Вопросы археологии

383

Қ

азаҚ

 

даласыНың

 

жауыНгерлері

...

А.Е. Чотбаев

Қазақстанда 

чекандардың 

аз 

кездесуі  оларды  топтап,  жіктеуге 

қиындық  туғызып  отыр.  Чекандардың 

қазіргі  кезде  белгілі  болып  отырған 

түрлерінің  басым  бөлігі  ұңғылары 

шықпаған  екі  жақты,  тек  екеуінің 

артқы  жақтары  ұруға  арналмаған, 

соның  ішінде  Боровойдан  табылған 

чеканның  бұл  тұсы  аңның  бейнесімен 

әрленген. 

Алыпқаш 

қорымынан 

табылған чеканның ғана ұңғысы сыртқа 

шыққан. Осы ерекшеліктерді ескере от-

ырып  Қазақстан  территориясындағы 

дала  халықтарының  жауынгерлері 

б.д.д.  7-1  ғасырларда  чекандардың 

ұңғысы  қарудың  көлемімен  шектелген 

және  ұңғысы  шығып  тұрған  түрлерін 

қолданған болуы керек. Сонымен қатар, 

Алыпқаштан табылған чеканның сапта-

масына қарағанда чекандардың сапта-

ры  темірден  жасалған  бөлшектермен 

жабдықталған болуы керек. 

Чекандарды 

асыну 

тәртібін 

анықтауға  тас  мүсіндердегі  бейнелер 

мен жерлеу ескерткіштерінде қойылған 

орындары мүмкіндік береді. Алтайдағы 

Ак-Алаха  1  қорымының  2  обасы-

нан  табылған  қола  чеканның  сабы 

шығар тұсында белдікке ілуге арналған 

тері  ілдірмегі  сақталған  [Полосьмак 

Н.В.,  65-б.,  79-сур.].  Бұл  ілдірмекке 

қарағанда  чеканды  белдікке  сабымен 

төмен қаратып ілетін болған. Чекандар 

атпен  жерленген  ескерткіштерден  та-

былуы мен Сағырдағы жауынгерлердің 

бейнелеріне қарағанда, бұл қаруларды 

жаяу  және  атты  жауынгерлер  қатар 

қолданған деген тұжырымдама жасауға 

болады.

Берел 

қорымынан 

табылған 

жылқылардың 

барлығының 

бас 

сүйектерінің 

маңдайшаларында 

кішігірім  дөңгелек  тесіктері  бар.  Осы 

кезеңнің  қару-жарақтарының  ішінде 

бұндай  көлемдегі  ізді  чеканмен  ғана 

қалдыруға  болады.  Соған  қарағанда, 

дала  халықтары  чекандарды  соғыста 

қолданумен қатар ғұрыптық рәсімдерде 

де қолданған болуы керек.

Найза. Қазақстанның археологиялық 

ескерткіштерінен  қазіргі  кезде  30 

шақты  найзаның  ұштары  белгілі.  Қола 

дәуірімен  мерзімделетін  10  нан  астам 

найзалардың ұштары Қазақстанның әр 

өңірінен  табылған.  Бұл  қаруларды  са-

бына қондыру әдісі жағынан екіге бөліп 

қарастырамыз: 1 – ұңғылы; 2 – шегелі. 

Ұңғылы найзалардың бізге алты данасы 

белгілі. Семей қаласының мұражайында 

сақталып  тұрған  қола  найза  ұшының 

ұңғысы басталар жері тарланып аяғына 

қарай кеңейеді де пішіні конусты бола-

ды.

Ерте  темір  дәуірімен  мерзімделетін 

найзаның  бір  үлгісі  Есік  көмбесіндегі 

заттардың біреуі. К.А. Акишев бұл най-

заны  жанындағы  қанжарға  негіздеп 

б.д.д.  5  ғасырға  жатқызады  [Акишев 

К.А.,  Кушаев  Г.А.,  1963,  109-б.].  Най-

за  екі  қанатты,  қанаттары  ұңғының 

диаметрімен  бірдей.  Ұңғысы  ұзын, 

бойында  екі  тесігі  бар.  Бұл  найзаға 

ұқсас  қарулар  Қосасар  2  қорымының 

11 обасынан [Левина Л.М., 1996, 197-

б.,  286-сур.,  15]  табылған.  Жоғарыда 

сипаттап  кеткен  найзаларға  ұқсас 

үлгілерінің бірнеше данасы Қырғызстан 

жерінен  кездеседі.  Олардың  қатарына 

Каменск  көмбесі  және  Қырғыстанның 

Мемлекеттік  тарихи  мұражайында 

сақталған  кездейсоқ  табылған  найза-

ларды жатқызуға болады. 

Есік  найзасының  қола  дәуірінде 

қолданыста  болған  түрлері  мен  ерте 

темір дәуірінің осындай қаруларын салы-

стыра отырып, олардың жергілікті жер-

де  пайда  болған  деген  тұжырымдама 

384

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

жасауға 

болады. 

Қазақстанның 

орталық өңірлерінен қазіргі кезге дейін 

найзалардың  ұштары  табылмаған. 

Белгілі  болып  отырған  найзалардың 

басым  бөлігі  ескерткіштерден  тыс 

жерлерден  табылғандығы,  олардың 

мерзімдерін 

нақтылауға 

қиындық 

туғызып отыр.

Еуразия 

даласындағы 

қару-

жарақтар  бір  үрдісте  дамыды  де-

ген 

қағидаға 

негізделсек, 

онда 

қазақстандық  найзалардың  ұзындық-

тары  да  2  метрге  жуық  болған.  Б.д.д. 

5 ғасырда үзеңгінің болмауына байла-

нысты  жауынгерлер  найзалармен  соғу 

тәсілінен  қарағанда  лақтыру  әдістерін 

қолданған  деген  болжам  жасауға  бо-

лады.  Себебі  үзеңгісіз  бар  екіпінімен 

алдыға  қарай  шауып  келген  атты  жа-

уынгер  найзаны  қолынан  шығармай 

соққы  жасайтын  болса,  онда  оның  өзі 

атынан  шалқасынан  құлап  түсу  қауіпі 

туады.  Соған  қарағанда  атты  жау-

ынгерлер  жауларына  30-50  метрге 

жақындап  қалғанда  қарсыластарына 

қолдарындағы  найзаларын  лақтырған 

болуы 

керек. 

Жаяу 

әскердің 

құрамындағы  найзашылар  керісінше 

найзаны  түйреу  тәсілін  қолданған, 

әсіресе,  олар  найзаны  атты  әскерлерге 

қарсы 

қолданған. 

Себебі, 

бұл 

кезеңдегі  жауынгерлердің  қолданатын 

қанжарларының  ұзындықтары  40-50 

см  аспаған.  Бірақ,  қару-жарақтың  бұл 

түрінің  жерлеу  ескерткіштерінен  тыс 

жерде табылуы оларды әскердің қандай 

бөлігі ұтымды қолданғандығы жөнінде 

тұжырымдама 

жасауға 

мүмкіндік 

туғызбайды. 

Сауыт-саймандардың 

қатарында 

қазіргі  кезде  белгілі  болып  отырған 

бірнеше қалқан мен дулыға бар. 

Қалқан. Қола дәуірімен мерзімделген 

Сағыр  2  жар  тас  бейнелеріндегі 

адамдардың  арқаларында  қалқандар 

көрсетілген  [Самашев  З.С.,  1992,  29-

б.].  Қарастырып  отырған  қалқандар 

шыбықтардан 

тоқылып, 

сырты 

терімен  қапталған.  Зерттеушілердің 

пікірінше  бұндай  қалқанды  қарумен 

тесу  немесе  бұзу  мүмкін  емес  [Со-

ловьев  А.И.,  2003,  30-б.,  41-б.]. 

К.Ф. 

Смирнов 

савроматтардың 

қорғаныс 

жабдықтарын 

зерт-

тей  келе,  Сара  ауылының  жанынан 

табылған 

қапсырманы 

қалқанның 

әшекейімен  ұштастырып,  б.д.д.  7-5 

ғасырларда  қалқандар  ағаштан  неме-

се  теріден  жасалған  болуы  керек  де-

ген  тұжырымға  келеді  [Смирнов  К.Ф., 

1961,  76-б.].  Сондай  ақ,  қалқандар 

сарматтарға  тән  тас  жауынгерлерінің 

әскери  жабдықтарының  ішінде  де 

көрсетілмеген.  Қара  теңіздің  солтүстік 

жағалауынан  бірнеше  қалқан  белгілі. 

Олардың 

бірі 

Херсонщинадағы 

Красный  подол  ауылының  жанын-

да  орналасқан  жерлеу  ескерткішінен 

табылған  [Полин  С.В.,  1984,  111-б.]. 

Қалқанның  бұрыштары  доғалданған, 

14  қатардан  құралған  жапсырмалар-

дан жасалған. Автор бұл қалқанды ана-

логияларымен салыстыра отырып б.д.д. 

4 ғасырмен мерзімдейді. Бұл қалқанға 

ұқсас біреуі Солоха обасынан табылған 

тарақта  бейнеленген  [Скольский  Н.И., 

1955, 16-б.]. 

Қазақстан 

территориясындағы 

ерте 

темір 

дәуірінің 

жерлеу 

ескерткіштеріндегі  қалқанның  бірнеше 

данасы  сақталған.  Бұ  үлгілер  Шығыс 

Қазақстандағы 

Қатон-Қарағай 

ау-

данына  қарасты  Берел  ауылының 

жанындағы  қорымның  11,  10  оба-

ларынан  табылған.  Қалқандар  ағаш 

шыбықтардан бір түзудің бойына тізіліп 

385

Қ

азаҚ

 

даласыНың

 

жауыНгерлері

...

А.Е. Чотбаев

қойып  жасалған.  Қалқанның  сырты 

теріден  жасалған  қалың  қаптамамен 

апталған.  Бұл  қорымның  11  обасы-

нан табылған қалқанның бірінде аңның 

бейнесі  кескінделген.  Жасалу  тех-

нологиясы  жағынан  бұл  қалқандар 

Страбонның  айтып  кеткен  тоқылған 

қалқандарынан ерекше.

Дулыға.  Еуразия  даласын  ме-

кендеген  халықтардың  қазіргі  кезде 

қырықтан  астам  дулығалары  белгілі. 

Қазіргі кезеңде дулығалардың бірнеше 

түрлері бар. 

Алтайдан 

табылған 

дулығаны 

М.П.Грязнов  өз  еңбегінде  көптеген 

археологиялық 

мұралардың 

бірі 

ретінде  жариялайды  [Грязнов  М.П., 

1947, 12-б., 5-сур., 11]. Жетісу өңірінде 

орналасқан  Қысымшы  қалашығын 

зерттеу  барысында  тағы  бір  дулыға 

табылған [Копылов И.И., 1957, 297-б., 

кесте VIII]. 

Жергілікті 

дулығаларды 

гректердікімен 

салыстырғанның 

өзінде  тете  ұқсастарын  соғыс,  немее 

саяси-экономиялық 

қатынастардың 

нәтижесінде  қабылдаған  деуге  әбден 

болады. Бірақ дулығалардың пайда бо-

луы  әлі  күнге  дейін  шешімін  таппаған 

мәселелердің  бірі  болып  қала  береді. 

Себебі,  қазіргі  күнге  дейін  оардың 

нақты бір жерде пайда болғандықтары 

жөнінде  ешқандай  дәлелді  мәліметтер 

жоқ. 

Яғни, 

сауыт-саймандардың 

қарастырып  отырған  түрлерінің  жер-

леу  ескерткіштерінде  аз  табылуы, 

олардың  шығу  тарихын  анықтауға 

мүмкіндік  туғызбайтындығы  анық. 

А.М.Хазановтың  пікірі  бойынша  сар-

маттар б.д.д. 1 ғасырға дейін металдан 

жасалған  дулығаларды  аз  қолданған, 

ал  олардың  табылған  бірнешеуі  шет-

тен келген [Хазанов А.М., 1971, 62 б.]. 

К.Ф.  Смирновтың 

зерттеулеріне 

қарағанда 

ерте 

темір 

дәуірінің 

алғашқы  кезінде  Еуразияның  шығыс 

аймақтарында  гректік  дулығалардан 

бөлек, пішіні дөңгелек, алдында беттің 

жоғарғы  жағынана  арналған  ойығы 

және  желкені  қорғауға  арналған  тері 

салпыншақтар  байланатын  тесіктері 

бар жергілікті түрлері болған [Смирнов 

К.Ф., 1961, 75-б.]. 

Жетісуден  табылған  дулығаның 

пошымына  қарап,  және  кубандық 

үлгілермен 

салыстыра 

оты-

рып,  И.И.Копылов  оны  жергілікті 

халықтарға  тән  екендігін  айтады.  Бұл 

тұжырымдамаға  дулығаға  жасалған 

химиялық  анализдің  нәтижелері  де 

қайшы  келмейді  [Кузьмина  Е.Е.,  1958, 

122-б., 2-сур.]. 

Ерте  темір  дәуірінің  алғашқы 

ширегінде 

қарастырып 

отырған 

өңірлердегі  қару-жарақтар  мен  сауыт-

саймандарды 

салыстыру 

қиынға 

соғып  тұр,  себебі  екі  өңірдің  зерттелу 

деңгейлері әр түрлі. Ал кейінгі кезеңде 

қарулар  екі  өңірде  бірдей  дамитынын 

аңғаруға  болады.  Соған  қарамастан 

әр өлкенің өзіндік ерекшеліктері де бар 

болғандығы анықталды. 

386

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

РЕЗЮМЕ

А.Е. ЧОТБАЕВ 

ВОИНЫ ВЕЛИКОЙ СТЕПИ: 

ВООРУЖЕНИЕ И ВОИНСКАЯ 

ЭКИПИРОВКА РАННЕГО 

ЖЕЛЕЗНОГО ВЕКА ЖЕТЫСУ И 

ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА

В статье рассматриваются предметы воору-

жения, обнаруженные в разные годы в Жетысу 

и Восточном Казахстане, происходящие из ма-

териалов поселений и погребальных сооруже-

ний, а также привлечены случайные находки. В 

работе приводится описание и сведения о ме-

стах обнаружения наиболее интересных пред-

метов  вооружения  и  воинской  экипировки. 

Для удобства сравнительного анализа предме-

ты вооружения рассматриваются по регионам 

в  хронологическом  порядке.  Приведены  ана-

логии  из  сопредельных  территорий.  Рассмо-

трены некоторые сюжеты наскальных изобра-

жений Восточного Казахстана и Жетысу. Произ-

ведена попытка реконструкции луков и колча-

нов. 

SUMMARY

AIDOS E. CHOTBAEV 

WARRIORS OF THE GREAT STEPPE: 

ARMAMENT AND MILITARY 

EQUIPMENT OF THE EARLY IRON AGE 

ZHETYSU AND EAST KAZAKHSTAN

This article discusses the subjects of weapons 

were found in different years in the Zhetysu and 

Eastern Kazakhstan, the burial place of construction 

and settlement, as well as involved in the random 

finds.  It  also  provides  descriptions  and  locations 

of  the  most  interesting  pieces  of  weaponry  and 

military  equipment.  For  the  convenience  of 

comparative analysis of the objects are considered 

weapons by region, in chronological order. Shows 

the analogy of adjacent territory. Addressed some 

issues of rock art in East Kazakhstan and Zhetysu. 

You  attempted  reconstruction  of  bows  and 

quivers. As a result, identified the major weapons 

and  military  equipment  of  the  early  nomads  of 

these regions.

387

П.И. Шульга

о 

сходстве

 

и

 

различиях

 

памятНиков

...

П.И. Шульга 

Институт археологии и этнографии СО РАН, 

гг. Новосибирск-Барнаул, Россия 

О сходстве и различиях памятников 

пазырыкской культуры (Алтай) и 

могильника Цзяохэ Гоубэй (Синьцзян)

1

Г

еографическое  положение 

граничащих  Синьцзяна  (Ки-

тай),  Казахстана  и  Горно-

го  Алтая  (Восточный  Казахстан,  Респу-

блика  Алтай)  неизбежно  предполага-

ло контакты народов, проживавших на 

этих территориях в VIII-III вв. до н.э. О 

тесных связях сакского мира и народов 

Саяно-Алтая  известно  многое,  но  по 

Синьцзяну до недавнего времени почти 

не  было  информации  вследствие  сла-

бой  изученности  этого  региона  и  язы-

кового барьера. Начавшиеся там в 80-х 

гг.  XX  в.  масштабные  работы  позволи-

ли  впервые  получить  массовый  мате-

риал раннего железного века, который 

в краткой форме стали публиковать и в 

СНГ [см. Дэбен-Франкфор, 1989; Худя-

ков Ю.С., Комиссаров С.А., 2002; Варё-

нов А.В., Шойдина О.С., 1999 и др.]. К 

сожалению,  почти  все  представитель-

ные  памятники  раннего  железа  иссле-

дованы в центральной части Тянь-Шаня 

на большом расстоянии от хорошо из-

вестных могильников Казахстана и Ал-

тая.  Соотнести  их  между  собой  слож-

но, хотя в некоторых случаях это впол-

не  осуществимо.  Рассмотрим  могиль-

ник  Цзяохэ  Гоубэй,  материалы  которо-

го близки пазырыкским из Горного Ал-

тая V-III вв. до н.э. Находится он в 10 км 

к западу от г. Турфана, всего лишь в не-

скольких сотнях метров к северу от из-

вестного  городища  Цзяохэ  (Яр-Хото), 

но отделён от городища глубоким овра-

гом (рис. 1) [Городище Цзяохэ, 1998]. 

На  могильнике  вскрыто  около  55  по-

гребений людей и 71 захоронение жи-

вотных.  Раскопки  проводились  на 

трёх расположенных в 50-90 м друг 

от друга участках. 

Участок № 1. Исследован курган 

М16, а также прилегающие 9 захоро-

нений людей и 23 ямы с животными. 

В 20 ямах находилось по 1-2 костяка 

лошадей, а в трёх расчищены костя-

1

   Статья подготовлена при поддержке гранта РГНФ № 08-01-00309а «Хронология погребальных па-

мятников VII-III вв. до н.э. кочевников Саяно-Алтая и Китая» и Программы фундаментальных исследова-

ний Президиума РАН «Историко-культурное наследие и духовные ценности России».

388

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

ки верблюдов (в двух ямах по одной 

особи и в одной – две). Ямки с погре-

бениями животных устраивались ряда-

ми. Основной ряд из 11 ям располагал-

ся к северу от кургана неровной линией 

в  широтном  направлении  (рис.  1).  От 

этого ряда в северо-восточном направ-

лении  отходил  второй  ряд  из  6  ямок. 

Одна  из  этих  ям  (М16k16)  содержала 

погребение  человека  и  шкур  двух  ло-

шадей  (рис.  2,  3).  Погребения  людей 

устраивались с запада и юго-запада от 

кургана.  Явной  упорядоченности  в  их 

расположении не видно.

Участок  №  2.  На  участке  иссле-

дован курган М01, а также прилега-

ющие  15  захоронений  людей  и  25 

ям  с  животными.  Большинство  жи-

вотных - лошади, но в одном случае 

достоверно зафиксирован верблюд. 

Лошадей  укладывали  по  1-2  особи 

в сильно согнутой позе. Ямки с погре-

бениями животных также устраивались 

широтными рядами. Два параллельных 

ряда из 6 и 5 могил располагались к се-

веру от насыпи, а остальные - цепочка-

ми по 2-4 ямки с разных сторон. Захо-

ронения  людей  производились  вокруг 

кургана. 

Участок  №  3  «тангоу».  Разме-

ры  раскопа  48  х  12  м.  На  поверхно-

сти фиксировались расположенные без 

видимого  порядка  каменные  насыпи 

округлой формы. Вскрыто 28 погребе-

ний. Большинство могил ориентирова-

лись длинной осью примерно по линии 

ЗЮЗ-ВСВ. Выделены могилы с отвесны-

ми стенками и могилы с подбоями. 

Могильник  Цзяохэ  Гоубэй  был 

датирован  китайскими  исследова-

телями  в  рамках  эпохи  Хань  (II  в. 

до    н.э.  –    II  в.  н.э.),  но  материалы  из 

основных  погребений  оказались  бо-

лее ранними - V-III вв. до н.э. [Кубарев 

В.Д., Шульга П.И., 2007, с. 24; Шуль-

га  П.И.,  Варёнов  А.В.,  2008;  Шульга 

П.И.,  2010  б].  Дополнительный  ана-

лиз  погребального  обряда  и  инвента-

ря позволил вычленить из общей мас-

сы могилы эпохи Хань, в одной из ко-

торых  (М01mj)  была  найдена  монета 

у-чжу [Шульга П.И., 2010 б]. Эти захо-

ронения,  действительно,  датируются 

не  ранее  II  в.  до  н.э.  и  синхронизиру-

ются с погребениями на западном мо-

гильнике у Городища Цзяохэ [Молодин 

В.И., Кан Ин Ук, 2000]. Могилы хунн-

ского  времени  в  Цзяохэ  продолжали 

сохранять  характерную  для  скифско-

го времени широтную ориентацию, но 

имели иное устройство, а умершие по-

гребались головой в западный сектор, 

тогда как в V-III вв. до н.э. хоронили го-

ловами на ВСВ.

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: