ютабында, ем1рдщ барлык саласынан отаршылдык мурала- 
рын аластау ушш куреске шыккан аз санды казактын зиялы кауымы мен
46

букара халыктын елеуметпк-экономикалык езгерютерге колдау керсе- 
ту1не муктаж Кенес вюметшщ ж ер гш к п органдарымен курес туршде 
сипатталады. Орыс отаршылдарынын мудцелерш кездеген большевиктер 
жергйпкп тургындардын муктаждыгын канагаттандыра алмады. Bip свзбен 
айтканда, деп жазады Олкотт, эр турл1 себептерге байланысты, Компар- 
тиянын сол кездеп кесемдер1 казак даласындагы алда турган экономика- 
лык эксперименттердщ мэдени жэне елеуметпк ауыр салдарларын ай-
кын ангара алмады. Алайда казактардын ездер1 баска да ортаазиялык халык- 
тар секши, олардын когамын экономикалык шаралар аркылы езгертудщ 
менш гасырлар бойгы дестурлер1 мен мэдениетше тенген тжелей катер
ретшде тусщщ.136
Шетелдж тарихшылар (Е. Бэкон, Э. Шихи, И. Виннер, X. Нейберт,
Э. Гизе т.б.),137 
Timri 
экономикалык максатгарды гана кездегеннщ ез1нде 
де, кыска мерз1м iuiiHne кешпел1 жэне жартылай кешпел1 малшыларды 
отырыкшылыкка кешуге межбурлеудщ акылга сыйымсыздыгы туралы
тезисп жан-жакты непздед1.
Казактарды отырыкшылыкка кеийруге байланысты орын алган тра­
гедия себептерш J1. Крадер (АКШ), дестурл1 казак когамы мен ещпрютж 
жуйеш элеуметпк уйымдастырудын б1рынгайлык пен тутастыктын синтез! 
екендшмен тус1шйред1.138 Э. Шихи, В. Конолли (Англия), дестурл1 кеш- 
xieni шаруашылыктын биологиялык жэне элеуметпк кажеттшктерд1 кана- 
гаттандыру багдарында журпзгенде гана тшмд1 болатынын атап етедь
Шетелдж зерттеушшер (В. Конолли) ез куштерш «Орта Азия мен 
Казакстанды апатка жетюзген» ужымдастырудын кайгы-кааретп теж1- 
рибесш зерделеуге жумылдырды. Ауыл шаруашылыгын ужымдастыру мен 
ауыр енеркесш-п дамыту, деп атап керсетеда Сетон-Уотсон, елдщ барлык 
азаматтарынын иыгына ауыр салмак rycipfli, бул Украина мен Казакстан­
да аса катыгездж тэсшдермен жузеге асырылды.
Ужымдастыру барысындагы бетпмен кетушшк пен зорлык-зомбылык

жүктеу/скачать 63,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: