Вестник Карагандинского университета Əож 94 (574)

40 
Вестник Карагандинского университета 
ƏОЖ 94 (574) 
Н.Б. Смағұлов
1
, А. Ташағыл
2
1
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қазақстан; 
2
Едетепе университеті, Түркия 
(E-mail: Smagulov_ist@mail.ru) 
Ежелгі түркілердің дүниетанымы —
«Мəңгілік Ел» мемлекеттік идеологиясының негізі
Мақалада түркілердің дүниетанымдық көзқарасын талдау арқылы ғылыми тұжырымдар жасалған. 
Авторлар Түркі қағанатының құрылу қарсаңында мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті 
құрылым ретінде діни-идеологиялық жəне əлемді тануы жөнінде өздерінің көзқарасы болған деген 
пікірге тоқталған. Түркілердің дəстүрлі дүниетаным жүйесі Тəңірі, Жер-Су, Ұмай, Құт деген негізгі 
ұғымдардан тұратынына басты назар аударған. Осы ұғымдарға жеке-жеке тоқталып, ғылыми 
сараптамалық талдаулар жасай отырып, алдарына қойған мақсат-міндетін айқындаған. Ежелгі 
түркілердің дəстүрлі дүниетанымы мен наным-сенімдері туралы зерттеу жүргізген ғалымдардың 
еңбектеріне талдау жасай отырып, олар тек бір Тəңірге табынғанын атап көрсетеді. Авторлар 
түркілердің қоршаған ортаға, табиғатқа құрметпен қарауы олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігінің 
ажырамас бөлігі болған деген ғылыми ойды нақты дəлелдермен көрсеткен. Қорытындысында ежелгі 
түркілердің дүниетанымының олардың мемлекеттік идеологиясының негізі болған деген ғылыми 
пікірді айтады. Ежелгі түркілердің «Мəңгілік Ел» мемлекеттік идеологиясының мақсаты жат жерлік 
идеяларға қарсы тосқауыл болғанын дəлелдеген. 
Кілт сөздер: Тəңірі, Жер-Су, Ұмай-ана, Құт, қаған, Мəңгілік Ел, Өтүкен, Ұлы дала, Түрік қағанаты, 
орхон-енисей, идеология. 
Ерте ортағасырларды Қазақстан тарихында түркі дəуірі деп те атайды. Бұл кезеңде Еуразиялық 
Ұлы дала түркілердің басшылығымен бірігіп, бұрын-соңды болмаған эносаралық коммуникациялық 
байланыс жүзеге асырылды. Түркілер Жерорта теңізі мен Тынық мұхиты арасындағы алып 
территорияны жайлап, Ұлы Жібек жолын қадағалап, халықтар мəдениеттерінің өзара араласуына жол 
ашты.
Оңтүстік Сібір, Орта жəне Орталық Азия мен Шығыс Еуропаны мекен еткен түркі тілдес 
тайпаларды біріктірген Түрік қағанаты өзіне дейін өмір кешкен сақ, ғұн, қаңлы, үйсіндердің 
мемлекеттік дəстүрін бойына сіңіре отырып, көшпелі қоғам мен отырықшы мəдениет ерекшеліктерін 
біріктірген жаңа сапалық деңгейдегі мемлекет құрды. 
Біздің заманымыздағы І мыңжылдықтың орта шенінен бастап Ұлы даладағы этникалық-саяси 
жағдай өзгерді. VI ғасырдан бастап сақтардың, үйсіндердің, ғұндардың уақыты өтіп, түркі дəуірі 
басталды. Яғни, Тынық мұхитынан, Солтүстік Монғолия далаларынан жəне Алтай тауларынан, 
Қазақстанды басып өтіп, Қара теңіздің жағалауына дейін түрік халықтары өсіп-өркендеді. Сол кезден 
бастап Орталық Азияның ұлан-байтақ аумағы, соның ішінде Қазақстан да ертедегі түріктердің қуатты 
этникалық-мəдени қауымдастығының өресіне енді. Бұл аумақ ауқымында түрік тайпалары үшін ең 
белсенді тарихи орталық Алтай болды. Шамамен алғанда, б.з.б. V ғасырда Ашина əулеттік руының 
өмір сүруі кезінен одан əрі солтүстік-батысқа қарай қоныстанып, Оңтүстік Сібірдің көп бөлігін, 
Қазақстанды, Орта Азияның солтүстік жəне шығыс бөлігін, Еділ бойын, Шығыс Еуропаға дейін 
қамтыған көшпелі түріктердің негізгі көпшілігі сол жерден шыққан [1; 435]. Бұл орасан-зор 
территорияны 30-дан астам түркі тектес тайпалар мекендеді. Бұдан біз халық санының көп 
болғандығын көреміз. Халық санының көптігі жəне дүниетанымында əлемнің төрт бұрышын игеруге 
деген талпынысының зор болғандығынан түркілердің ширақ қимылдап, дүние тарихында өте 
маңызды рөл атқаруға мүмкіндік жасады. Түркі халықтарының осы орасан зор кеңістік пен ондағы 
ауа райы туралы түсінігі жоғары болды. Оған себеп — олар климаттық жағдайға орай 
шаруашылығын жүргізді. Жат елдермен сауда-саттық жасады, мал жəне тауармен қатар, ой 
алмастырды, сол орайда өздері де игіліктерге ие болды. Жаугершілік болған кездері олардың айла-
тəсілдерін, күш-қуатын бағамдады [2; 90]. Түркілердің құрыш сауытты, көк найзалы қуатты атты 
əскерінен көршілері үнемі сақтанып отырды. Дəстүрлі түркі дүниетанымының дəуірлеп тұрған 
кезінде, яғни түркі мемлекеттілігінің империялық дəрежеге жеткен тұсында, түркілер бүкіл əлемді 
билеуге өздерін ғана құқылы санап, оны «түркілер — Тəңірінің сүйікті жаратылысы» деген діни 
түсініктің аясында мойындаған [2; 171]. Кей жағдайларда түркілер саяси өзгерістердің ықпалымен 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Ежелгі түркілердің дүниетанымы… 
Серия «История. Философия». № 4(88)/2017 
41 
өздерін билеген басқа да əмірші əулеттердің қарамағында да өмір сүріп жатты. Соған қарамастан, 
түркілердің дүниетанымында ортақ мəдениеттің, тіл, əдет-ғұрып, дəстүрдің бірлігі берік сақталды. 
Əсіресе Алтай көшпенділердің мекен етуі үшін, мəдениеттің пайда болуы мен дамуы үшін мейлінше 
қолайлы жағдайлар туғызды. Темірдің Алтайда өндіріліп, өңделуі, түркі суперэтносы мен этносының 
отаны Алтай болғаны бекерден бекер емес [3; 191]. 
Түркі қағанатының құрылу қарсаңында мемлекеттің қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті 
құрылым ретінде өз діни-идеологиялық жүйесі болды. Ұлы ғұн империясы ыдыраған соң бірнеше 
ғасырлық үзілістерден соң олардың мұрагерлері түркілер өз тарихында болып өткен мемлекеттілікті, 
империялық заманды аңсап, қайта қалпына келтіруге тырысты. Ғұн мемлекеті ыдырағанымен, оның 
мемлекеттік дəстүрлері із-түзсіз жоғалып кеткен жоқ. Түркі қағанаты ғұндар тұсында қалыптасқан 
көшпелілерге тəн дəстүрлі мемлекеттік жүйені мұраға алды. Ұлы даладағы біртұтас мемлекеттің 
негізін қалаған түркі тайпаларына ғұндардың бір тіл мен мəдениетке, бірыңғай этникалық сипатқа ие 
тайпалармен қатар, əртүрлі этникалық, шаруашылық текке ие халықтар мекен ететін ұлан-байтақ 
территория ғана емес, мемлекет құрылымына негіз болған, əлі толық пісіп-жетілмеген, бірақ даму 
жолындағы билік жүйесі жəне дəстүрлі дүниетанымы қалды [2; 45]. Түркілердің алдында енді осы 
мұраға қалған дəстүрді жетілдіріп, дамыту міндеті тұрды. Бұл туралы С.Г.Кляшторный: «Ғұндар 
емес, олардың мұрагерлері – түркілер Орталық Азияға тəн шаруашылық типтердің, саяси 
ортақтықтар мен мəдени дəстүрлердің қалыптасуына шешуші ықпал етті», — деген пікірінің жаны 
бар [4; 48]. Жалпы алғанда, түркілердің дүниетанымының бастауы сақтар, үйсіндер мен ғұндардың 
дəуірінен тарихи сабақтастықпен жалғасып келді. Түркілердің тұрмысы, ойлау мəнері, сенім-
нанымдары, əлемге көзқарасы, салт-дəстүрлері Ұлы даланың өміріне сəйкес қалыптасты. 
Л.Н. Гумилев: «Дəстүрлі түркілік дүниетаным материалдық құндылықтардан гөрі, ата-бабалар өмірі 
мен олардың ерліктері туралы ұрпақтан ұрпаққа берілген рухани құндылықтарға жəне сөзге 
негізделген, сомдалған», — деп баға береді [5; 145]. Байырғы түркілердің өз қолымен жазып 
қалдырған Орхон бойындағы Білге қаған, Күлтегін, Күлі-чор, Тоныкөк, Ел-етміш білге қаған 
есекерткіштерінің мəтінінде Түркі қағанатының мемлекетіне, атқарушы үкіметіне, ел басқару 
əкімшілік жүйесіне, əскери ісіне, оның құрылымына түркілердің дүниетанымына байланысты 
деректер мол [6; 312]. Түркі əлемінің дəстүрлі дүниетанымы неден жəне қалай қалыптасты деген 
сауалға келсек, оны рухани мəдениеттің қалыптасуы жəне қайта жаңғыру құбылысымен тұтастықта 
қарастыру қажет. Түркілердің орасан-зор аймаққа еркін таралып, қоршаған ортаны жылдам игеруінің 
өзі олардың əлем туралы дүниетанымың кең болғандығынан екені белгілі. Түркілердің дəстүрлі 
дүниетаным жүйесі мынадай негізгі ұғымдарды біріктірді: 
1) Тəңірі — түркілердегі Жаратушы, жарылқаушы, бақылаушы жəне жауап алушы Құдай. 
2) Жер-Су — түркілердің Тəңірі берген Отаны, өмір сүру кеңістігі, мекені. 
3) Ұмай — əлемнің əйел бастауы, балалар мен əйелдердің жебеушісі, қолдаушы. 
4) Құт — Тəңірінің түркілермен бірге оларға арналған несібесі, үлесі, өмірлік күш-қуаты немесе 
қолдаушысы [2; 26]. 
Міне, осы негізгі наным-сенімдер мен діни ұғымдар түркі мемлекеттілігінің қалыптасуына, түркі 
қоғамындағы қоғамдық-əлеуметтік қарым-қатынастарды реттеуге, қағанаттағы сыртқы-ішкі істерді 
дұрыс ұйымдастыруға бағытталған іс-шаралардың шеңберін белгілеп берді [2; 26]. 
Аспанға көз жіберген ежелгі түркілер өмірді өзінің дүниетанымдық кеңістік тұрғысынан
қалыптастырған. Ол тік кеңістіктің үстіңгі бөлігін Тəңірі əлеміне жəне өзінің орталық əлеміне — Жер 
мен Суға бөлді, осылардың бəрінің жиынтығын тіршілік ету көзі деп қарады. Онда Жер мен Тəңірге 
табынушылық осы нанымда басты орын алады. Олар Тəңірі мен Көк аспанды бір ұғымда 
қарастырып, сыйынды [7; 149]. Тəңір — байырғы түрік халықтарында аспандағы Құдайдың аты. Бұл 
ұғым Хунну (Сюн-ну, Гун) дəуіріне дейін орнығып (б.з.б. ІІІ ғасырға дейін), кейіннен осы көшпелі 
Ұлы дала империясының идеологиясына айналып, кейінгі түркі империяларына да идеологиялық 
алтын қазық болғаны қақ. Бұл жайында қытай деректерінде хуннулардың билеушілерін «Танг-ли кү-
тү» (Тəңіріқұты), «Тəңірі текті Шаньюй» (Мао-тун) деп ұлықтағанын білеміз. «Тəңірі» сөзін алтай 
текті халықтардың ішінде кең таралуына қарап-ақ осы сөздің түптөркінінің қаншалықты алысқа 
кетерін болжау қиын емес. Тəңірі сөзін: алтайлықтар – тенгри, тенгери; монғолдар – тэнгэр; шорлар – 
тегри; хакастар – тигир, тер; чуваштар – тура; сахалар – тангара; буряттар – тэнгэри; тувалар – дээр; 
қалмақтар – тэнгер деп атаған [8; 22]. Түркілерде бір «Тəңір» ұғымы болғандығын ортағасырлық араб 
жəне парсы саяхатшылардың еңбектерінде көрініс тапқан. Х ғасырда араб географы Əл-Макдиси 
Орталық Азиядағы түркілердің наным-сенімі туралы былай деп жазады: «Түріктер бір Тəңірі, яғни
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Н.Б. Смағұлов, А. Ташағыл 
42 
Вестник Карагандинского университета 
«Тəңір біреу», — дейді. Олардың кейбіреулері Тəңірі дегеніміз — зеңгір көктің атауы деп пайымдаса, 
ал енді біреулері Тəңірі деген — көктің нақ өзі, дейді» [9; 447]. Бұл сенім жүйесінде Тəңір ең жоғарғы 
болмыс саналды. Соғыста түркілер үшін келген жеңіс пен сəттіліктер Тəңірдің қалауымен келеді деп 
сенді. 682 жылы Тан империясына 50 жыл бойы бағынышты болған түркілер, тəуелсіздік үшін 
көтеріліске шыққан кездегі қолжеткізген жақсылықтарын Тəңірі қолдап шықты деп сенеді. Бұл 
Тəңіршілдік түріктердің басты дүниетанымы болды. Бұл мəтін Күлтегін ескерткішінде былай 
жалғасады: «Сол кезде жоғарыдағы Түрік Тəңірісі, Түріктің киелі Жері, Суы былай депті: «Түркі 
халқы жойылмасын деп, ел болсын» деп əкем Елтеріс қағанды, шешем Ел білге қатынды Тəңірі 
төбесіне тұтып, жоғары көтеріпті» [10; 61]. Ежелгі түркілердің сенімі бойынша, түріктердің ел болуы 
мен қағанат құруы жəне қағанның жіберілуі Тəңірінің қалауы бойынша іске асқан болып есептеледі. 
Дəстүрлі түркі дүниетанымында Тəңірі — ұлы құдірет иесі. Ол ұлыстың қорғаушысы. Тəңірі түрік 
халқының азаттығына, тəуелсіздігіне көңіл бөлді. Қағанат билеушілері мен идеологтары Тəңірінің 
құдіретін өздері құрған мемлекет іргесінің нығаюна тиімді пайдаланып отырады. Өздерінің бүкіл іс-
əрекетін Тəңірімен байланыстырған түркілер мемлекеттің дамуы да Тəңірі қалауына негізделген деп 
санады. В.В. Бартольдтың: «Халықтың психологиясын түсіну үшін оның діни сенімдерін білу 
маңызды... Аспан мен Жердің мəнін айтқанда, кейбір кезде «түрік аспаны мен түрік жері мен суы» 
деген тіркестер қолданылады. Тəңірі деген сөз аспанды да, құдайды да білдіреді. Ал жер мен су 
туралы айтқанда, жерлерде жер мен судың біртұтас құдай екенін, жердің рухының жиынтығы емесін 
айтуға болады», — пікір білдіреді [11; 25]. Тəңірге табынудың пайда болуын адамдарда əуелден 
қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады, көктің əмірімен қарапайым тіршілік 
иелері бейбіт заман мен молшылықты өмір сүрген. Осындай өмірдің нақты шындығына көзжеткізу 
адамдарға жəрдемдесетін жоғары əлем бер деген түсінікті туғызды. Сондықтан ежелгі түркілер 
өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан-Тəңірі деп атауы кездейсоқ емес [12; 372]. Құдірет деп 
есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк Тəңірісі аспан болды. Зерттеуші М.Орынбеков ежелгі 
түркілердің дүниетанымы мəселесін жан-жақты қарастырып, Тəңірі сенімі жайлы былай дейді: «Осы 
жағдайда тіпті ежелгі түрік діні бір құдайлы дін болды деп тұжырым жасауға негіз жасайды, себебі 
барлық құдайлар өздерінің басты құдайы Тəңір деп біледі, ол өмірдің барлық саласына ықпал етеді 
деп түсінді. Сонан кейін діннің ішінде əдейі тотемдік, шамандық, яғни бақсылық, тəңірлік түрлері 
бөлінді. Тегінде, бұл қате түсінік еді. Өйткені, біріншіден, Тəңірдің құдіреті күштілігімен нақты өмір 
жағдайында ол дəрменсіз болып шықты» [8; 154]. 
Тəңірге табынуды Түркі қағанатында қажетті өкілеттілік беру мақсатында əртүрлі əскери-саяси 
топтар кеңінен қолданды. Қағандардың жиі ауысуы, үздіксіз қақтығыстар, билікке талас қағанның 
құдайлық табиғатын, тегін негіздеуге итермеледі. Сол арқылы қағандар туыстар арасындағы таққа 
таластықты, билікке ұмтылысты жоюға талпынды. Сөйтіп, Тəңірі қолдауымен пайда болған ежелгі 
Түркі қағанаты туралы аңыз пайда болды. Түркілер өздерінің билеушілері қағандарды нақ осы 
құдіретті көк тəңірісінің еркімен билік құратындар деп есептеді. Ол туралы Білге қаған 
ескерткішінде: «Түрік халқының атақ-даңқы өшпесін деп, əкем қағанды, анам қағанды ұлықтаған 
Тəңірі, ел берген Тəңірі, Түрік халқының атақ-даңқы өшпесін деп Тəңірі мені қаған отырғызды», — 
деп өзінің билігін Тəңірдің қалауымен жүзеге асқанын дəлелдейді [13; 103]. 716 жылы Түрік 
қағанатының саяси орталығы Өтүкенде көтеріліс жасап, билікті қолдарына алған Білге қаған мен 
Күлтегін де қағанаттың билігіне мемлекетті нығайту үшін көктің əмірімен билік басына келгендігін 
жариялап отырған. Мысалы: «Тəңір бір. Тəңірден жаратылған түрік Білге қаған бөдке /тақ иесіне/ 
отырдым. Сөзімді түгел естіңдер...Тəңірі жарылқағаны үшін, өзімнің құтым бар үшін қаған тағына 
отырдым. Түрік халқын Тəңірі ел етіп бергендігін мұнда тасқа бастым» [10; 106]. Қағандар тəңірлік 
сенімді қағанаттың идеологиялық негізі қылып ала отырып, ел билігіне бір Тəңірдің қолдауымен 
келіп отырмыз деп сенді. Ел билеушілері дінді тірек етіп, киелілерге табыну арқылы шын құдай 
болмысына жақын болуға, осы негізде олардың атынан сөз сөйлеп, олардың атынан орта дүниеге 
билік жүргізеді. Тəңірге арналған құрбандықтарды қабылдады. Биліктерін Тəңірі атынан жүргізді.
Сонымен қатар, аспанға немесе көкке сиыну ұғымы туралы, аз да болса, қытай жылнамаларында 
сақталған. Мысалы, Н.Я. Бичуринің аударған Таншу жылнамасында Алтай түркілерінің діні туралы 
қызықты мəліметтер кездеседі. Онда: «Қаған əрқашан Дугин тауында тұрады. Хан ордасының есігі 
шығысқа қаратылған. Ол күнге құрметтілікті білдірсе керек. Қаған əр жыл сайын ең жақын 
бектерімен бесінші айдың ортаңғы он күндігінде қара халықты жинап, өзен бойында көкке бағыштап 
құрбан шалады [14; 231]. Тəңіршілдік түркілердің дүниетанымында берік орын алған соң, байырғы 
көшпелілер бір идеологияны ұстанып, жұмылған жұдырықтай топтаса білген. Бұл идеологияның 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Ежелгі түркілердің дүниетанымы… 
Серия «История. Философия». № 4(88)/2017 
43 
ұйытқысы жаратушы — бір Тəңірі болды. Халықтың түсінігінде Тəңірдің киесіне қалу, Тəңірдің 
қаһарына ұшырау елді ақырзаманға апарады деп сенді. Тəңірдің жердегі өкілі — қаған 
саналды. Күлтегін ескерткішінде билік иесі қағанды «Тəңірі бір, Тəңірден жаратылған Түрік Білге 
қаған», — деп атады [10; 106]. Тəңірдің — жаратушының қолдауымен қаған киелі Өтүкен 
орталығында орнығып, «түрік халқына, еліне төріне тұтқа болып», халықтың арман-мақсаты болған 
«Мəңгілік Елді» орнатушы тұлғаға айналды.
Түркілерде Тəңірінен кейін иерархиялық жүйе бойынша қасиетті саналатын тағы бір ұғым Жер-
Су ұғымы болды. Түркілер түсінігінше, Жер-Су — адам өмір сүретін табиғи орта, жер, отан [2; 27]. 
Л.П. Потапов былай деп жазды: «Ертедегі түріктердің Йер-Суб, яғни Жер жəне Су, құдайларын 
құрметтеуі бізге мəлім айғақ» [15; 266]. Дəстүрлі түркі дүниетанымында Жер жəне Судың орталық 
əлемінде Алтайға құдайдай табыну орын алған. Қазақ аңыздарындағы Жер-Су қасиетті түсінік 
ретінде қабылдануы ежелгі түркілердің Алтайдан қоныс аударуынан басталады. Алтайды Жер-Судың 
орталығы деп қадір тұтты. Алтай тауларын, халықтың діни түсінігінше Жер-Судың ата-бабаларының 
рухтарымен кездесетін орны, рухтар барлық қазақ жерін дəстүрлі түрде өзара бөліседі деп санады 
[16; 6]. Алтайды барлық түркітілдес халықтар құрмет тұтқан. Қытай деректеріне сүйенсек, ежелгі 
түркілер тауларға табынған: Тауға табыну өте ерте кезде пайда болған, ең кем дегенде, ол ежелгі 
түркілер ортасында белгілі болған. Қытай деректерінде, — деп жазды С.И. Вайнштейн, — ежелгі 
түркілерде, шыңында, тал да, өсімдік те жоқ биік тау қасиетті деп есептелген деген хабар бар, ол тау 
Бодын-Еңлі деп аталған, қытай тілінде ол «елдің қорғаушы рухы» деген мағына береді [17; 235]. 
Алтай тауын жер кіндігі ретінде, жоғары Тəңірі мен ортаңғы Жер-Суды байланыстырушы мекен деп 
қабылдау түркілердің дүниетанымының негізі болған. Түркі халықтары ғана емес, барлық көшпелі 
жауынгер жұрттардың барлығы да Алтайды қасиет тұтып қадірлейді. Түркілердің өсіп-өніп 
өркендеген, əлемге таралмай тұрып балалық шағын өткізген отаны «Ергенеқон», «Өтүкен», 
«Жерұйық», «Жиделі Байсын» туралы аңыздары сағынышты сарынмен сипатталады. Бұл тарихи 
аңыздардың мазмұнының түпқазығы түркілердің халықтың дүниетанымындағы «Мəңгілік Ел» 
мұратымен ұштасып, өзара тарихи сабақтастық арқылы байланысының болғанын көрсетеді.
«Ергенеқон» аңызы қазақ халқының дүниетанымында түркі халқының алғашқы мекендеген 
құтты қонысы ретінде сақталған. Халық мұрасында төрт тараптан төнген қатерден елді аман сақтап, 
кейін өсіп-өнуіне себепші болған киелі жер ретінде сипатталады. Əбілғазы «Түрік шежіресі» 
еңбегінде «Ергенеқон» дастанының түпнұсқасын аңыз бойынша баяндайды жəне түркі халқының 
пайда болуы туралы өз зерттеуін ұсынады. «Ергенеқон» аңызында түрік халқы биік таудың ішіндегі 
қауіпсіз жерде көбейіп алған соң, ата-бабаларының аманатына адалдық танытып шыққан тегін 
мықтап естерінде сақтағанын көреміз. Таудың ішінде 400 жыл тұрып жеке ел болады. Жан-саны 
артқан соң таудың ішінен шығып, төрт тараптағы жауларын талқандап жеңіске жетеді. Достық қолын 
ұсынғандарын қатарларына қосып алады. Ал жаулық пиғылды көрсеткендеріне қарсы қайрат 
қылады. Көрші халықтарға қарағанда, түркілер өздеріне тиесілі жер мен суын нақты білуімен 
ерекшеленеді. Жер-Суды кие санаған түркілер есте жоқ ескі замандардан бері Алтай тауларындағы 
Ергенеқон жерін қоныстанып, қасиетті жерін қорғап келген. Ергенеқон аңызында халықтың басты 
арман-мақсаты — «Мəңгілік Ел» идеясының мұраты сипатталады. Зерттеуші ғалым Немат 
Келімбетов: «Ергенеқон» дастанына өзек болған идея — халыққа құтты қоныс, жерұйық табу 
болды», — дейді [18; 73]. Түркілер қоршаған ортаға ризашылығының білдіруі салдарынан Жер мен 
Суға жəне олардың киелі мекендеріне сиыну пайда болды, осыдан олар жерді де, суды да өздерінікі 
мен басқаныкі, деп бөлді. С.Г. Кляшторный былай деп жазды: «Əлемнің орталығы — түріктер мекен 
еткен қасиетті Өтүкен қарашығы болды. Өтүкен қарасы — түрік қағандарының резиденциясы, сол 
жерден түріктер əлемнің төрт бұрышын жаулау үшін «алға», «артқа», «оңға», «солға» жорықтар 
жасап отырды» [19; 122]. Өтүкен қарасы орналасқан Хангай таулары туралы зерттеуші М. Орынбеков 
былай деп пікір білдіреді: «Жалпы бұл — Хангай таулары екенін айтуымыз керек, ол жерде бөрінің 
қаншығы аяқсыз, қолсыз баланы құтқарыпты-мыс, сөйтіп, одан түрік тұқымы тарапты деп аңыз 
қылады» [7; 151]. Түркілердің нанымы бойынша, жер мен суды, ормандар мен тауларды рухтар 
жайлаған. Құрбандық шалу арқылы олардың бетін бері қаратып отыру керек деп сенген. Түркілерде 
əр ру-тайпаның меншікті өз Жер-Суы болған. Бұл айтылған ой бүгінгі қазақ халқының табиғатқа 
деген қастерлі сезіммен қарайтын дүниетанымымен сəйкес келеді. ХХ ғасырдың бас кезінде ұлт 
көсемі Əлихан Бөкейханов қазақ жерінің жаппай егіншілік мақсатында пайдалануға болмайтынына 
өзінің дəйекті ғылыми дəлелдерін ұсынып келді. Американдық ғалым Лоуренс Крадер «Орта Азия 
халықтары» монографиясында түркілердің Алтай тауын кие тұтуын былайша сипаттаған: «Орхон 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Н.Б. Смағұлов, А. Ташағыл 
44 
Вестник Карагандинского университета 
түріктері кезінен бастап, түркі діни тəжірибелерінде, тауларға табыну əдет-ғұрыптың негізі болды. 
Тауға табыну Азияда, Арктикадан Үнді мұхитына дейін кең таралған. Түркілер мен монғолдар 
арасында тауларға табыну жер құдайы Өтүкенмен байланысты. Қасиетті Өтүкен түркілерде қағанның 
жоғарғы билігімен байланысты. Түркілердің дүниетанымында Өтүкен тауының иесі қаған немесе 
жоғары билеуші болып саналады. Өтүкен рухы сол аумақтың билеушісін жеңіспен жəне жетістікпен 
қамтамасыз етеді. Сондықтан қағанның ордасы жоғарғы жерге орнатылды. Киелі таулар түркілер 
үшін қорғаныс жəне пана іздейтін жер болды» [20; 169]. Қасиетті Өтүкен жері Саян-Хангай 
тауларында орналасқанын ескерсек, бұл жер түрік қағандарының Астанасы болды. Күлтегін мен 
Білге қағанның мəңгі тас ескерткіштерінде Отанға деген сүйіспеншілік анық сипатталып: «Өтүкен 
жерінде отырып, керуен аттандырып қойып отырсаң, онда мұңың жоқ. Өтүкен жынысында отырсаң, 
мəңгі ел тұтып отырар ең сен», — деп анық жазылған [10; 65]. Тоныкөк ескерткішінде: «Өтүкен 
жеріндегі түрік халқы мені «Білге Тұйұқық Өтүкен жеріне келіп қоныстаныпты» дегенді естіп, 
түстіктегі халық, батыстағы, терістіктегі халықтар келді», — деп салтанатты түрде жарияланған [10; 
123]. Түркі халқының дүниетанымындағы киелі Жер-Суға иелік етіп, қасиетті Өтүкенге орнығып 
отыруы елдің ішіндегі береке-бірліктің болуын жəне сонымен қатар қаған билігінің тұрақтылығын 
білдірген. Осы мəңгілік өсиетке адал болған Ұлы Даланың ұрпағы түркілер қасиетті Жер-Суға, 
адалдық танытып келді. Түркілердің дəстүрлі дүниетанымдық жүйесінде идеялық тұрғыда халық, 
Жер-Су, қаған, бек тағдыры Тəңірімен байланыстырылып, олардың өзара үндестігі қоғамдағы 
тұрақтылықтың кепілі саналған [2; 27]. Түрік қағандары өздерін Жер-судың қорғаушылары, иелері 
санаған жəне түркілік наным-сенімді өздерінің билік жүргізудің идеологиялық бағытына 
айналдырады. Түркілердің дүниетанымы туралы С.М. Сыздықов былай деп тұжырымдама береді: 
«Түркілер əлемді вертикалды тұрғыда үшке, көкжиектік тұрғыда төрт тарапқа бөледі. Жоғары əлем 
Тəңірге жақын, қасиетті орта саналады. Ал ортаңғы əлем — адамдар мекендейтін, Жер-Су 
орналасқан əлем. Түркі дүниетанымында үшінші, төменгі, деңгей — ана əлем, о дүние, өлілер мекені 
болды» [2; 28]. Əлемді үшке бөлу идеясы да өз бастауын түркілік дүниетанымынан алды. Күлтегін 
мен Білге қағанның құрметіне қойылған мəңгі таста да əлемді түркілер былай деп үшке бөледі: 
«Жоғарыда көк Тəңірі, төменде қара жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған» [10; 61]. 
Жалпы түркілердегі Жер-Суды құрметтеудің негізгі бастауы адамның ризашылық сезімдерімен 
байланыстыруға болады. Ежелгі түркілердің ұғымы бойынша, бұл таулардың үңгірлерінде ата-
бабаларымыз тұрған, ол біздің алғашқы отанымыз, мекеніміз деп ұққан. Түркі дүниетанымындағы 
əлемді үшке бөлу олардың мемлекеттік құрылымында да іске асты. Түрік қағанатының саяси 
құрылымы мен елді əскери-əкімшілік жүйесі осы өлшемге негіздеген. Түрік қағанаты төлес (сол), 
тардуш (оң) жəне ічрекі (орталық — орда) деген саяси-əкімшілік аймақтарға бөлінген [2; 29]. Осы 
тұрғыдан алып қарастыратын болсақ, Түркі мемлекеттерінің ең жоғарғы билік иесі ұлы Тəңірдің 
қолдауымен басшылық еткен — қаған болды. Одан бөлек ел басқару жүйесі үштік жүйеге негізделіп, 
олар тардуш (оң қанат), төлес (сол қанат) жəне ічрекі (орталық) деп бөлінді. Күлтегін мəтінінде 
осыған қатысты мынадай жолдар бар: «Ілгері (оңтүстікке), кейін (солтүстікке) шапқылап халықты 
жинады. Барлығы жеті жүз ер болды. Жеті жүз ер болып елсіреген, қансыраған халықты; құлданған, 
күңденген халықты, Түрік төрінен (билігінен) айырылған халықты, Ата-бабам (дəстүрлі) билігіндей, 
қайта жаңғыртты, орнатты. Төлес (сол қанат), Тардуш (оң қанат) халқын сонда құрды. Оларға ябғу, 
шад сонда берді [10; 62]. Қайтада құрылған Қағанатты Тардуш Төлес қанатқа бөліп басшыларына 
шабғу, шад лауазымы берілгенін мəлімдеген. Бұл саяси құрылым XV–XVIII ғасырда қазақ хандығы 
тұсында да мемлекеттік құрылыстың негізгі бөлінісі болып, Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз болып бір 
орталықтан басқарылу жүйесі болды. 
Ежелгі түркілердің дүниетанымында Жер-Сумен қатар, Ұмай ана ерекше орын алады. Ұмай ана 
құдайлар иерархиясында Жер-Судан кейін тұрды [12; 375]. Ежелгі түркілердің дүниетанымында 
Ұмай-ана Ұлы даладағы түркі тілдес халықтардың ұрпағын жалғастырушы, береке-бірліктің, 
молшылықтың иесі деп санады. Ол атамекенді, жанұяны, қарттарды, балалардың қорғаны əрі 
қамқоршысы саналған [21; 213]. Ұмай отбасының берік сақталуының да қорғаушысы саналған. Ұмай 
ана үлкенге де, кішіге де қамқор болып, елдің нығаюына көмектескен. Ұмайға түркі халықтарында
қазақтардан басқа хакастар, қырғыздар, алтайлықтар, тывалықтар, шорлар жəне түріктер табынған. 
Бұл жайында деректер орхон-енисей жазба ескерткіштерінде сақталған. Күлтегін ескерткішінде: 
«Ұмай текті анам қатынның құтына інім Күлтегін ер атанды», — деп Ұмай ананың жас батырдың 
қамқоршысы болғанын көрсетеді [11; 63]. Зерттеуші М.Орынбеков «Ұмай ол үйдің, шаңырақтың, 
ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушісі, сосын өнердің қолдаушысы болған. Түрік пен монғол 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Ежелгі түркілердің дүниетанымы… 
Серия «История. Философия». № 4(88)/2017 
45 
халықтарының салыстыру мифологиясында, əпсаналарында Ұмайға монғолдардың Этуген құдайы 
сəйкес келеді, себебі ол да ежелгі түріктің қасиетті «Өтүкен қарашылығынан» шыққан. Сонымен 
бірге көп мамандар Ұмайды ежелгі Үнді құдайы Умамен салыстырады, ол да Ұмай сияқты 
қамқоршылық міндеттер атқарған. Ұмай деген сөздің өзі «бала орны», «ана іші» жəне сондай 
ұғымдарға ұқсас келеді», дейді [7; 152]. Ежелгі түркілердің наным-сенімінде Ұмайды аса сұлу, 
қолына алтын садақ ұстаған (жас балаларды қорғау үшін), мейірімді, күміс шашты əйел немесе жас 
қыз бейнесінде елестеткен. Ол жерге күн көкжиегі арқылы түседі-мыс. С.А. Абрамзон: «Бала дүниеге 
келгенде, оның өміріне арашасы бол деп Ұмайға жалбарынған. Науқасқа шалдықса да, Ұмайды 
шақырған. Балаларды, тіпті үлкендерді, бір жаққа ұзақ сапарға шығырып салғанда да, қоштасу 
барысында шешелері немесе əжелері «Ұмай анаға тапсырдым дейтін», — деп жазды [22; 81]. Ұмай 
сонымен қатар жауынгерлердің қолдаушысы ретінде көп айтылады, оларды жеңіске жеткізіп, 
ұрыстарда сарбаздардың жанының аман қалуына да қамқор болады. Адамдар тағдырдың тəлкегіне 
ұшарап жатып, басынан ауыр күндерді кешіп жатса, тек Тəңірге ғана емес, шаңырақ пен жанұяның 
киелі иесі Ұмайға да сыйынған, жалбарынып медет күткен. Мысалы: Тувадағы Ұйық өзенінің 
бойынан табылған түрік ескерткішінде былай деп жазылған: «...жиырма төрт жасқа келгенде мен өз 
еліммен, туыстарыммен, өзімнің қауымыммен, қару-жарағыммен жəне батырлық ерлігіммен 
қоштастым. О, қорғаушым Ұмай! О мен өмір сүрген жылдар! Мен сіздерден кеттім, Қош болыңдар, 
туыстарым», — делінген [23; 70]. Жаумен шайқаста ерлікпен қаза болған жас түрік сарбазы жан 
тапсырар алдында туған елінің алдындағы кінəсін, туыстарының өзіне артқан үмітін ақтай 
алмағынына өкініп, Ұмай анаға соларға қамқор болуын тапсырады. Ғалым Орынбеков бұл жағдайды 
былайша пікір білдіріп: «Өлім барысында жап-жас түркі жауынгерінің кешірім сұрағандай болып, 
Ұмайға сиынуы кездейсоқ емес; ол Ұмайды кешегі балалық шағынан біледі жəне əкесі мен 
шешесінің үмітін ақтамағаны үшін, отбасы құрып, балалы болмағаны жəне өмірден ерте кетіп бара 
жатқандығы үшін қайғырады, ал егер балалы болса, онда Ұмайдан баласына қамқор болуын сұрар 
еді. Жердегі өзінің соңғы сəттерінде ол жоғарғы билеуші Тəңірге немесе тастап кетіп бара жатқан 
Орта əлемнің билеушісі Жер-Суға сиынбауы, отбасының, үйдің жəне қандас туысқандық 
байланыстың маңыздылығының даусыз екенінің куəсі. Тəңірдің жəне Жер-Судың өліп бара жатқан 
бозбаладан алыс екенін санасы айтып отырады, тек қана Ұмай əр кезде оның қасында болды», — деп, 
əскери өмірде де Ұмайдың зор маңызы бар екеніне тұжырым жасайды [11; 381]. Ежелгі түркілердің 
дүниетанымы мен наным-сенімінде Ұмай жас сарбаздардың өмірін қауіп-қатерден қорғап, оларға 
жеңіс сыйлаған. Егер сарбаз туған жері мен халқының бостандығы үшін мерт болса, жанын жақсы 
дүниеге шығарып салады деп сенген. Олардың түсінігінше, киелі Ұмай-ана балалар мен қарт 
адамдардың сақтаушысы жəне шаңырақтың пірі ретінде жəне соғыс даласындағы жауынгерлердің 
қорғаушысы болды. Қазақ даласына ислам діні енген соң Тəңіріден кейін аталатын Ұмай ана 
ұғымының мағынасы енді балалар мен аналардың жебеуші піріне айналды. 
Ежелгі түркілердің дүниетанымында «Құт» сөзі мыңдаған жылдардан бері келе жатқан киелі 
ұғым саналады. Күлтегін ескерткішінде Білге қаған: «Тəңірі жарылқағаны үшін, өзімнің құтым бар 
болғандықтан, Қаған тағына отырдым» [10; 66], — деп, саяси билікке өзінің жеке басының құты 
арқылы келгенін жариялайды. Көне түрік мемлекетінде саяси тұрақтылықтың түсінігі Құт деген 
ұғыммен байланыстырылды. Құт ұғымына орхон ескерткіштерінде ерекше мəртебемен қараған. Құт 
— көне түркілер дүниетанымында адам баласына өмірлік несібе, ырыс-береке, байлық, абырой-атақ 
əкелетін қасиетті ұғым деп саналған. Құтқа ие болу əрбір түркінің өмірлік мақсаты болды.
Түркілердің дүниетанымында барлық тіршілікке тірі деп қарап, əр нəрсенің иесі бар, иесіз дүние 
жоқ деп білді. Барлық жаратылыстың иесі Тəңірі деп есептеді, ал олардың құты бар деп таныды. 
Оларды ақылмен, ізгілікпен пайдаланса, игілігін көріп, құт қонады деп сенді. Адамдар əдет-
ғұрыптарды сақтап отырса, олардың басына байлық-бақыт орнап, «құт» қонады. Ал əдет-ғұрыптар 
сақталмаса, онда кедейлікке ұшырап, қырсыққа шалдығады, яғни кесір айналады. Түркі халқына ұлы 
жеңіс сыйлап, түркі елін мəңгілікке ел болуға бағыттаған қағанды құрметтеп, «Тəңірқұт» деп атап, 
оларға жоғары атақ берілген. Бұл жерде Тəңір иесіне тəн ерекше қасиет — мəңгілікте өмір сүру 
болып саналады. Ал «құт» Тəңірмен берілетін «жан» деген мағына білдіреді. Түркілерде халқы үшін 
күндіз-түні тер төгіп, еңбек етпеген, ел алдында міндетін адал атқармаған қағанның құты Тəңірі 
тарапынан қайта алынады деген түсінік қалыптасқан. 716 жылы Күлтегіннің Өтүкендегі саяси 
орталықтағы биліктен Инал қағанды тақтан тайдыруының себебін, Құттың Иналдан теріс 
айналуымен түсіндірген. Білге қаған билікке келуін өзіне құттың себепші болғанын халыққа 
жариялап былай дейді: «Тəңірі жарылқап, Құтым-бағым бар болғандықтан, Несібем бар 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Н.Б. Смағұлов, А. Ташағыл 
46 
Вестник Карагандинского университета 
болғандықтан, Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты, тонды қылдым. Кедей халықты, бай 
қылдым. Аз халықты, көп қылдым» [10; 103]. 
Түркілер үшін бытырап жатқан тайпаларды жинап, ел қылу жəне олардың санын көбейту, 
халықтың əлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту билеушінің міндеті саналды. Қаған 
мемлекет үшін «түрік халқы үшін, түн ұйықтамай, күндіз отырмай» барлық қажыр-қайратымен, 
жігерімен, ақыл-айласымен еңбек жасауы тиіс болды. Бұл міндетін орындамаған қағандар, «Тəңірі 
құтты одан қайтарып алады», — деп есептеді [24; 95]. Көне түркілерде «құт» тəңірдің берген сыйы 
болып есептелінген, дəм-тұзы таусылып, адам дүниеден қайтқанда «құтты» Тəңірі өзіне қайтарып 
алады деген сенім қалыптасқан. 
Халық санасында құт Отан анаға — Өтүкенге деген сүйіспеншілікпен сəйкестендірілді. Əл-
Жахиз түріктер «Отанға деген үлкен ұмтылыспен жəне оған деген үлкен махаббатқа ие» деп атап 
көрсетеді [25; 238]. Тек өз туған жерлерінде түріктермен құт-сəттілік, ал қағанмен-құт харизм бірге 
жүре алады деп сенген. Өтүкен жерінде қағандарды билікке тағайындағаны құттың ықпалымен 
байланысты саналған. Түріктердің дүниетанымында киелі орда Өтүкенмен байланысын үзген 
адамнан бақыт пен сəттілік теріс айналады, оның жақын арада қаза табатынына сенген. Дəстүрлі 
түркі мемлекеттілігі үшін құттың сақталуы мемлекет дамуының кепілі болды. Ал құттың мəнін 
жоятын өзге, жат идеялар түркі мемлекеттілігінің жетекшілігіне келгенде құттың да маңызы 
төмендеп, бұл қоғам мен мемлекеттің елдегі берекесіздікке бей-жай қарап, босаңсуына алып келді 
[2; 31]. 
Барлық түркі халықтарына ортақ болған «құт» ұғымы ХІ ғасырдағы Жүсіп Баласағұнның 
«Құтты білік» еңбегінде жақсы түсіндірілген. Мұнда Құт иманмен, ақыл-іліммен тығыз байланыста 
қаралды. Құттың күшін табиғи өсіп-өну, көбею, баю үшін ғана пайдалану емес, таза рухани қуатқа 
айналдыру мақсатын айтады. Барлық түркі халықтарының дүниетанымының біртұтас болғанына 
дəлел ретінде Құтты біліктегі қолданылған саясат пен мəдениет терминдеріне балама болған «құт» 
сөзінің орын алуы жəне бұл «құт түсінігінің» шығарманың негізі болуы ойымызды нақтылай түседі. 
Қарахан дəуірінде «құт» сөзі мемлекет мағынасын береді. «Илек құт» титулы — мемлекет басшысы, 
«құтты кісі», Тəңірі қалауымен болған билеуші мағынасын берген. Ж.Баласағұн бұл туралы 
билеушіге арнап: «Бұл билікке сен өз қалауыңмен келген жоқсың. Тəңірі саған бұл міндетті жүктеді. 
Сондықтан бұған тоба қыл», — деген [26; 225]. Түркілік танымда құт мəнін ежелгі түркілер білім, 
бақ-дəулет, жанның семіріп, сананың кемелденуі деп ұғады, біздің замандастар, əдетте, байлық, 
барлық, қарын тоқтық, қайғы жоқтық деген мағынада қолданады [27; 102]. Түркия Республикасының 
ғалымы Ибрахим Кафесоғлы «Құтты біліктің» Түркі мəдениеті тарихы арасындағы орнын зерттеп, 
«құт» ұғымына мынадай пікір айтып: «Тек соңғы жылдарда «құт» сөзі бойынша жасалған 
этимологиялық жəне семантикалық зерттеулер бұл аударманың кемшіл тұстарын көрсетіп келеді. 
Махмұт Қашқаридың «Түрік сөздігі» кітабында «құт» сөзі «мемлекет», яғни «саяси күш жəне 
егемендік», деп берілгені мəлім. Яғни, кітаптың аты «Құт сыйлаған білім» дегеннен «Мемлекеттік 
күшке жеткізген білім», немесе «Мемлекетті басқару туралы», деп аударса, кітаптың мазмұнына сай 
келері сөзсіз», — деген жаңа өзіндік ғылыми ойды ұсынады [28; 32]. «Құтты біліктің» құтты 
мемлекет, құтты қоғам құру идеясында қолданылатын «құт» ұғымы қазақтардың дүниетанымында да 
кеңінен орын алған. Қазақ халқының дəстүрлі дүниетанымы мен əдет-ғұрпында Құтқа байланысты 
көне мифологиялық, тəңіршілдік дүниетаным мен діни ұғымдар біте-қайнасып, іштей астасып жатыр. 
Халықтық əдет-ғұрыптарда Құттың ықпалы мен көріністері сан қырлы сипатта көрініс тапқан. 
Мысалы, отбасының, мал-жанның өсіп-өнуі, абырой-беделдің жоғарылауы басқа қонған Құтпен 
байланыстырылды. Яғни, Құт «адамның басына қонатын Бақыт құсы» деп саналды. Сонымен қатар 
ол тек атақты адамдар арқылы ғана емес, қарапайым адамдар арқылы да келетіндігі, немесе Қыдыр 
Ата арқылы келу мүмкіндігі де теріске шығарылған жоқ. Ғалым Ə.Т. Төлеубаев былай дейді: «Қазақ 
халқының дүниетанымында адам қатты қорыққанда, не бір нəрсеге қатты абыржығанда «құты 
қашты», «сұры қашты», «тынымы кетті» дейді. Шындығында, бұл тіркестер адамның жанының 
қысылғандығын, оны тіршілік күшінің тастап кеткелі тұрғанын білдіреді» [29; 290].
Əулеттің, шаңырақтың құт-берекесін ұстап тұрған қарапайым адамдарда, атап айтсақ, əйелдер 
мен аналарымызды, бүкіл рудың, тайпаның Құтына айналған тұлғалар болады деген сенім де бекіді. 
Мысалы, Қаздауысты Қазыбек бидің ұлы əжесі Қарқабатты бүкіл қаракесек руы елдің құты, киелі 
адамы деп санаған. Құтты адамнан бата алу, отырған жеріне ырым етіп балаларын аунатып алу, 
сарқытын ішу, тағы басқа ырымдар қазақ халқына кең таралды. Бір кезде ата-бабаларға қонған құт 
ұрпақтарына көшеді деген сенімнен аруақты сыйлау, ата-баба заңын, өсиетін қатаң ұстану, осыған 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Ежелгі түркілердің дүниетанымы… 
Серия «История. Философия». № 4(88)/2017 
47 
орай тұқым тектілігіне мəн беру туындады. Арғы бабалары арқылы шаңыраққа ұялаған Құт-
берекенің арқасында кейінгі ұрпақ қиналмай бақытты, дəулетті өмір сүреді деп сенген.
Ежелгі түркілердің дəстүрлі дүниетанымы мен наным-сенімдерінді туралы зерттеу жүргізген 
ғалымдар олар тек бір Тəңірге табынғанын атап көрсетеді. Бұдан өзге Жер-Су, Ұмай, Құт, Ата-баба 
аруағы, Апат, тотемге табыну сияқты негізгі діни ұғымдарға табынуын, олардың Ұлы далада мəңгілік 
көк аспанның аясында болып, қоршаған ортаға, табиғатқа құрметпен қарауынан деп білеміз.
Түркі қоғамының күнделікті идеологиясында айналасындағы көрші халықтарды бағындырып, 
оларды қағанатқа қауіпсіз қылып жəне түркілік дүниетанымның заңдарына мойынұсындыру 
мақсатын ұстанды. Бұл түркілердің «Мəңгілік Ел» мемлекеттік идеологияның негізгі тұғыры болды. 
Қағанаттың қол астындағы халықтың мұқтаждығын қанағаттандыру бойынша ерекше рөл қағанға 
тиесілі еді. «Ол түрік халқы үшін, түн ұйықтамай, күндіз отырмай, халықтың аш, жалаңаш қалмауы 
үшін еңбектенеді, ал кедей халықты бай қылу» оның басты міндетіне жатты. 
Зерттеушілер (С. Сыздықов, С. Қанаев, Ж. Жеңіс) ежелгі түркілердің дүниетанымының 
мемлекттік идеологияға негіз болып Мəңгілік Елдің түпқазығы болғанын былайша дəлелдейді: 
«Ортағасырлық түркі мемлекеттерінде дəстүрлі дүниетаным жан-жақты идеологиялық сипатқа ие 
болды. Дəстүрлі дүниетаным мемлекеттегі халық пен табиғат арасындағы қатынасты, этносаралық 
қарым-қатынасты, халық пен билік, мемлекет пен мемлекет арасындағы қарым-қатынасты реттеуде 
идеологиялық тетік қызметін атқарды. Осы идеологиялық тетікті іске қосушы əрі біріктіруші Тəңірі 
сенімі болса, осы идеологиялық жүйенің мұраты түркілердің дəстүрлі дүниетанымындағы «Жер-Су» 
ұғымымен тығыз байланысты «Мəңгі Ел» идеясы болды. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі «Мəңгі 
Ел» идеясы да мəңгі мемлекет, мəңгі халық мағынасын білдіріп, жалаң, жылтырақ идея емес, 
керісінше, түркілердің дүниетанымымен бекітілген, тұрақты, негізгі идея екендігін байқауға болады. 
Көріп отырғанымыздай, түркілердің дəстүрлі дүниетанымы тек қана халықтың сенімі ғана емес, 
мемлекет пен халықты, мемлекет пен көрші елдердің арақатынасын реттейтін саяси құрылым болды. 
Осы көне түркілік «Мəңгі Ел» идеясын жатжерлік идеяларға тосқауыл болып, қағанатты саяси-
экономикалық тұрғыдан күшейтуге қабілетті идеологияны жетілдіріп, дамыту түркі идеологтарының 
негізгі міндеті болды. Бірінші түркі қағанатының құрылуынан бастап, Қазақ хандығының гүлдену 
дəуірі кезеңі аралығында «айгуджы», «көлеркін», «бек», «би» деген əртүрлі атауға ие болған осы 
идеологтар дəстүрдің сақталуын, дамуын жіті қадағалап отырды», — дейді [2; 51].
Қорытындылай келгенде, түріктер жасаған əлеуметтік-саяси жүйе, VI–VIII ғғ. үшін ең таңдаулы 
саяси жүйе болды. Мəңгілік Ел идеологиясын өздерінің мемлекеттік құрылымына негіздеп алған 
олар, Еуразияның батысынан шығысына дейінгі созылып жатқан орасан зор далалық аймаққа өз 
билігі мен тəртібін орнатып, халықтардың өзара мидай араласуына жағдай жасады. Тəңірі 
қамқорлығындағы «Мəңгілік Елді» насихаттайтын түркілердің мемлекеттік идеологиясы өз бастауын 
түркілердің дəстүрлі дүниетанымынан алды. Түркілердің əскери-саяси жəне дипломатиялық 
артықшылықтарының салдарынан бүкіл Еуразия ортақ бір тілді біртұтас мəдениеті мен өмір-дағдысы 
ұқсас түркі ықпалындағы аймаққа айналды. VI ғасырдың ортасына қарай Қиыр Шығыстан бастап, 
Алтай тауларын басып өтіп, сонау Қара теңіздің жағалауына дейін түрік тілі кең жайылады. Енді олар 
«түрік» деген жаңа этникалық атаумен шығып, əлем тарихында өздерінің өктем сөзін айта білді жəне 
тарихи үдірестердің даму заңдылықтары түркілер құрған мемлекеттердің шеңберінде болды.
Əдебиеттер тізімі 
1 Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін): бес томдық. — І-т. — Алматы: Атамұра, 1996. — 544 б. 
2 Сыздықов С. Мəңгілік Ел идеясы: қалыптасуы, үш негізі, тарихи сабақтастық / С. Сыздықов, С. Қанаев, Ж. Жеңіс. — 
Астана: Фолиант, 2013. — 320 б. 
3 Сатершинов Б.М. Тарихи сана — тəуелсіздіктің рухани тұғыры / Б.М. Сатершинов. — Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФжСИ 
КБО, 2011. — 291 б. 
4 Кляшторный С.Г. Имперский фон древнетюркской цивилизации / С.Г. Кляшторный // Отан тарихы. — Алматы, 
1998. — 65 б. 
5 Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия / Л.Н. Гумилев. — Баку: Азернешр, 1990. — 245 с. 
6 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түріктердің мемлекеттілігі жəне ел басқару жүйесі / Қ. Сартқожаұлы // Қазақ мемлекетті 
жəне Еуразия кеңістігі: тарихы мен қазіргі кезең: ІХ Еуразиялық ғыл. форум материалдарының жин. — Астана, 2014. — 
380 б.
7 Орынбеков М. Ежелгі қазақтың дүниетанымы / М. Орынбеков. — Алматы: Ғылым, 1996. — 168 б. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

Н.Б. Смағұлов, А. Ташағыл 
48 
Вестник Карагандинского университета 
8 Махаева А.Ш. Көне түрктердің рухани мəдениеті. — 2-бас. / А.Ш. Махаева. — Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 2002. 
— 68 б. 
9 Қазақ ССР тарихы (көне заманнан бүгінге дейін): 5 т. — І-т. — Алматы: Ғылым, 1980. — 496 б.
10 Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. — 2-кіт. (түпнұсқа, оқылымы, аудармасы, түсініктемесі) / Қ. Сартқожаұлы. — 
Алматы: Абзал-Ай, 2012. — 324 б. 
11 Бартольд В.В. Сочинения: в 8 т. Т. 5. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов / В.В. Бар-
тольд. — М.: Наука, 1968. — 759 с. 
12 Қазақ халқының философиялық мұрасы: 20 томдық. 14-т. — Астана: Аударма, 2006. — 488 б. 
13 Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштерінің толық атласы / М. Жолдасбеков, Қ. Сартқожаұлы. — Астана: Күлтегін, 
2007. — 360 б. 
14 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена / Н.Я. Бичурин. — Т. 1. 
— М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. — 380 с. 
15 Потапов Л.П. Умай — божество древних тюрков в свете этнографических данных: тюркол. сб. / Л.П. Потапов. — М., 
1973. — 266 с.; Потапов Л.П. Этнический состав и происхождение алтайцев: историко-этнографический очерк / Отв. ред. 
А.П. Окладников. — Л.: Наука, 1969. — 196 с. 
16 Орынбеков М.С. Верования древнего Казахстана / М.С. Орынбеков. — Алматы, 1977. — 215 с. 
17 Вайнштейн С.И. Мир кочевников Центральной Азии / С.И. Вайнштейн. — М.: Наука, 1991. — 296 с. 
18 Келімбетов Н. Ежелгі дəуір əдебиеті / Н. Келімбетов. — Алматы: Атамұра, 2005. — 336 б. 
19 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюрских памятниках: тюркол. сб. / С.Г. Кляшторный. — М., 
1977. — 238 с.
20 Krader L. Organization of The Mongol-Turkic Pastoral Nomad. — Mouton and Co, 1963. — 412 р. — [Электронный ре-
сурс]. — Режим доступа: https://books.google.kz 
21 Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы: тюркол. сб. / И.В. Стеблева. 
— М., 1971. — 226 с. 
22 Абрамзон С.М. Рождение и детство киргизского ребенка / С.М. Абрамзон // Сборник МАЭ АН СССР. — Т. 12. — 
М.-Л.: Изд-во АН СССР. — 1949. — 271 с. 
23 Васильев Д.Д. Древнетюркские эпиграфические памятники из долины реки Уюк: тюркол. сб. / Д.Д. Васильев, 
З.Б. Чадамба. — М., 1981. — 70 с. 
24 Çandarlioğlu G. Islam öncesi Türk tarihi ve kültürü / G. Çandarlioğlu. — İstanbul, 2013. — 104 b. 
25 Мандельштам А.М. Характеристика тюрок ІХ века в «Послании Фатха б. Хакану ал-Джахиза / А.М. Мандельштам // 
Труды ИИАЭ. АН Каз ССР. — Т. І. Археология. — Алма-Ата: Ғылым, 1956. — 269 с. 
26 Жүсіп Баласағұн. Құтты білік / Жүсіп Баласағұн / Көне түркі тілінен аудар. жəне алғысөзі мен түсінік. жазғ. 
А. Егеубаев. — Алматы: Жазушы, 1986. — 616 б. 
27 Исабекова Ұ.К. Орта ғасырдағы түркі тілдерінің даму тарихы / Ұ.К. Исабекова. — Астана: Сарыарқа, 2011. — 224 б. 
28 Kafesoğlu İ. Türk Milli Kültürü / İ. Kafesoğlu. — İstanbul, 1987. 
29 Төлеубаев Ə.Т. Қазақ халқы этнографиясының мəселелері. — 2-т. / Ə.Т. Төлеубаев // Дүниеден қайтқан адамды жер-
леу жəне артын күтуге байланысты наным-сенімдер. — Алматы, 2013. — 290 б. 
Н.Б. Смагулов, А. Ташагыл