Vi халықаралық конференция 1

VI Халықаралық конференция

 

362 

 

речи  зависит  от  строения  предложения.  Поэтому  различаем  мелодичность  слова  и 

мелодичность речи.Обе  связаны с  голосовым  потоком.В слове  голосовой поток  связан с 

членением звуков, в речи с членением предложения.В одном слове бывает много гласных в 

другом много согласных. Слова, в которых много гласных звуков будут «ҥнді» (буквально 

тональными),  слова  в  которых  много  согласных  звуков  (выходят  беззвучными)  будут 

«ҥнсіз»  (глухие).  В  казахском  языке  и  у  гласных  встречаются  беззвучные,  например  «ҧ», 

(ҥ),  (і);  в  словах,  где  они  часто  встречаются  ззвучание  выходит  неполно.  Также,  какой 

бы звук он ни был (гласный или согласный), в некоторых словах они встречаюся много в 

некоторых  мало.  Для  мелодичности  слов  это  тоже  играет  значительную  роль» 

(Байтурсынов, 2003). 

Существо  данного  подхода,  прежде  всего  применительно  к  теории  эвфонии, 

изучающей  «благозвучие  художественной  речи»  (Семенов,  2004)  в  целом.  Точка  зрения 

Байтурсынова,  если  взять  методологическую  постановку  вопроса,  близки  Б.В. 

Томашевскому.  Взгляды  ученых  роднит  общий  подход  к  «благозвучию  художественной 

речи». Во-первых,  у обоих  исследователей звуковой состав поэтической речи включен в 

раздел  стилистики.  Во-вторых,  в  обоих  случаях  первостепенным  является  определение 

функции  эвфонии  в  звуковой  системе  произведения,  в  целом  (не  в  стихе,  не  в  прозе). 

Отличительная же сторона подхода Байтурсынова, в том, что он рассматривает эвфонию 

разделяя еѐ на две части:  вводит понятия «мелодичность слов» и «мелодичность речи». 

Если  под  мелодичностью  слов  речь  идет  о  свойствах  фонем,  то  под 

мелодичностью  речи    ученый  понимает  акустическое  (звучание)  и  артикуляционные 

(произношение)  закономерности  звукового  состава  поэтического  речи.  Далее  от 

упомянутого подраздела названным как «Мелодичности речи» Байтурсынов строит свою 

теорию, вводя новые понятии как «ҿрнекті» /конструкция/ и «оралым» /оборот/.Здесь, мы, 

по  сути,  наблюдаем  переход  от  мелодичности  речи  к  ее  семантической 

природе.Предложенные Байтурсыновым понятия оралыма и его разновидности в первую 

очередь  раскрывают  содержательные  стороны  слова,  как  единицы  речи  и  языка.  Виды 

оралыма – это варианты синтаксической конструкции предложения в стихотворной речи,  

имеющие многоаспектную семантико-синтаксическую функцию. 

В  целом,  Байтурсынов  выдвигая  свои  положения,  в  соответствии  современному 

ему  уровню  теории  20-х  годов,    не  сбрасывает  со  счета  специфику  казахского  языка. 

Такого 

рода 

синтез 

прослеживается 

глубокими 

внутритекстовыми 

связями, 

включающими  любое  положение  в  общую  систему  образно-семантическое  своеобразия 

языка  акынов  («ақын  тілі»).Здесь,  прежде  всего,  речь  идет,  об  умении  ученого  тонко 

классифицировать  особую  форму  словесного  выражения  языка  акынов    (поэтического 

выражения),  их  редкостной  находчивости  и  остроумия  и  феноменальным  владением 

словом. 

VI Халықаралық конференция

 

363 

 

 

 

Рис. 1. (a)  Первые печатные версия «Теории словесност» Ахмета Байтурсынова 

С учетом современных литературоведческих достижений ближайшей перспективой 

исследования  может  выступить  сопоставительный  теоретический  анализ  творчества 

Байтурсынова,  в  плане  исторической  поэтики,  и  конкретно  –  с  точки  зрения  проблемы 

литературных родов, литературной преемственности и развития тематики и художественной 

семантики, сферы которых и репрезентирует данный труд. 

Список использованных источников  (Литературы) 

Тамарченко Н. (2006).Теоретическая поэтика. Введение в курс.Москва: РГГУ. 

Винокур 

Г. 

(1925).Культураязыка. 

Очерки 

лингвистической 

технологии.Москва:Работникпросвещения. 

Винокур Г. (1927).Критика поэтического текста.Москва: Гос.Акад.Худ.наук. 

Тынянов Ю. (1977).Поэтика. Историялитературы. Кино. Москва: Наука. 

Исмакова  А.  (2002).Возвращение  плеяды.  Алматы:  Ғылым.Нургали  Р.  (2003).Эстетика 

словесного искусства. Астана: Фолиант. 

Нургали Р. (2003).Эстетика словесного искусства. Астана: Фолиант. 

Аристотель(1978).Поэтика. / Перевод М.Л. Гаспарова. Москва: Наука. 

Гегель Г. (1668-1973). Эстетика. В четырех томах.(Под редакцией Мих. Лифщица). Москва: 

Искусство.  

Белинский  В.  (1976-1982).Собраниесочинений  в  девяти  томах.Москва:  Художественная 

литература. 

Веселовский А. (1989).Историческая поэтика.Москва: Высшая школа. 

Хализев В. (2004).Теориялитературы. Москва: Высшая школа. 

Бычков В. (2005).Эстетика. Москва: Гардарики.  

VI Халықаралық конференция

 

364 

 

Хализев В. (2005).Теориялитературы. Москва: Высшая школа. 

Гиршман 

М. 

(2002).Литературное 

произведение: 

теория 

художественной 

целостности.(стр. 52-54).Москва: Языкы славянской культуры. 

Гиршман 

М. 

(2002).Литературное 

произведение: 

теория 

художественной 

целостности.(стр. 55).Москва: Языкы славянской культуры. 

Лессинг  Г.  (1957).Лаокоон,  или  О  границах  живописи  и  поэзии.  Москва:  Художественная 

литература. 

Байтурсынов А. (1926).Әдебиет танытқыш / Теория словесности. ) Кызыл Орда: КАЗ ССР 

Мем  баспасы.Томашевский  Б.  (1925).Теория  литературы.  Поэтика.Москва-Ленинград: 

Госиздат. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 175). Алматы: Алаш. 

Томашевский Б. (2003).Теория литературы. Поэтика.(стр. 28).Москва: Аспект. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 179). Алматы: Алаш. 

Томашевский Б. (2003).Теория литературы. Поэтика.(стр. 28).Москва: Аспект. 

Бахтин  М.М  (1975).Вопросы  литературы  и  эстетики.(стр.  28).Москва:  Художественная 

литература 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 176). Алматы: Алаш. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 177). Алматы: Алаш. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 178). Алматы: Алаш. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 163). Алматы: Алаш. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 164). Алматы: Алаш. 

Кожинов  В.  (2003).Жанровая  принадлежность  литературы.//Литературная  энциклопедия 

терминов и понятий. –  Москва: Интелвак. 

Аристотель(1978).Поэтика. / Перевод М.Л. Гаспарова. (23-31). Москва: Наука. 

Гегель  Г.  (1971).Эстетика.  В  четырех  томах.Т.  3.  (Под  редакцией  Мих.  Лифщица).(355). 

Москва: Искусство.  

Леонтьев А. (2005).Психолингвистическиеединицыязыка.Москва: Высшая школа. 

Выготский Л. (1956).Психологияискусства. Москва: Искусство. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 170). Алматы: Алаш. 

Белецкий А. (1964).Избранные труды по тоерии литературы. Москва: Наука. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 255). Алматы: Алаш. 

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 168). Алматы: Алаш. 

Мещеряков  В.  (2003).Художественный  образ.//  Основы  литературоведения.(стр.  18). 

Москва: Дрофа. 

Хализев В. (2004).Теориялитературы. (стр. 109). Москва: Высшая школа. 

Жирмунский В. (2004).Введение в литературоведение.(стр. 255-259). Москва: УРСС.  

Байтурсынулы А. (2003).Сборник пяты томов. Том первый.(стр. 213). Алматы: Алаш. 

Семенов В. (2004).Фоника // Введение в литературоведение.(стр. 456).Москва: УРСС. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

VI Халықаралық конференция

 

365 

 

ҚАЗІРГІ ПРОЗА ҤЛГІЛЕРІНІҢ КӨРКЕМДІК ЕРЕКШЕЛІГІ 

Ментебаева А.Е.

 

 ф.ғ.к. СДУ, Абылай хан к., 1/1, Қаскелең қ., Қазақстан 

 

Тҥйіндеме 

Мақалада  қазіргі  проза  ҥлгілерінің  кҿркемдік  ерекшеліктері  А.Алтайдың  «Туажат» 

роман-модерні  негізінде  талданады.  Автор  романның  кҿркемдігі,  тілі,  стилі,  образдарына 

жете тоқталып, талдаған. Романның жаңашылдық сипатын танытуға ҧмтылған.    

Кілт сөздер: қазіргі проза; роман; модернизм; жаттану; тҥркілік таным; мифтік образ.  

 

Тҽуелсіздік  кезеңіндегі  кҿркем  шығармалар  жаңаша,  дҽстҥрлі  қалыптан  ҿзгеше 

сипатта  жазыла  бастады.  Бҧл  қазіргі  қаламгерлердің  ҿзіндік  ізденісі  мен  ҽдеби  ҥрдіске 

жаңалық  ҽкелуге  деген  ҧмтылысынан  болса  керек.  Сондай  шығармалардың  бірі  –  қазақ 

қоғамына  танымал  қаламгер  Асқар  Алтайдың  «Туажат»  («Тамҧққа  тҥскен  сҽуле»)  роман-

модерні.  

Соңғы  кезде  ҽдебиеттанушы  ғалымдар  мен  ҽдеби  сыншылар  тарапынан  қазіргі 

туындылардың  кҿркемдігі,  тілі,  стиліндегі  ҿзгерістер  мен  кҿлемінің  кемуіне  байланысты 

ҿзіндік  кҿзқарас  қалыптасқан.  Мҽселен,  «Шығармашылық  ҿнерден  пейзаждың  тыс  қалуы, 

расында  да,  соңғы  жылдардағы  шығармаларда  айқын  байқалады.  Оның  басты  себептерін 

заман ыңғайына сҽйкес кеңқҧлашты эпикалық жанрдың кҿлемі жағынан қысқарып кетуімен 

де  байланыстыруға  болатын  сияқты.  Бҧл  қҧбылысты  шетелдік  ғалымдар  ҿткен  ғасырдың 

жетпісінші  жылдары-ақ  байқаған.  Бҧның  себебін  ғылыми-техникалық  прогреспен 

байланыстырған болатын» [1, 5-б.] дейді зерттеушілер.  

Бірақ  бҥгінгі  біз  сҿз  етіп  отырған  шығарма  пейзаждық  кҿріністерге  кенде  емес.  Бҧл 

мҥмкін,  жазушы  Асқар  Алтайдың  алдыңғы  аға  буынның  ізін  басқан,  дҽстҥрлі  ҧстанымның 

адамы  болғандығынан  шығар  деген  ой  келеді.  Роман  қалыпты  пейзаждық  кҿріністен 

басталады,  бірақ  сол  қалыптылықтың  ҿзі  соншалықты  жанды,  ҽсерлі,  мағыналы.  Оқып 

кҿріңіз:  «Кҿк шымылдық аспан мен ақ кебін  жердің арасы  кіреуке мҧнар. Кҥнге  шағылған 

қылау  қылпып  тҧр.  Қарға  қатып  қалар  кҥн  шақылдап  тҧрғалы  ҥшінші  тҽулік.  Алтайдың  ат 

қолтығын  сҿгер  ерен  Ертіс  бойы  қаһарлы.  Дҥниені  еркін  қыдырған  кҥн  нҧры  тҽкаппар 

сҧлудың  қаздиған  кірпіктеріндей  қар  бетіне  қадалулы.  Оның  да  бірақ  қаңтардағы  қуаты 

ҽлсіз. Тҥз тҿсін қҧр қыдырулы» [2, 3-б.].   

Шынайы  сурет.  Қалыпты  кҿрініс.  Бірақ,  сонымен  қатар,  ҿте  кҿркем  кҿрініс.  Кҿз 

алдыңызға  бірден  табиғат  бейнесінің  тҧтас  кҿрінісі  келеді,  ҽсіресе  кҥн  нҧрының  «тҽкаппар 

сҧлудың  қаздиған  кірпіктеріндей  қар  бетіне  қадалуы»  мен  «тҥз  тҿсін  қҧр  қыдыруы»  осы 

суретке жан бітіріп тҧр. 

«Сол кҥні қар басқан байтақ дала, қар жамылған тҽкаппар таулар дел-сал еді.  Дҥние 

жым-жырт тҧғын. Осы ҧлы жіңгір кеңістікті оқыс дҥр еткен дауыс селк еткізген. Іле дарылға 

ҧласқан дҥріл тылсым ҽлемді дірілдетіп ала жҿнелді. Сол-ақ екен алапат аяздан демін ішіне 

тартып тҧрған жалтаң жон, жапан дҥние сиқырлы ҥнмен хрустальдай сыңғырлап сала берді» 

[2, 4-б.].  

Жым-жырт  дҥниені  селк  еткізген,  тылсым  ҽлемді  дірілдетіп  ала  жҿнелген  оқыс 

дауыстан  сюжеттік  динамика  басталады.  Мҧнан  ҽрі  оқырман  қҧба  дҿңнен  қылаң  ҧрған  қос 

бҿріні  кҿреді.  Міне,  осы  тҧстан  бастап  он  жеті  жасар  жас  жігіт  пен  қос  тҥз  тағысы 

арасындағы  жанталас,  арпалысты  айқастың  куҽгеріміз.  Біздіңше,  шығарманың  осы  бастама 

бҿлімі оның ең шҧрайлы, ең кҿркем бҿлігі іспетті. Бірден баурап алып кетеді. Ҽрі ары қарай 

не болар екен деп қызығасыз, ҽрі жазушының стиліне, қос жыртқыштың тағылық характерін 

шебер ашқандығына таң қаласыз. Соншалықты шынайы, нанымды. «Кір жуып жатқан ҽйелді 

Ремарктің  айқын  cуреттегені  сонша,  мҧрныма  жуып  жатқан  кірдің  исі  келді»  деп  Ғабит 

Мҥсірепов  айтқандай,  аңшылықтың  осыншалықты  қызық  та  қатерлі,  ҽрі  сонысымен 

тартымды  екендігін  жете  тҥйсінесіз.  Тҥз  тағысы  мен  адам  арасындағы  адуынды  алпарыс 

елітеді, сҿз жоқ, рухтандырады.   

  Шығарма бастауынан-ақ автор бас кейіпкер Байбура  жайлы былай дейді:  «Осы ҧлы 

тҥзде Байбура ҥйірден бҿлініп қалған қҧландай жалғыз еді... Кҿзіне қан толып, кҿкірегіне кек 

VI Халықаралық конференция

 

366 

 

тҧнып, кҿңілінде шер шайқалған пенде ғой... қайдан білсін, нені сезсін?! Қайта ҿткен кҥндер 

елесін  есіне  алғысы  келмей,  иен  далада  еріксіз  аңшылық  қҧрып  жҥрген.  Тау  мен  дала 

қанаттасып жатқан кең дҥниенің қоңыраулатқан қоңыр ҥніне де қҧлақ аспай, елсізде ішқҧса 

кҥймен елеусіз тірлік кешкен» [2, 5-б.].  

Оқырман  санасында  еріксіз  сауал  туындайды.  Он  жеті  жасар  жап-жас  жігітке 

осыншалықты  ауырлық қайдан  келген? Не  себепті кҿзіне  қан  толып, кҿкірегіне  кек тҧнып, 

кҿңілін  шер шайқайды?! Осы  сҧрақтың  жетегінде шығарманы  ҽрі қарай оқи тҥсесіз. Автор 

ҽзірге  белгісіз  кейіпкердің  беймҽлім  тағдыры,  тылсым  жан-рухы  жайлы  сырды  кейінге 

сақтайды.  Бҿрі  қуғын  кезінде  де  бас  кейіпкер  Байбураның  табандылығы,  қайсарлығы, 

алғырлығы кҿрінгенімен, тағдыр-талайы жайлы бір ауыз сҿз жоқ.    

Тайыншадай  арлан  мен  арқардай  қаншықтың  тағылық  тектілігі,  арланның  «аң  да 

болса арлы ҽрекеті», Байбураның аңшылық ҽккілігі, аңшы мен ақшулан қаншық арасындағы 

ҿмір  ҥшін  тайталас  –  бҽрі  де  оқиға  желісін  жетілдіріп,  иен  даладағы  «қос  жыртқыштың» 

характерін  ашып  береді.  Нағашысының  жар  дегенде  жалғыз  атын  жем  қылған  соң  «бҿрі 

қуғынға» бет алған жас аңшы мен қҧмбыл қаншық болмысы Байбураның қаншық қасқырды 

тірідей соя бастаған тҧста анық кҿрінеді.  

«...Саптама қонышынан білектей селебені суырып алды. Қынынан алған бойда бҿрінің 

артқы  сирағы  байлауын  кесіп  жіберді  де,  тірідей  соя  бастады.  Алғаш  ҿткір  болат  жҥзі 

тигенде  сілкініп  қалған  қасқыр  бҽріне  де  шыдайтын  шыңдауыл  аң  екенін  сездіріп,  қайтып 

бҧлқына бермеді. Аңшы ет пен терінің арасын жҧдырықтай іреп жатқанда да, кҿздері жалын 

шашып, бір тамшы жас та ҥзілмеді. Қара терге малшынған қап-қара танауынан бу бҧрқырап, 

ақ қардың бетіне суық тер ғана тамшылады. Ол да қарға сіңбей қатып жатты. 

Ашуға  бой  алдырған  Байбураның  ызалы  жҥрегі  мен  долы  қолы  дегеніне  жетті.  Ол 

қаншық қасқырдың терісін аз ғана уақта сыпырып алды. Бас терісі мен тізеден тҿмен терісін, 

қызыл  шақа  бҧтына  қысқан  қҧйрығын  ғана  ҿзінде  қалдырды.  Булыққан  кҥйі  ноқталаған 

капрон арқанды кесіп, сирақтарын да босатып жіберді. 

Қызыл шақа тҽнінің беті жыбыр-жыбыр ете тартып, ал ҿзі былқ етпестен жатқан бҿрі 

кенет  сирақтарын  серпіп-серпіп  қалды.  Ол  оқыс  орнынан  тҧрды.  Сең  соққандай  сенделіп 

кетті. Қатты аязда тоңазыған қызыл шақа тҽнінен кҿтерілген аппақ бу ҿзімен бірге ерді. Бҿрі 

шалма лақтырым жерге дейін буы бҧрқырап, сенделіп барды да, сылқ қҧлап тҥсті...» [2, 6-б.]. 

Сҧмдық  кҿрініс,  ерекше  қатыгездік.  Адам  қанша  қатыгез  болса  дағы  жҥрегінде 

жанды-жансызға  бірдей  мейірім  болмайтын  ба  еді?!.  Он  жеті  жасар  жас  жігітке  мҧндай 

қатыгездік қайдан біткен? Оның бҧл қылығы ненің себебі, ненің дҽлелі?  

Бҧл сауалдар санаңыздан саулап ағып ҿтеді.  

Оның жауабын шығарманың ҿзінен табасыз: «Айдалада аң қуам деп жҥріп ажал қҧша 

жаздағанын  аңдады.  Байбураның  жыны  қозды.  Кеше  ғана  Алматы  алаңында  кҿк  мҧз 

жастанып  жатып  кҿз  жҧмбағанына  ҿкінді...  Қасқырдай  қамалап  алып,  кҥрекпен  тҿпелеп, 

келтекпен  сойылдап,  шалажансар  кҥйде  сілікпесін  шығарып  еді.  Сол  сҽтте  мерт  болғаны 

абзал  еді.  Енді  мынауысы  не  ҿмір?!  Айдалада  бас  сауғалап,  бҿрі  қуалап  жҥргені...  Ызалы 

намыс билеп, кек қозып, қанжардай нҽпсі санасын шабақтап ҿтті» [2, 6-б.].  

Мҽлім  болды,  Байбура  қаны  қазақ,  жаны  қазақ  ҽрбір  азаматтың  жанына  жара  боп 

батқан,  бойында  ыза  мен  кек,  намыс  ойнатқан  86-ның,  атақты  Желтоқсан  оқиғасының 

куҽгері екен. Сол бір бейкҥнҽ жастар мен қатыгез қоғам арасындағы қақтығыс жас жігіттің 

жҥрегіне шемен болып байланып, еттен жаралған жҥректі тасқа айналдырған. Бҧл қатыгездік 

соның салдары. Қатыгездіктен  қатыгездік  туады. Ҿзінің саналы  қҧрамдас  бҿлігін  ҿзіне  жат 

қылған, жау қылған қатыгез қоғам – жат қоғам, туажат қоғам.  

Шығарма  атауының  «Туажат»  аталуы  да  осы  себепті.  Ол  жайлы  автор  былай  дейді: 

«Мынау  ҿзіндей  туажат  адам  тудырған  қиянкескі  қоғам,  ҿзіндей  туажат  пенде  тіксінген 

қияметті дҥние жалғаса берері хақ. Ал Туажат – осы бір оспадар сҧмдығын жасырған жалған 

дҥниеге,  озбыр  қылығын  жасырған  қоғамға  жат  жаниесі.  Ендігі  уақытта  қорланған  сезімі, 

қор болған сенімі жҥрегін суынтқан Туажат шыдай алмас... Алапат ҽрекетке белін байлар, ірі 

іске басын шалар» [2, 23-б.]. 

Шығармада  Байбурамен  қатар  аяқ  алып  жҥретін  жҽне  бір  образ  бар,  ол  –  Бозиесі  – 

Ана-Бҿрі сҧлбасы. Мифтік образ, автор қиялынан туған образ, бірақ ҿте ҽсерлі ҽрі кҿркемдік 

VI Халықаралық конференция

 

367 

 

қызметі  жоғары  образ.  Бҧл  –  Байбура  ҿзі  терісін  тірідей  сыпырған  қаншық  қасқырдың  ҿлі 

денесінен бумен бірге кҿтеріліп, боз сағымға айналған беймҽлім сҽуле.  

Тҥркі  қағанаты  дҽуірінде  «Ежелгі  мифтер  мен  нанымдар,  сюжеттер  мен  мотивтер 

бірыңғай  идеологиялық  сипат  алып,  қағанды  дҽріптеу  ҥшін  біршама  кҿркем  қасиетке  ие 

болған,  «сондай-ақ  тҥркі  жҧртының  бабасы  –  Кҿкбҿрі  деп,  Ашинадан  тарағаны  туралы 

тотемистік  ҧғымның  іздері  Кҥлтегін,  Білге  Қаған,  Тоныкҿк  туралы  жазуларда  жақсы 

сақталған» [3, 319-б]. 

Бҥгінгі  пікірлерге  сҥйенсек:  «Кҿркем  ой  тҽжірибесінде  аңыздар  мен  мифтер  кҿркем 

ҽдебиеттің  ҽр  жанрына  терең  сіңіп,  ҿзінің  символикалық  жҽне  аллегориялық  мҽн-

мағынасымен  баса  назар  аударуда.  Кҿркем  ҽдебиетте  бҧл  форма  тҥрлі  жағдайларға 

байланысты,  жазушының  қажетіне  қарай  қолданыс  табады.  Қазіргі  қазақ  ҽдебиетінде 

жазушылар  халық шығармашылығының дҽстҥріне сҥйене отырып, тың, жаңа ҽдебиетке тҽн 

жаңа  «ертегі»,  «аңыз»  жасайды.    Аңыз-ҽңгімелерді  пайдалануда  болсын,  оларды  жаңадан 

«жасауда»  болсын,  жазушылар  ҧстанатын  басты  принциптер  ҿзара  жақын.  «Аңыз-ертегілік 

ҥлгілер  бір  шығармаларда  ҿмір  шындығын  суреттеудегі  кҿптеген  амал-тҽсілдердің  бірі 

ретінде  қолданылса,  басқа  бір    шығармаларда  «авторлық  идея  мен  объективті  идеяның 

жарыса дамып, тоғысып тҥйісер арнасына айналады» [4, 62-б]. 

Романдағы  Ана-Бҿрі  сҧлбасы  қаншама  рет  қиын-қыстау  кезеңде  Байбураға  кҿмекке 

келіп,  «сын  сағаты  соққан»  қанша  жерде  туажат  адамды  ажалдан  аман  алып  қалады. 

Туажаттай  бас  кейіпкердің  бойында  ҿзіне  кҽміл  сенім  оята  білген  де  тек  осы  образ. 

Басқаларға Байбура сенімсіздікпен қарайды, сырын ашпайды, тіпті ҿзін ессіз сҥйген, ҿзі ҥшін 

басын  қатерге  тігіп,  қазақ  жеріне  іздеп  келген  швед  қызы  Мария-Агата  Сванға  да  мҧндай 

сенім, мҧндай сезім жоқ... 

Ал,  Ана-Бҿрі  сҧлбасы  –  тҥркілік  Кҿк  бҿрі  тотемі  негізінде  алынып  отырғаны  анық. 

Ана-Бҿрі  сҽби  шағынан  жетім  ҿскен  Байбураны  бауырына  тартып,  туажат  қоғам  тудырған 

туажат  пендесін  періштедей  жебеп,  «адасқақ  ҧлын»  ҥнемі  ажалдан  қҧтқарады  да  жҥреді. 

Себебі,  Байбураның  болмысында,  характерінде  бҿрілік  қасиет  бар.  Тҥз  тағысы  еркіндікті, 

дербестікті сҥйеді. Байбура да сондай. Қасқыр ҿліспей беріспейді, ҿлімге бас тіккіш, Байбура 

да. Бҿрі тҽкаппар, ҿлексеге ҽуес емес, бойын таза ҧстауға тырысатын жыртқыш, Байбура да... 

Сондықтан  да  бҿрі  рухты  Байбура  сҧмдығы  мол  лас  қоғам  мен  дҥмше  дҥниеге  туажат. 

Анасыз жетім ҿскен оған тҽңірі тағысы Ана-Бҿрі жақын, анасындай қымбат. 

Байбура қанша жыл қан кешіп, қару жастанып еліне оралғанында ең бірінші кҿргені – 

жаттанған  қала,  жаттанған  қоғам,  жаттанған  сана.  Байбураның  осы  қоғамға  жаттануы 

(отчуждение)  ҿмірінің  соңына  дейін,  яғни  шығарма  соңына  дейін  ҧласады.  «Тҽуелсіздік 

жылдарынан  бері  қарай  қазақ  жаратылысына  жат  қҧбылстардың,  ағымдардың  тҿңіректің 

тҿрт бҧрышынан қазақ қоғамына қарай ағылып, дҥниедегі ықпалды  діндердің жаңа қҧрлық 

ашылғандай  осы  ҿңірге  қарғаша  қаптап,  ҿз  ықпалдарын  орнықтыруға  бекігені  де  белгілі. 

...Осындай  кҿп  жақтылы  ҽсердің  нҽтижесінде,  ҽсіресе,  кейде  осылардан  табиғи  келетін, 

кейде  жоспармен  жҥргізілетін  ми  тазалау  (brain  washing),  рухты  ҿлтіру  (menticide),  ой 

тізгіндеу (thought control) қатарлы қоғамдық операцияның ықпалынан қазақ қоғамында алуан 

ҥлгідегі, жаңа психологиядағы, ҿзгеше мінездегі адамдар тобы біртіндеп қалыптасып ҥлгірді. 

...ҧлт  тҧлғасын  қҧрап  тҧрған  жеке  объектінің  ҿзінен  жаттану  (alienation)  барысын  барынша 

тездетті» дейді зерттеушілер [5].  

Адам  ҿмірмен  тіл  табыспаған  жағдайда  бардың  ҿзі  жоқ,  бақыттың  ҿзі  бағдарсыз 

болып  кҿрінетіні  бар.  Байбура  жаңа  қоғамды  жатсынды,  жиіркенді,  о  баста  табиғат  берген 

тазалығын сақтап қалуға барын салады, адамдық арлы  болмысын бҧзғысы келмейді. Содан 

да тҧйық, тҽкаппар, таудай ҿр.  

Шығармада Байбураның жан жарасы, қанды желтоқсанның қҧрбаны  болған тағы бір 

жан  бар,  ол  –  Алқабегім.  Байбураның  жастық  махаббаты,  ақ  адал  арманы.  Желтоқсан 

оқиғасында соққыға жығылып, соңынан сотталып, кейін «кҿтеріліп» ауыратын халге жеткен 

жан. Желтоқсан жендеттері зорлап, бойына бала біткенін сезгесін қанша тҥсіріп тастаймын 

деп  тырысса  да  кҿрер  жарығы  бар  сҽбиін  аман-есен  дҥниеге  ҽкелген  ана.  Бҧл  кейіпкер  – 

Байбураның  арыла  алмаған,  ҿзегін  ҿрт  болып  қарыған  ҿкініші.  Туажаттай  тылсым 

кейіпкердің  ішкі  кҥйзелісін  кҥшейте  тҥсетін  оқиға  осы  Алқабегім  тағдырына  қатысты 

VI Халықаралық конференция

 

368 

 

дҥниелер. Шығарманың бҧл кейіпкерге қатысты тҧстарын ерекше тебіреніспен, кҥйзеліспен 

оқисыз. Кім-кімді де бей-жай қалдырмайтын тағдыр иесі, аяулы Алқабегім.     

Швед қызы Мария-Агата Сван – болмысы таза, санасы тҧнық, ержҥрек, ақылды жан. 

Ҿмірде ҿзіне не керек екенін жақсы білетін, қоғам туралы білімі де, ойы да кемел, азаматтық 

борышы мен ҽйелдік бақытын қатар алып жҥруге тырысатын жан ретінде сҥйкімді кейіпкер. 

Байбураға  деген  сезімі  оны  оқырман  санасында  тағы  бір  белеске  кҿтереді.  Бірақ 

осыншалықты  кемел  образ  оқырман  санасында  дара  образға  айнала  қоймайды.  Бҽрібір 

Байбураның  образын  ашу  ҥшін,  толықтыра  тҥсу  ҥшін  енгізілген  образ  сияқты  болады  да 

тҧрады. 

Шығармадағы  эпизодтық  кейіпкерлердің  ҿздері  –  сатқын  досы  Болат,  Қортық 

Орақбай,  кержақ  шал,  фармацевт-магнат  жас  ҽйел  жҽне  т.б.  ерекше  рҿлге  ие.  Ҽрқайсысы 

ҥлкенді-кішілі  қоғамдық,  адамдық  проблемаларды  жеріне  жеткізе  ашып  беріп  тҧр.  Ҽсіресе 

Қортық  Орақбай  мен  кержақ  шал  образдары  шағын  ғана  кҿріністе  ҥлкен  қоғамдық 

проблеманың  ҧшын  аңдатып  кетеді...  Адамның  жаны  тҥршігетін,  жиренетін  істері  арқылы 

жадыңызда  жатталып  қалып  қояды.  Бҧл,  сҿз  жоқ,  жазушының  шеберлігі.  Шағын  кҿріністе 

оқиғаны  соншалықты  жинақы,  шымыр,  шынайы  бере  білген.  Шығарманың  жҽне  бір 

ерекшелігі  –  бір  оқиғаны  езгілеп,  тҽптіштеп  айтып  отыру  жоқ.  Бҧл  –  жазушы  Асқар 

Алтайдың  ҿзіндік  стиль  ерекшелігі.  Қаламгер  қадау-қадау  проблемаларды  ҿзара 

жымдастырып,  жалғастырып  жібереді,  бірін  кең  тҧрғыда,  бірін  эпизодтық  кҿріністермен 

бере отырып мол дҥниені қамтып кетеді.  

Туындыны  оқи  отырып  қилы  тағдыр,  кҥрделі  образ,  қиын  шешім,  кҥйбең  тіршілік, 

қатал  қоғам  шындығының  куҽгері  боласыз  да  отырасыз.  Жазушы  не  нҽрсені  суреттесе  де 

жасандылық атаулыға жоламайды. Барды бардай, ақиқат ҿмірдегідей етіп қатал реалистікпен 

суреттейді.  Сондықтан  болар  ҿзіңіз  куҽ  болып  отырған  оқиға  мен  ҽрекеттерге  сенесіз,  бар 

болмысыңызбен сезінесіз.         

Шығармада белгілі бір оқиғамен байланысты, бас кейіпкердің ҿмір жолының бҧралаң-

бҧлтарысын айқындап тҧратын қадау-қадау елді мекендер бар. Олар – Тҿребейіт (Бозиесі – 

Ана-Бҿрі сҧлбасын Байбура ең алғаш рет осы жерден жолықтырады, жҽне Ауған соғысынан 

соң  туған  ауылына  қайтып  келе  жатып,  осында  тҥнеген  шағында  тҥсі  арқылы  ҿзінің  сҽби 

шағын кҿреді), Ақжал жазығы (бҿрі қуған жер), Алматы қаласы (кейіпкердің қазіргі қоғамды 

қабылдай алмай, жиіркенетін жері), Тесікҧя (қҧбыжық қҧйынға сіңіп, анасы жоғалған жер), 

жҽне соңғысы «Рахман бҧлағы». 

Негізгі  оқиғалардың  бҽрі  осы  аталған  елді  мекендерде  ҿтеді,  ҽрқайсысының  ҿзіндік 

орны,  маңызы  бар,  тіпті  символдық  мҽні  бар  десе  де  болғандай.  Шығарма  бастауында  бас 

кейіпкер  17  жасар  жас  жігіт  аң  қуып  жҥріп  дҥлей  бораннан  ықтап  барып  Тҿребейітте  бас 

сауғаласа,  40-тан  асқан  шағында  ҿзі  соғыстан  арман  етіп  келген  Алтай  бҿктерінде,  Рахман 

бҧлағында ҿмір жолын аяқтайды.  

Алтайға, Рахман бҧлағына жету Ауғаннан басын бҽйгеге тігіп шыққан Байбураның ең 

ҥлкен  арманы  болатын-ды.  «Алтайға  жетсем  жаным  тынышталар»  деген  оймен  келген 

туажат кейіпкердің арманы орындалады, ол осында келіп мҽңгілік жан тыныштығын табады.  

Шығарманың  аяқталуы  ҿте  тартымды.  Оқырман  мҧндай  шешім,  мҧндай  нҽтижені 

кҥтпесе  керек.  Мария-Агатаның  бойына  бала  бітуі,  оны  ахиретке  жол  тартып  бара  жатқан 

Байбураның  сана  кҿзімен  кҿруі,  сол  жатырдағы  шарана  арқылы  жат  ел,  жат  жерге 

бҧйыратын ҧрпағы болатынын сезінуі, қалтасынан тҥсіп қалған дҿңес шынының алапат ҿрт 

тудыруы  –  бҽрін  де  шағын-шағын  суреттеулер  арқылы  қысқа  қайыра  отырып  жазушы 

барлық оқиғаны, барлық ойды бір тҥйінге шебер жымдастыра білген. 

Сюжеттің жылдам шешім табуы да туындыға кҿрік беріп тҧр. Бҧған дейін де айтқан 

едік,  жазушы  ешуақытта  кҿпсҿзділікке  жол  бермейді.  Керісінше  аз  сҿзге,  шағын  сюжетке 

кҿп  мағына  ҥстеуге  ҧмтылады.  Бҧл  сарабдал  оқырманды  ҿз  бетінше  ойлануға,  ой  тҥюге, 

қорытынды жасауға жетелейді.  

Байбураны  ахиретке  де  Ана  орнына  ана  болған,  қамқоршы  киесі  –  Ана-Бҿрі  алып 

кетеді. Ҿмірде де ҿзі жол кҿрсетіп, жетелеген Бозиесі ҿлімге де ҿзі бастап барады. Ана-Бҿрі – 

Бозие  бейнесі  –  жазушының  аса  бір  сҽтті  ойлап  тапқан  образы.  Қазақ  халқы  ҥшін  тылсым 

кҥш,  ғайыптан  келер  кҿмектің  қасқыр  Ана  кейіпінде  келуі  ҽрі  нанымды,  ҽрі  соншалықты 

ҽсерлі.  Бҿрі тектес, бҿрі тағдырлы  қазақ баласының жанашыры  Ана-Бҿрі болуы  оқырманға 

VI Халықаралық конференция

 

369 

 

ҿр  рух  береді,  қанаттандырады.  Жалпы  шығарманың  тҧтас  атмосферасы,  кейіпкер  аурасы 

оқырманын рухтандырады, жігерлендіріп отырады.   

Шығарма  бір  леппен  жеңіл  оқылады.  «Енді  не  болар  екен»  деген  сауал  жетегінде 

туындының  соңғы  бетіне  де  жетесіз.  Соңғы  бетті  оқи  отырып  ҿзегіңізді  ҿкініш  пе,  мҧң  ба, 

бір нҽзік сезімнің қарып ҿткенін аңғарасыз. Байбураның тағдыр тауқыметінен арылмай ҿткен 

ҿмірі  ҥшін  бе,  сҥйген  адамына  бола  басын  қатерге  тігіп  келген  швед  қызы  Мария-Агата 

Сванның  ҿксікті  кҿз  жасы  ҥшін  бе,  жастық  жалыны  ерте  сҿніп,  қалған  ҿмірі  қамауда  ҿтіп 

жатқан  жауыздық  қҧрбаны,  бейкҥнҽ  Алқабегімнің  тағдыры  ҥшін  бе,  белгісіз,  бірақ  бір 

қатпарлы  ой  санаңыздың  терең  тҥпкіріне  орнығып  қалғанын  байқайсыз,  аз  уақытта  одан 

арыла алмасыңызды сезесіз.   

 

Кез  келген  кҿркем  туындының  оқырманға  ой 

салуы  оның  кҿркемдік  міндеттерінің  бірі.  «Туажат»  романы  ҿзінің  бҧл  міндетін  жеріне 

жеткізе  орындап  шыққан.  Туажат  образына  сай  тылсым  сырын  да  оқырман  ой  кҿзімен 

шолсын  деп  тереңіне  жасырған...  Себебі,  бір  оқығасын  қайтып  қолыңа  алғың  келмейтін, 

оқиғасы  оқыған  жеріңде-ақ  ҧмыт  қалатын  шығармалар  кҿп.  Ал  «Туажат»  санаңда 

таңбаланып қалатын, қайта-қайта қайталап оқуға оралтатын рухты шығарма.  

   Жазушының  тіл  байлығына,  тіл  шҧрайлылығына  еріксіз  риза  боласыз.  Кейбір 

тҧстарды  қайталай  оқып  сҥйсініп  те  қаласыз.  Қаламгердің  ҽрбір  сҿзді  ҧтымды,  ҧғымды 

таразылап, талдап, таңдап қолданатындығы айқын кҿрініп тҧр.  

Шығарманы  тҧтас  оқып  болған  соң  Байбура  образы  туралы  екіҧдай  пікір 

қалыптасатын  тҽрізді.  Бірінші,  ол  –  таза  ҿмір  сҥргісі  келген  ержҥрек  те  ойлы,  сіз  бен  біз 

сияқты  қарапайым жан. Оның мына жаңа  қоғам, жаңа  дҽстҥрмен, дҥр дҥниемен  тіл табыса 

алмағаны да сондықтан.  

Екіншіден,  сҽби  шағынан  бергі  ҿмірін  алып  қарасаңыз  –  ҿзі  бір  ерекше  жаратылған 

адам.  Бесікте  жатқанында  Анасы  екеуін  аждаһа  қара  қҧйынның  кҿтеріп  ҽкетуі,  оны  ана 

қыран Ақшҽулінің ҥш кҥн бойы асырауы, қайтар жолда ҽкесі екеуінің сайтандарға жолығуы, 

тіпті ҿзі терісін тірідей сыпырған қҧмбыл қаншықтан бҿлініп шыққан бу Ана-Бҿрінің ҽркез 

ажалдан  аман  алып  қалуы  –  бҽрі  де  Байбураның  болмысының  бҿтендігін  аңдатады. 

Сондықтан  да  оның  туажат  образы  кҥрделі.  Оны  жақсы  кҿріп,  жаның  ашып  отырып  та 

жақын тарта алмайсың, кейіпкердің соншалықты тҧйықтығы, ауыр ойлылығы оны ешкіммен 

жҽне  ештеңемен  жақындастырмайды...  Тылсымы  терең  образ.  Бас  кейіпкер  мен  оқырман 

арасында  қандай  да  бір  эмоционалдық  арақашықтық  сақталады.  Мҧның  ҿзі  орынды 

қолданылған бір кҿркемдік тҽсіл. Мҥмкін, шығарма сонысымен ерекше ҽсерлі болар.  

Ҿзіміз  байқаған  тағы  бір  ерекшелік,  Байбура  доминатты  кейіпкер,  еңселі  кейіпкер. 

Тағдырымен  тамҧқ  кешкен  жан.  Сол  тамҧқ  дҥниеге  бір  жарық  сҽуле  –  ҥміт  сҽулесі  боп 

тҥскен Ана-Бҿрі арқылы бар шындық шырғалаңын ары таза, жаны таза кҥйде кҿктей ҿткен 

кейіпкер.  Басқа  пенделерден  рухымен  биік  те  жоғары.  Тіпті  кейде  Байбурадай  туажат 

кейіпкер оқырманның ҿзінен де басым болып кҿрінетін тҧстары бардай. Қызық.  

Романға 

ой  тастап  тҧрған  «Тамҧққа  тҥскен  сҽуле»  тақырыбының  осы  тҧста  астарлы  мағынасы 

ашылатындай  кҿрінеді...  Туажат  Байбура  да  бҥгінгі  кҥні  тамҧққа  айналған  жер-ананың 

бетіне  ғайыптан  тҥскен  сҽуле  сияқты.  Міне,  осындай  ерекшеліктердің  бҽрі  жиылып  келіп 

шығарманы бай мазмҧнды, бейнелі де кҿркем, дара етіп таныта тҥседі. 

Шын  мҽнісінде  шығарманың  сюжетінде  де,  мазмҧнында  да,  баяндалу  сипатында  да 

бір жаңашылдық айқын байқалады. Жазушы Асқар Алтай қаламынан туған қай шығармадан 

да жаңалық, сонылық ізі байқалып  тҧратыны  бар. Мына  шығармасы  солардың ішінде  дара 

тҧр  десек  қателесе  қоймаспыз.  Кҿркем  ҽдебиетті  сҥйіп  оқитын  қазақ  оқырмандарының 

қоржынына жаңа бір сҥбелі, дара дҥние келіп қосылды деп нық сеніммен айта алсақ керек. 

 

     Әдебиеттер 

Қазақ қаламындағы пейзаж. //Қазақ ҽдебиеті, 2012. - №17 

Алтай А. Туажат. Роман-модерн. //Жҧлдыз. – 2012. - №1. – Б.3-69 

Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том. – Алматы: ҚазАқпарат, 2008. – 812 б. 

 Жанҧзақова  Қ.Т.  1970-80  жж.  қазақ  прозасындағы  неоромантикалық  тенденция 

//ҚазМемҚызПУ Харабршысы. – 2010. -№5. – Б. 60-64  

Балғабекҧлы 

М. 

Ардақ 

Нҧрғазыҧлының 

ҿлеңдері 

жайды 

біраз 

сҿз. 

//http://adebiportal.kz/ 

VI Халықаралық конференция

 

370 

 

жүктеу/скачать 4,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: