Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

376 

 

Ӛлең  мазмұнын  ауызша  айтқызу.  Туындының  мазмҧнын,  кейбір  стилдік 

ерекшеліктерін сақтай отырып толық немесе қысқаша жҽне іріктеп мазмҧндап айтып беруге 

дағдыландырамыз.  Оқылған,  зерделенген  мҽтіннің,  ҿзінің  сҿйлейтін  сҿзінің,  шығарма 

жҧмысының жай жҽне кҥрделі жоспарын қҧра білуге ҥйрету керек.  

Кҿркем  шығарманы  оқып  ҥйретудің  тиімді  жолдарының  бірі  -  проблемалық  сұрақ 

қою.  Мҧндай  ҽдісті  кҿтеріп  отырған  мҽселе  проблемалық  деңдейде  болған  жағдайда 

қолдануға болады. Мҽселен, «Аққулар ҧйықтағанда» поэмасындағы ҽйел-ана ҽрекетін алуға 

болады.  Осындай  жағдайда  «Сот  әдісін»  қолдануға  болады.  Кейіпкерді  соттайтындар, 

ақтайтындар екі топқа бҿлініп, ҿз пікірлерін дҽлелдеуі тиіс. 

Буриме  әдісі.  «Буриме  –  алдын-ала  дайындалған  ҧйқастарды  пайдаланып  ҿлеі 

шығаруды  машық  еткен.  Бір  ақынның  дайындап  берген  ҧйқастарын  қолданып,  басқа 

ақындар  ҿлеі  шығарған.  Ақындық  шеберлікті  сынасы  мақсатымен    ҽдейі  осындай  ҿлең 

ҥлгісін  алған.  Ҿйткені,  алдын-ала  даярланған  сҿзге,  ҧйқасқа  сҽйкес  етіп  ҿлең  шығару  оғай 

емес...»  /3,  111/.  Ал  сабақта  осы  ҽдісті  пайдаланудағы  мақсат  –  оқушының  тіл  байлыңын, 

ойлау  қабілетін  дамыта  отырып,  шығармашылыққа  баулу.  Мҽселен,    Абайдың  «Жасымда 

ғылым  бар  деп  ескермедім»  ҿлеңіндегі  ҿзара  ҧйқасқан  бірнеше  сҿздер  тақтаға    тігінен 

жазылады:  

...ескермедім, 

...тексермедім. 

...тҥспеді уысыма 

...кеш сермедім. 

Осы шумақтарды пайдаланып, оқушылардың  ҽрқайсысы 1 шумақ ҿлең жазуы керек. Уақыт 

1-1,5 минут. Ҿлеңдер сынып  ішінде оқылады. Біз мысал ретінде болғасын, бҽрімізге таныс 

ҿлеңді  ҥлгі  ретінде  кҿрсетіп  отырмыз.  Сабақтың  мазмҧнына,  оқушылардың  жас 

ерекшеліктеріне,  деңгейіне  қарай  тапсырманы  оңай  не  жеңіл  етіп  ҧсыну  –  ҧстаздың 

еншісінде.  

 Поэзиялық  болсын,  прозалық  шығарманы  ӛтуде  болсын  оқушны  сергіту 

мақсатында  «Бес  жол  ӛлең»  әдісін  пайдалануға  болады. 

СИНКВЕЙН  /

Sinkuein/

  ҽдісі 

немесе  бес  жолды  ҿлең  стратегиясы  –  оқушы  берілген  тапсырма  бойынша  ҿлең 

қҧрастырады. Бес жолды ҿлеңді қҧрудың ережесі мынадай: оқушыларға дҽптерлерін ашып, 

бірінші жолда 1 зат есім, екінші жолда 2 сын есім, ҥшінші жолда 3 етістік, тҿртінші жолда 4 

сҿз  тіркесі,    бесінші  жолда  тақырыпқа  байланысты  1  синоним  сҿз  жазылады.  Оқушылар 

ҿздері айтқан осы сҿздерді пайдалана отырып, бір шумақ ҿлең қҧрастырады. Ҿлеңнің ҿтіліп 

отырған сабаққа  қатысты болуы шарт емес. 

ДЖИКСО  әдісі,  яғни  ұжымдық  оқыту.  Студенттер    4  топқа  бҿлініп,  ақынның  4 

ҿлеңін  алып  топ  ішінде  талдайды.  Содан  кейін  оны  1  студент  басқа  топтарға  барып 

тҥсіндіреді. Студенттерді топқа бҿліп жҧмыс істетуде  ҽр студентке бір ҿлең жолы (тармағы) 

жазылған  карточка  беріледі.  Студенттер  аудиторияны  аралап,  тармақтардан  шумақ  қҧрап, 

сол қҧрамда топқа бҿлінуі керек. Берілген шумақтар саны топтардың санымен бірдей болуы 

керек. Мысалы, 16 студентті 4 адамдық 4 топқа бҿлуге болады.    

Студенттерге  ҿздері  туралы  кластер  жасатып  алып,  содан  соң  ҿтіліп  отырған 

ақын  мҧрасына арналған кластер жасатуға болады.  

«Сократ»  әдісін  қолдану  арқылы,  яғни  тек  қана  сҧрақ  қою  арқылы  бір  шешімге 

келу.  Мысалы:  Сіз  қай  ақынның  ҿлеңдерін  жиі  айтып  жҥресіз?  Неге?  Ақынның  мына  бір 

ҿлеңіне  сіздер  қалай  деп  ат  қояр  едіңіздер?  ,    т.б.    Бҽрі  ҿз  нҧсқаларын  айтады,  студенттер 

ішінен ең жақсысын таңдап алады.  

 Жарнама  құрастыру  ойыны.  Бҧл  ойынға  аудитория  тҥгел  қатыса  алады.  Бір 

сҿмкеге ҿтіліп отырған ақынның  кітаптары  салынады. Ҽр студент соның ішінен  1 кітапты 

суырып алып, жарнама жасауы тиіс. Немесе сол кітаптағы  ҿлеңдерге немесе аудармасы мен 

ҽн мҧрасына да жарнама жасауына болады. Жарнамасы сҽтті шыққан студентке жоғары балл 

беріледі. 

Интервью.  Студенттерді    тілші-ғалым,  ҽдебиеттанушы-ғалым,  тарихшы,    ҽнші- 

актер,  юрист,  саясаттанушы,  т.б.  сияқты  мамандық  иелеріне  бҿліп,  ҽрқайсысы  ақынның  ҿз 

саласына қатысты айтқандары бойынша дайындалып келеді. Бір студент журналист кейпіне 

еніп, оларға тҥрлі сҧрақтар қояды. 

VI Халықаралық конференция

 

377 

 

«Алты қалпақ» шығармашылық шеберханасы.  

Ҽдебиет  жанрларының  қай-қайсысын  ҿткенде  болмасын,  сабақ  барысында 

оқушыларды  сергітіп,  белсенділіктерін  арттырып,  қызықтырып,  «жаңадан  жаңаны  тауып» 

отырған  дҧрыс,  қолдан  келгенше.  Осы  мақсатта  кейінгі  кездерде  жиі  қолданысқа  енген 

«Алты қалпақ («Шесть шляп») ойынын ойнатуға болады. 

Алдымен  балаларға  осы  тақырыпқа  қатысты  мына  бір  ҽпсананы  оқып  берейік. 

«Баяғыда қалпақ жасайтын бір қарт ҿмір сҥріпті. Оның қалпақтарына деген сҧраныс ҿте кҿп 

болыпты.  Ҿйткені,  жҧрт  оның  қалпақтары  иесіне  бақыт  ҽкеледі  деп  сенетін  болса  керек. 

Уақыты келіп, қария дҥниеден ҿтіпті. Қарияның балалары ҽкелерінің ҥйіне келіп, ҽкелерінің 

ҿздеріне  қалдырып  кеткен  мол  мҧраны  іздеп  тауып,  байлыққа  кенелеміз  деп  ойлайды. 

Алайда,  балалары  ары  іздеп,  бері  іздеп  сандықтағы  алты  қалпақтан  (АҚ,  ҚАРА,  КҾК, 

ҚЫЗЫЛ,  ЖАСЫЛ,  САРЫ)  басқа  ештеңе  таппайды.    Ағайындылар  бҧл  бір  бай  адамның 

тапсырысы  болар,  ол  ҿз  тапсырысын  кҿп  ақша  тҿлеп,  алып  кететін  шығар  деп  ойлайды. 

Бірақ, қанша кҥтсе де, қалпақты іздеп келген ешкім болмайды. Сол кезде барып олар: «Бҧл – 

біздің  ҽкеміздің  бізге  қалдырған  мҧрасы  болар»,  –    деп  ҽлгі  қалпақтарды  бҿліп  алмақшы 

болады. 

Біріншісі: «Мен ақ қалпақты аламын, ҿйткені, ақ тҥс– жақсылықтың тҥсі», –  дейді. 

Екіншісі:  «Мен  қарасын  аламын,  қара  тҥс  мені  ҽрқашан  қызықтыратын»,–  депті.  Ҥшіншісі 

елдің  назары  ҥнемі  ҿзінде  болсын  деген  ниетпен  қызыл  тҥсті  қалпақты  алады.  Тҿртіншісі 

кҥндей  жарқырап,  жылуға  бҿлену  ҥшін  сары  тҥстісін  таңдайды.  Бесіншісі  табиғатты,  оның 

қалай  ҿзгеріп  отыратындығын  бақылағанды  ҧнататындықтан,  жасыл  тҥсті  қалпақты 

иемденіпті.  Ал  алтыншы  ҧл  танылмаған  таңғажайып  дҥниелерді  танимын  деп  кҿк  тҥсті 

қалпақты  алады.  Осыдан  кейін  ағайындылардың  ҽрқайсысы  ҿз  жолдарымен  кете  барады. 

Арада жылдар ҿткеннен кейін бауырлар ҽкесінің ҥйіне қайта жиналыпты. Ақ қалпақта алған 

бірінші  ҧл  болып  жатқан  оқиғалар  мен  іс-ҽрекеттердің    барлығын  саралап,  талдай  қарауды 

ҥйреніпті.  Қызыл  қалпақты  иеленген  екінші  ҧл  эмоцияға  берілгіш,  тым  сезімтал  болыпты, 

бҧл  біреуге  ҧнаса,  біреуге  ҧнамайды.  Қара  қалпақты  ҥшінші  жігіт  ҿмірдің  тек  жағымсыз 

жақтарын ғана  кҿретін, бҽрінен  кемшілік іздейтін болса  керек.  Ал,  жасыл  тҥсті алған жігіт 

керісінше,  бар  нҽрседен  жақсылықтар  іздеп,  жақсыны  ғана  кҿретін,  адамдардың  бҽріне 

кҿмектесіп  жҥреді  екен.  Оны  кейбіреулер  «аңқау»деп  те  айтатын.  Кҿк  қалпақты  таңдаған 

бауырлары айналасындағының бҽрін кеңінен ойлайтын , бар нҽрсенің қалай, не ҥшін болып 

жатқанын, енді не істеу керектігін айтып беретін адам болыпты» /4, 4/. 

 Осы аңызды оқушыларға айтып берген соң, 6 оқушыға алты тҥсті қалпақты таратып 

беруге болады. 

 «Ақ  қалпақ»  талқыланып  отырған  мҽселеге  қатысты  тек  қана  нақты  дҽлел-

фактілерді келтіреді. Ешқандай эмоция, сезімге орын бермеуі керек. 

«Қызыл  қалпақ»  болса,  мҽселені  сезім  тҧрғысынан  шешуі  тиіс,  ол  ҿзінің  не 

сезінгендігін, қандай кҿңіл-кҥйде болғандығын айтуы тиіс. 

«Қара  қалпақты»  қатысушы  кҿп  нҽрседен  сезіктеніп,  мҽселенің  жағымсыз 

жақтарына кҿңіл бҿліп, ҿзге қатысушыларды да сақтандырып отырады. 

«Сары  қалпақ»  иесі  бҽрінен  тек  қана  жақсы  нҽрселерді  табуға  тырысады, 

оптимистік бағытты ҧстанады. 

«Жасыл  қалпақты» ойыншы  қатып қалған қағидалардан қашып, жаңаша ойлауға, 

тың идеялар айтуға тиіс. 

«Кӛк қалпақ» айтылған мҽселенің бҽрін жан-жақты таразылап, ой елегінен ҿткізіп, 

мағыналы ҽрі тҥйінді ой айтады. 

 

Мҧндай ҽдістің жетістігі – оқушы шығармаға  бір жақты ғана емес,жан-жақты, тҥрлі 

бағытта талдау жасауды ҥйренеді. Қызығушылығы артады. Кҿркем мҽтінді толық оқымаған 

оқушы  қай  қалпақты  кисе  де,  толымды  жауап  айта  алмасын  біледі,  сондықтан,  шығарма 

мазмҧнымен қалайда танысуға тырысады.    

Ҽдеби шығарманы авторлық дҥниетаным идеясы тҧрғысынан тҥсіну – оңай емес. 

Себебі, жазушы ойын анық тҥсіну ҥшін оның кейіпкерлер ҽлеміне, олардың іс-ҽрекеттері 

мен ойларының жасырын қоймаларына кіру керек. Оқушының образ тілін тануға, символ 

тілін тҥсінуге ҥйрету – қиын, алайда қажет міндет. 

 

VI Халықаралық конференция

 

378 

 

Abstract 

Article "The Methodology of  poetic works teaching by means of innovative technologies" is 

dedicated to the questions of literature training. What types of methods and means of educating are 

exist. How productively do  we use these  methods? What case  will knowledge that  we give to the 

students  be  in  effective:  when  lesson  is  "interesting",  or  when  its  "necessary"?  The  author  of  the 

article  will  make  an  effort  to  find  answers  for  these  questions.  To  interest  and  teach  are  two 

identical processes. Presently  for perfection of educational  process, the efficiency of education by 

innovative  technologies  is  well-proven.  The  author  made  sure    on  his  practice    that  teaching  of 

poetic works is  more difficult, than teaching of prose. Because in lyric works the idea, feelings and 

personal  experiencing  of  poet  come  forward  on  the  first  plan.  One  of  main  types  of  work  on  the 

literature lessons  is  perception by the students of poetic work, impression, rendered to the student 

and ability to understand essence of artistic work. Complication in educating of poetry lies not in its 

genre  features,  but  the  most  important  is  in  perception,  views,  attitude  of  students  toward  poetic 

work. Most of students prefer prosaic work with interesting content where the storyline is distinctly 

traced in than poetries.    In the article the author shows such methods and devices of educating, as 

"Brainstorming", problem question, "Method of court", "Bouts  -rimes Method", "Method of verse 

from five lines", method of JIGSAW, or collective educating, Play Games method, Business games, 

and also  the productivity of its use in  educational process is described in detail. 

 

 

Пайдаланған  әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Бітібаева Қ. Ҽдебиетті оқыту ҽдістемесі. А, 1997 ж.  

2.

 

Нҧрмаханов  Ж.,  Дайырова  Ҽ.  Орта  мектепте  лириканы  оқыту.  –  Алматы:  Рауан, 

1991ж. 

3.

 

Ҽдебиеттану терминдер сҿздігі. Қҧрастырған З. Ахметов. – Алматы: Ана тілі, 1995ж. 

4.

 

Кудина А.А. Проектная мастерская по методу «Шесть шляп мышления» Литература 

в Казахстанской школе. 2013, №2.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

379 

 

ЖАМБЫЛ ЖАБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ТҦЛҒАСЫ – 

СУЫРЫП САЛМАЛЫҚ (ИМПРОВИЗАЦИЯЛЫҚ ) ӨНЕР 

ҚҦДІРЕТІНІҢ КӨРІНІСІ 

Тебегенова Алтынарай Тебегенова 

филология ғылымдарының кандидаты, Алматы Еуразия Технологиялық Университеті 

Қазақстан тарихы және Әлеуметтік-гуманитарлы пәндер кафедрасының меңгерушісі 

 

Phsycological  nature  of  improvisation  art  in  the  course  of  world  literature  on  the 

example of Dzhambul Dzhabayev’s poetry are analyzedin the article. 

 

Жамбыл  –  Қҧдайдың  қҧдіретімен  жаратылған  Жыр-Жанартауы.  Адамдық  тіршілік 

ғҧмырының  есігін  «іңгҽлап»  ашқанынан  бастап,  ҿмірден  ҿткенше  мың,  ҽлде  миллион, 

мҥмкін тіпті санап ҿлшеуге келмейтін осынау тынымсыз қозғалыстағы фҽни жалғанды ҿзіне 

ғана  тҽн,  сезімдік  толғаныстармен  тҥйсінді,  қабылдады.  Фҽни  жалған  дҥниенің 

Жаратушының  бір  ҿзі  ғана  заңдастырған  ғажайып  ҥйлесімділікке  қҧрылған  тынысымен, 

қозғалысымен  Жамбылдың  да  дҥниетанымдық  ішкі  жан  жҥйесіндегі  толғаныстардың 

ҥндесіп,  оның  бҧлақтай  сылдырлап,  теңіздей  тебіреніп,  мҧхиттай  шалқитын  Жыр-шабытқа 

айналуы  –  шығармашылық  даралық  қҧбылысының  кҿрінісі.  Ҿзін  қоршаған  ҽлеуметтік-

тҧрмыстық  тіршілік  тынысы  мен  табиғаттағы  басқа  да  алуан  тҥрлі  қҧбылыстардың 

байланыстарын бойына сіңіре, тҧтас қабылдай ҿскен ақын да сҿнбес Жанартаудай шабытты 

қалпынан  кҿз  жҧмғанша  айнымады.  Жер-Ананың  терең  қойнауларында  тҧншыққан, 

қордаланған  нҽрселердің  Жанартау  болып  жарқылдауы  тынысын  аша  бҧлқынатын 

қозғалысы секілді оның  ақындығы да ҥнемі шабытты сипатымен  танылды. 

Жамбыл  ақындығының  негізгі  сипаты  –  ауызша  ақындық.  Домбырамен  сырласа, 

соның  ҥнінен  шабыты  қоза,  жыр  тасқынын  селдететін  Жамбыл  ақындығын  оның  ҿзінің 

жырларындағы сҿздері де дҽйектей тҥседі: 

...Сия-сауыт, қаламсыз  

Дҽптер, кітап, қағазсыз,  

Ой қозғаған домбыра,  

Болған кезде Жамбылдың, 

Домбырамен жазуы,  

Жырланып еді осы жыр  

«Жырламайын!» - десем де,  

Ел тілегі қоймайды [1, 196-197б.б.]. 

Ауызша ақындықтың суырып салып айтатын сҽттерінде тыңдаушылардың ынтасына, 

ықыласына  байланысты  болатын  алғышарттар  бар.  Жамбыл  дҽстҥріндегі  ауызша  ақындық 

ҿнердің  негізінде  қиял  мен  шабыттың  тоғысуы,  ҿнер  иелрінің  адамгершілік,  имандылық 

ҧялаған мінез-қҧлқы, азаматтық мҧраты – бҽрі де шешуші қызмет атқарады. 

Ҥстін-ҥстін  мың  сан  ҧшқындары  жарқылдай  кҥндіз-тҥні,  бҽлкім  жылдар  бойы 

атқылаған Ҧлы Жанартаулар – Жаратушы Жалғыз Қҧдай жасаған ҧлы зандылықтардың бір 

қҧбылысы.  Жамбыл  –  алаулы  шапағы  ҽлсіремейтін,  кҥркіреген  атқылауы  тоқталмайтын, 

Сҿнбейтін  Жаңартау  сынды  шығармашылық  жаратылыс.  Ҿзін  қоршаған  ҽлеуметтік-

тҧрмыстық  тіршілік  тынысымен  табиғаттағы  басқа  да  алуан  тҥрлі  қҧбылыстардың 

байланыстарын бойына сіңіре, тҧтас қабылдай ҿскен ақын жанартаулық қалпынан ешқашан 

айнымады. 

Ҧлы  суреткер  М.О.Ҽуезов  «Жамбылдың  айтыстағы  ҿнері»  мақаласында:  «...кейін 

Жамбылдың  ҽлемге  даңқын  шығарған  ҧлы  жырларына  бҧрынғы  айтыс  ақыны  болған 

ҿнерінің  жалғасы,  қатысы  бар  ма?  деген  сҧрақ  туады»  дей  отырып,  Жамбылдың  ақпа-

тҿкпелік,  суырып  салмалық  ҿнерін  туғызған  жырларының  шағын  шумақты  тҥре  қайымдық 

айтыстарынан  ҥлкен  сҥрелі  айтыстарға  ҿскенін  сипаттайды.  Айтыс  ҥстіндегі  шабыт  қозу 

VI Халықаралық конференция

 

380 

 

психологиясының  Жамбыл  ақындығындағы  кҿркем  тілді  реалистік,  сатиралық  бояулы 

ҽртҥрлі жанрлық ҥлгілерді жасай алатын шеберлігін дҽлелдейтінін атап кҿрсетеді: «Мҧндағы 

Жамбыл гротеск, шарж, мысқылдың неше атасын тапқандай. Қадалған жерінен қан алмайды, 

жан  алады.  Мазағына  ілінгеннің  басына  қарай  қаптағанда,  қатты  соққан  қҧйындай,  ҥзігін, 

туырлығын  желпілдете  тҥңлік  ҧшыра  соқтығып,  ыршытып  тҥсіреді.  Оқтай  ҿтімді  кҥлкі 

табады.  Бҧл  ретте  ҽр  теңеуінің  ҿзі,  жай  ақынның  жайшылықта  кҥн  толғанса  таппайтын, 

аузына  тҥспейтін  дҿп  теңеулер  болады.  Сондай  ызалы  сайқымазақта,  ажуада,  мысқыл, 

қалжында Жамбыл тапқырлығы елден ерек. Жамбыл «Ҿлең не кҥлдірмесе, не жылатпаса — 

ҿлең  емес  нҽрсіз  сҿз,  зҽрсіз  оқ  есепті»  дейтін.  Сол  сипатының  бҽрі  Жамбылдың  ҿзінде  бар 

еді. Жамбыл суретші болса шарждың, пьеса жазушысы болса комедияның, гротесктің барып 

тҧрған шебері болар еді» [2, 177,187-б.]. 

Демек, ҿмір бойы кҥнделікті тҧрмыстық тҧтас мазмҧнында ҧйқасты сҿз тіркестерімен 

бейнелі  мағыналы,  астарлы  ойлы  ақ  ҿлеңдік  ҽуезді  шешендік  кестелерімен  тҿгіле  сҿйлеп, 

ағыла жырлап ҿткен жҥз жылдық ғҧмыр иесін баураған қуат-шабытты кҿңіл-кҥй. Ақынның 

шабытты  кҿңіл-кҥйінен  туатын  сҿздердің  шынайылығы  айқын.  Жамбылтанушы  ғалым 

Сҧлтанғали  Садырбаев  айтқандай:  «Жамбыл  нені  айтса  да  иландырып,  сендіріп  айтады, 

логикалық жҥйеде айтады. Сондықтан да абыржымайды, саспайды, сҿзінде салмақ, мазмҧн 

жатады» [3, 180-б.]. 

Жамбылдың  импровизациясы,  суырып  салма,  ақпа-тҿкпе  ақындық  шабыты  кҿңіл-

кҥйден  қуат  алып,  салмақты,  жҥйелі  ой  мазмҧнын,  ҽрине,  бейнелі  сҿз  тіркестерімен 

ҿрнектейді.  Ақын  қандай  кҿлемдегі  ҿлең  болса  да  сол  сҽттегі  ҿзіне  тҽн  шығармашылық 

шабытты  қалпын  сезімінің  ҽрқилы  толқыныстарымен  буырқанған,  бҧрсанған  деңгейінде 

танытады.  Осындай  шабыт  буған  сҽтіндегі  ҿзінің  романтикалық  тҧлғасын  ҿлеңдеріндегі 

бейнелі  оралымдар  арқылы  шынайы  суреттейді.  Мысалы,  кейде  ақын  ҿзін  жҽне  ақындық 

кҥшін  жаратқан  осынау  ғажайып  тіршіліктегі  табиғаттың  дҥлей  қҧбылыстарына  (таудың 

биіктігі,  ҿзеннің  ағысы,  желдің  соғуы,  жаңбыр,  найзағай,  арыстанның  ақыруы  жҽне  т.б.) 

баламалайды: 

Сҿйлесем ҿлеңімді тҥптен бермен, 

Қҧйылар сҿз нҿсер кҿктен, жерден, 

Ҥстіңе жайдың оғын жайлатармын  

(Жамбыл мен Қҧлмамбет айтысынан); 

«Дауысым аққан судың сарынындай» 

Мен сҿйлеймін адырдың ішіндей боп» 

(Жамбыл мен Сарбас айтысынан). 

«Аса  алмас  қҥлаш  ҥрдың  асқар  белге»,  «Енді  Жамбыл  сҿйлейді,  ескен  желдей 

гулейді», «Ҿлеңнің дария кенімін», «Еділ менен Жайықтай зырқырап Жамбыл сҿйлесін, ҿрге 

жҥзген  қайықтай»,  «Еңсеңді  ҥзіп  кетермін,  аспаннан  тҥскен  жасылдай»  (Жамбыл  мен 

Шашубай айтысынан). 

«Ҿлеңім  асау  теңіздей,  ҿрге  қарай  шапшысын»,  «Толқындай  сҿзді  сапырып, 

арыстандай  ақырып»,  «Нажағайдай  сҿзімді,  жарқылдатсын  алдыңда»,  «Ҿлеңмен  шын 

тасысам, ағып бір жатқан селдеймін» (Жамбыл мен Досмағамбет айтысынан). 

Жамбыл  ақын  кейде  табиғаттағы  қҧбылыстар  мен  жанды  заттардың  қуатты,  жылдам 

қозғалыстарын  араластыра,  тізбектей  келтіреді.  Бҧл  арқылы  ҿз  сезімінің  бҥкіл  тіршілікті 

қамтитын кең қҧлаштылығын бейнелейді: 

Жыр да кетті тҿгіліп, 

Тасыған судай арнадан. 

Жамбылдың жағы талмаған, 

Жері жоқ Жамбыл бармаған. 

Жҥйрік тарлан секілді. 

Жҥгірістен танбаған. 

Таудан ҧшқан қырандай. 

Қонар жерін таңдаған [4, 51-б.]. 

Мен сҿйлесем қаларсың 

Ашылмас тҥман ескекке 

(Қҧлмамбетпен айтысынан). 

VI Халықаралық конференция

 

381 

 

Жамбыл  суырып  салма,  ақпа-тҿкпе  ақындық  шабыт  буып,  жыр  тҿгетін  сҽтіндегі 

адуынды қалпын кейде батырдың, бес қарудың қаһарлы кейіпіне баламалайды: «Мылтықта 

тҥтеп  тҧрған  мен  бір  пестон  (Қҧлмамбетпен  айтысынан),  «Шын  қызсам  сҿзім  –  жалын, 

домбырам – найза, қҧрсаулы сауыт болар маған шекпен» (Досмағамбетпен айтысынан). 

Кейде  ақын  ҿзінің  жеті  қабат  кҿкке  ҧшқандай,  бҽйгенің  мҽңгі  алдын  бермейтіндей 

қуатын  пырақ,  тҧлпар  ҧғымымен  береді:  «Қҧйындай  кҿкке  шапқан  мен  бір  пырақ»,  «Ҧзын 

сонар жҥйрікпін», (Досмағамбетпен айтысынан); «Ағыным ақбоз аттың арынындай», «Бҽйгі 

атынан кем емес, екпіндесе шабысым» (Сарбаспен айтысынан). 

Кейбір  ҿлеңдерде  ақын  ҿзінің  айбарлы,  қуатты  тҧлғасын  айбындандыра  тҥсу  ҥшін 

шендестіру ҥлгілерімен бейнелеулерді ҥтымды қолданады: 

«Сен – кҥйкентай, мен – тҧйғын  

Мен – қорғасын сақамын.  

Сен – ҧтылғыш кенейсің» 

(Досмағамбетпен айтысынан); 

«Сен отырсың шал болып шҿкімдей боп,  

Мен отырмын жас жігіт ҿрімдей боп»  

(Сарбаспен айтысынан). 

Ақындық  тіл  –  ҿрнекті,  ҽсерлі  бейнелі  сҿз  қолданысы.  Жамбылдың  ҽсемдік  сезімі 

толған кҿкірегінен шыққан сҿздерінің қуатын бейнелеулері аса сҽнді де мҽнді, мҥлдем тың 

қолданыс:  «Ал,  Жамбылдан  сҿз  шығар,  асылдан  ҧшқан  қылаудай»,  «Нар  кілемнің  тҥйіні» 

т.б. Немесе, ҿзінің ақындық сҿз қуатының психологиялық ҽсерін, қуатын мейлінше ықпалды, 

ҽсерлі бейнелеумен береді: 

Айтулының  бірімін 

Нар  кілемнің  тҥгімін. 

Қызыл тілін безеген,  

Найзасын тасқа егеген!  

Алды артыңды буамын  

Сені асырмай кезеңнен! 

(Шашубаймен айтысынан) [1, 152-б.]. 

Суырып  салма,  ақпа-тҿкпе  ақындық  шабытының  қозуы  –  ҧлы  Жамбылдың  қартайға 

шағында  да  сҿнбеген  қҧбылыс.  Мысалы,  1921  жылы  бір  тойда  Нҧрила  есімді  25  жастағы 

ақын келіншекпен Кенен, Ҥмбетҽлі, Бармақ есімді ақындар айтысады. Бҽрінен басым тҥскен 

сол  ақын  ҽйел  тыңдап  отырған  ҧлы  Жамбылдан  тҿрелік  –  қазылық  сҧрайды.  Айтысты 

тыңдап  отырған  Жамбылдың  да  делбесі  қозып,  ҽуелі  ҥш  ақынды  да  Нҧриланың  жеңгенін 

айтады да, ҿзінің де айтысқысы келіп отырғанын білдіреді. Бҧл – сҿз сайысы майданын кҿріп 

сол  майданның  жеңімпазымен  ақтық  жекпе-жек  шайқасына  ынтыққан  шабытты  кҿңілдің 

аласҧра  алабҧртуы.  Жетпіс  бестегі  жыр  тҧлпары  Жамбыл  жиырма  бестеғі  жҥлқынған 

Нҧриланың ҥш ақынды сайыста даусыз жеңгенін «Жҥйрік озды жҥйріктен қҧлаштаған» деп 

бағалайды.  Ҿзінің  де  шабыты  қозған  ішкі  психолоғиялық  алапат  сезім  бҧлқыныстарының 

қуаты жан-жҥйесінің еркін билеп шыдатпай тҧрғанын еріксіз білдіреді: 

Ерден басып екпінді жолың озды,  

Ҿлеңшінің кҿбісі шілдей тозды.  

Шапырашты мен Жамбыл «Қарасайлап»  

Ҧмтылғанда ҥстіңе перім қозды. 

Қҧнжыңдап домбыраға менің арқам,  

Аузымнан ақтарылды ҿлең дарқан [1, 165-б.]. 

Жазушы  И.Г.Эренбург Жамбылдың суырып салмалық  ҿнері табиғатына  тҽнті  болған 

ҽсерін  эстетикалық  таным  тҧрғысынан  бейнелейді.  Ежелгі  замандық  ҧлы  жырау-ақын 

Гомердің дҽстҥрлі жалғасы жағдайындағы ақын тҧлғасына баға беріледі: 

«...алғаш  кҿргенде  Жамбылдың  тҥрі,  тҥсі  кҿзіме  кҿне  жыр  жазылған  папирус 

қағазындай  кҿрініп  кетті.  Тірі  адам  емес,  кҽдімгі  мҽңгілік  жыр  жолдарын  жазған  папирус 

кағазына  соншама  ҥқсаған.  Папирус  ҿте  ертеде  перғауындар  ҽулеті  қағаз  ғып  тҧтынған 

қамыстың мықты тҥрі... 

Хатшысынан: «Сонда бҧл шал ҿлеңсіз  с ӛ з сҿйлемей ме?» – деп сҥрадым. Хатшысы: 

«Тамақ ішкісі келсе, жатқысы келсе, сыртқа шығам десе, ҽдеті сол, домбыраға қосылып ҿлең 

VI Халықаралық конференция

 

382 

 

ғып  айтады.  Қара  сҿзбен  тілдеспейді»,  –  деді.  «Қара  сҿзді  ҧмытып  қалған  ба,  сонда  бҧл 

шал?» - деп сауал қойдым. «Ҧмытып қалған», – деп жауап берді хатшысы. «Қайран қаламын, 

баяғы  ҿлең  сҿздің  ҧйқасы,  ырғағы,  оралымы  мына  ақынның  қанына  сіңіп  кеткен»,  –  деп 

тҧжырамын» [4, 45-б.].  Демек, Жамбыл - ҿмір бойы кҿңіл-кҥйінің сан сырлы ояныстарында 

сілкіне тҧлғаланған табиғи бітімі ғажайып жаратылыс иесі. 

Жамбылдың 

шығармашылық 

тҧлғасы 

– 

тҧтастай 

суырып 

салмалық 

(импровизациялық)  ҿнер  қҧдіретінің  кҿрінісі.  Ішкі  жан  дҥниесіндегі  қайнап  жатқан 

толғанысты ойлардың жарыққа шығу сҽттері – жарқылдаған ҧшқындары, алаулаған оттары, 

тҧтас  қызуы  бет  қаратпас  бейне  жанартаудай  ҽсерлі.  Сыншыл  да  ҿткір,  бейнелі 

оралымдарымен  ҿрнектелген  астарлы  философиялық  тҧжырымды  толғаныстардың 

тереңдіктері, замандық қҧбылыстар мен адамдардың алуан сырлы келбеттері – бҽрі де ақын 

жҥрегінен атқылаған жыр жанартауының ҿмірдің найзағайлы аспанымен астасқан суреттер! 

Демек  ҧлы  Жамбылдың  суырып  салмалық  (импровизаторлық)  ақындығындағы  сҿзді  де 

сазды  да  тҧтқиылдан    айтатындығы  –  оның  ішкі  жан    жҥйесіндегі  бҧлқынып,  толықсып 

қайнап  жатқан  қат-қабат  ойларының  қабаттаса,  тізбелене  атқылауының  жҥйелене 

жырлауының кҿрінісі.  Жамбылдың  философиялық ҽуенді толғауларының  да,   сыршылдық 

бояулары  қалық  лирикалық  жҽне  сыншылдық  тілі  ҿткір    сатиралық    ҿлеңдері  де, 

айтыстарының    да,    эпикалық  дастандарының    да  –бҽрінің  де  осы  суырып    салмалық  

қасиетінің табиғатына негізделе дҥниеге келгені анық.   

Жамбыл  –  қазақ сҿз  ҿнері тарихындағы  бҧрынғы  –  соңғы  кҿрнекті ақындар дҽстҥрін 

жетік  білген  ақын.  Қазақтың  тҿл ҽдебиетінің арғы-бергі тарихындағы  ақын-жыраулардың, 

жыршылардың  шығармаларынан ҿмір бойы ҥлгі алады.   

Ақын-жыраулардың  халықтың  –  тарихымен    бірге    жасайтын    қҧдіреті  азаматтық 

биіктік, ел  тағдыры жолындағы жанкештілік, ҿнер жолындағы даралық шеберлік  – бҽрі де 

Жамбылдың ҿнеге тҧтар қҧбыланамасы, шығармашылық  мҧраты.  Сондықтан  ҿзін  ҥнемі 

солардың  ҿнерін жалғастырушы тҧлға ретінде сезіне жырлайды.   

Пірім бар жыр нҿсерін  аспанда атқан 

Сҧңқардай саңқылдаған ер  Сҥйінбай, 

Ілгеріде Шҿже,  Балта заманда ҿткен, 

Асекең (Асанқайғы дегені –А.Т.) Бҧқар  жырау арманда ҿткен, 

Солардың  аруағы маған  қонып, 

Ел мҧңын  жырмен  толғап  нҿсерлеткем [1, 81-б.]. 

(Жамбыл  мен  Досмағамбет  айтысынан).  

Сонымен  қатар,  Жамбыл  Қҧлмамбет,  Майкҿт,  Майлықожа,    Қҧлыншақ,  Орынбай, 

жҽне  т.б.  ақындармен  кездескен,  ҿнер  жолындағы  шығармашылық  байланыста  болған.  

Жиырма бес жастағы кезінде қазіргі Оңтҥстік  Қазақстанды,  Қаратау атырабын  аралайды.  

Осы  сапарында  Қылышбай  Ержанҧлы,    Сауытбек  Ҧсаҧлы,  Нҧралы  Нысанбайҧлы  т.б. 

ақындармен  танысады.  Ақын  Шҽді Жҽңгіровті де іздеп  барады,  бірақ  кездесе алмайды.  

Осы сапар туралы мынадай тың  дерек бар: «Осы жолы ақын  Майлықожа,  Балқы Базарға 

кездесіп,  бірнеше  кҥн    той-думанда  бірге  болады.    Қҧлыншақ    ақыннан    «Шора  батырды» 

жаттап    алады.    Балқы  Базармен    ҧзақ    айтысады.    Айтысқа  тҿрелік    еткен    Майлықожа: 

«Қалқам,    сенікі  жҿн,  тоқта  енді»  –  деп,    Жамбылдың    арқасынан    қағып,  ақындығын    аса 

жоғары бағалайды.  Осы жолы Жамбыл Майлықожаны ҿзіне ҧстаз тҧтып  қайтады» [5, 4-б.]. 

Жамбыл  осы  Оңтҥстік  сапарында  Ақтамберді  Сарыҧлы  жыраудың    ҿмірімен  

танысады.    Шу,    Талас,    Қаратау  атырабындағы  аталған    ақындардан    басқа  Сауытбек,  

Қожантай,  Ҿзбек,    Жидебай,  Балқыбек,  Келімбет  жҽне  т.б.  ақындармен,  жыршылармен  

танысады,  кейбірімен айтысады.  

Жамбыл  –    қазақ    сҿз    ҿнерінің  тарихындағы  ҧлы  Абайды  да,    жауынгер  ақын  

Махамбетті де  айрықша бағалаған.  Абайды сырттай естіп,  ҿлеңдерін тыңдайды.  Абайдың  

баласы  Ҽбдірахмен    ауырып,    Алматы  қаласында  жатқанда  Жамбылдың    оның    кҿңілін  

сҧрай  келгені  М.О.Ҽуезовтің  «Абай  жолы»    роман-эпопеясында  ҽсерлі  суреттеледі.  Сол  

Ҽбдірахман қайтыс болғанда Абайға арнап  жҧбату ҿлең де жолдайды.  Абайдың  ақындық,  

азаматтық  тҧлғасын    толық    таныған    Жамбыл  ҿзінің  бағалауымен    «Абайдың    суретіне» 

деген  ҿлеңінде реалистік-романтикалық ойлармен  жырлайды:  

Мынау тҧрған  Абайдың  суреті ме?  

VI Халықаралық конференция

 

383 

 

Ҿлең сҿздің ҧқсаған  қҧдіретіне 

Ақыл, қайрат, білімді тең ҧстаған, 

Ҿр  Абайдың тҿтеген кім бетіне? 

Ақын  атын  таратқан  ҽрбір тҧсқа, 

Ҿлеңменен ҿлмейтін салған  нҧсқа,   

Арғын, Найман сҿзіне таңырқаған,  

Қандай арман бар дейсің бҧл туыста?! 

Терең ойдың тҥбінде теңізі бар,  

Тесіле кеп қарасаң кҿңіл ҧғар.  

Сол тереңге сҥйсініп жан ҥңілмей,  

Есіл сабаз ызамен ҿткен шығар [6, 1 7 - б .] .  

Ал,  Махамбет  ақын  туралы  да  реалистік  таныммен  жырлайды.  Ақындық  жҽне 

жауынгерлік  қуатын азаматтың ар, халқының тағдыры  жолына арнаған жанның ҽлеуметтік 

жҽне шығармашылық тҧлғасы тҧтасқан тҧлғасын айқын суреттейді: 

Махамбет ақын жырымен,  

Қҧрым найза қырымен.  

Кҿтерген халық туымен,  

Хан Жҽңгірден қорықпай. 

Белдескен ер бетпе-бет.  

Жауына кҥшті жекіріп, 

Хан бетіне тҥкіріп. 

 

Бақыты ҥшін халықтың  

Бел бҥкпестен кеткен ед [7, 231-б.]. 

Демек,  Жамбыл  ақындығының  қайнар  кҿзі  –  туған  халқының  ақын-жыраулары, 

жыршылары.  Ақындық  ҿнердің  тек  қана  отбасы  мен  ошақ  қасында  ғана  емес,  халықтың 

қазіргісі мен болашағы ҥшін рухани азық, ҿмір суруге кҿмекшілік қызметін ол шын тҥсінді. 

Сондықтан,  ақындық  ҿнерінің  ҽртҥрлі  оқиғаларға,  жеке  адамдарға  қатысты  жерлерінде 

Жамбыл  ақын  атаулының  тағдырына  тҽн  азаматтық  жауапкершілік  сезімін  басынан 

кешіреді. Ол да бҥкіл шығармашылығын ҿмірден ҿткенше адамзат бақыты ҥшін арнады. 

Жамбыл 

Жабаевтың 

туғанына 

150 

жыл 

толуы 

мерейтойының 

халықаралық,  республикалық  кҿлемде  1996  жылы  аталып  ҿтуі  –  ҧлттық  ҽдебиетіміздің 

жаңаша  ҿркендеуіне  соны  серпін  ҽкелген  оқиға  болды.  Тҽуелсіз  Қазақстанның  тҧңғыш 

Президенті,  Ҧлы  Кҿшбасшысы-Елбасы    Н.Ҽ  Назарбаевтың:  «...қазақтың  Жамбылына 

адамзаттың  Жамбылы  ретінде  қҧрмет  кҿрсетіп,  ҿлмес  рухының  алдына  басымызды  иеміз» 

[8, 16-б.]    деген  сҿзі  ақын шығармашылығын  жаңа  дҽуір  тҧрғысынан  қайтадан  қарастыруға 

бағдарлады.  

Ал,  ҽлем  мемлекеттерінің  мҥдделері  тоғысқан  Санкт-Петербург  қаласының  300 

жылдық  мерейтойына  арналып,  сол  қалада  Жамбыл  ақынға  тарихи  ескерткіш  мҥсінінің 

орнатылуы 

тҽуелсіз 

Қазақстанның 

мҽртебесін 

дҥние жҥзіне ҽйгілей тҥсті. [9,10].  

Ал,  Қазақстанның  тҽуелсіздік  тарихы  басталған  XX  ғасырдың  90-жылдары  жҿне 

қазіргі  XXI  ғасырдың  бас  кезінде  Жамбыл  дҽстҥрі  республикамыздан  асып,  ҽлемдік 

ҿркениет  деңгейінде  қайтадан  жаңғыртыла  танылуға  бет  алды.  Бҧл  –  қазақ  поэзиясының 

барлық ғасырларда да ҧлттық сипатын дҽстҥр жалғастығы тҧрғысында дамытатын ҿміршең 

кҿркемдік ҥрдісінің кҿрсеткіші. 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: