Yessenov forum «ЖАҢа мағыналар»

245 

 

Каспийдің  стратегиялық  маңызы  пайдалы  қазбалардың,  сондай-ақ  Еуропа  мен 

Азияны  тікелей  байланыстыратын  көлік  дәліздерінің  болуымен  анықталады.  Каспий 

аймағы  -  жаһандық  геосаяси  қатынастарда  оның  ерекше  орнын  анықтайтын  жағалық 

қана  емес,  бірқатар  мемлекеттердің  саяси,  әскери-стратегиялық  және  экономикалық 

мүдделерінің тоғысуы [1]. 

Қазіргі жағдайдағы аймақтық ынтымақтастықты дамытудың негізгі бағыты - бұл 

аймақтың  табиғи  ресурстарының  әлеуетін  дамыту  ғана  емес,  сонымен  бірге  Каспийді 

бірегей әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде сақтау үшін интеграциялық процестерді 

жандандыру және экономикалық байланыстарды кеңейту болып табылады. 

Мұндай  жағдайда  аймақтық  проблемалар  әлемдік  экономиканың  тұрақтылығы 

үшін жаһандық маңызға ие болады. Аймақ елдері арасындағы саяси және экономикалық 

қатынастардың дамуы қазіргі даму кезеңіне тән жаһандану мәселелерін шешудің оң және 

теріс үлгісіне айналуы мүмкін. 

Каспийді  игерудің  қазіргі  кезеңінің  ерекшелігі,  аймақ  елдерінің  мүдделерін 

қолданыстағы және мүмкін экономикалық мәселелерді шешуге бағытталған процестерді 

жеделдетуде. Экономикалық мүдделердің басымдығы: энергетикалық ресурстарға деген 

әлемдік қажеттілік; аймақтың экономикалық әлеуетін пайдалану мен бөлуді бақылаудың 

ғаламдық артықшылықтары [2]. 

Каспий  теңізі  мен  оның  жағалауының  экологиялық  проблемалары  аймақ 

елдеріндегі экономикалық дамудың бүкіл тарихының салдары болып табылады. Бұл ұзақ 

мерзімді  табиғи  өзгерістерге  де,  қазіргі  кездегі  өткір  әлеуметтік-экономикалық 

проблемаларға  да  (өтпелі  кезең,  экономикалық  дағдарыс,  қақтығыстар,  трансұлттық 

корпорацияларды енгізу және т.б.) байланысты. 

Каспийдің  жай-күйі  мен  ластануына  байланысты  туындаған  проблемалар 

аймақтағы қоршаған ортаны қорғаудың шұғыл шараларын қажет етеді. 

Табиғатқа  адамдардың  шаруашылық  әрекеттерінен  келтірілген  зиянның  едәуір 

бөлігі  экономикалық  есептеулер  шеңберінен  тыс  қалады.  Дәл  осы  биологиялық 

әртүрлілікті  экономикалық  бағалау  әдістерінің  жетіспеушілігі  Каспий  маңы  елдерінің 

жоспарлау  органдарының  биологиялық  ресурстарды,  туризм  мен  демалысты  тұрақты 

пайдалануына зиян келтіретін өндіруші салалардың дамуына және «ауылшаруашылық 

индустриясына» артықшылық беруіне әкеледі [3]. 

Каспий теңізі бассейнінде көмірсутек ресурстарын игеру және пайдалану кезінде 

қоршаған ортаны қорғау шараларын жүргізу қажет. Каспий теңізі аймағы дағдарыстың 

алдында  тұрған  экологиялық  аймақтар  санатына  қосылды.  Сондықтан  барлық  Каспий 

маңы  мемлекеттеріне  көмірсутегі  шикізатын  әзірлеу  кезінде  Каспий  экожүйесіне 

техногендік  әсерді  болдырмайтын  немесе  төмендететін  бірыңғай  нормативтік, 

әдістемелік және құқықтық құжаттар әзірлеу және енгізу қажет. Егер бұл елдер табиғи 

ресурстарды  бірігіп,  ұтымды  пайдаланса,  өсімдіктер  мен  жануарлар  санын  көбейту 

жұмыстарын, қоршаған ортаны қорғау шараларын жүргізсе, онда бұл жағдайда Каспий 

өмір  сүреді.  Каспийде  апаттар  болған  жағдайда  жедел  әрекет  етудің  халықаралық 

қызметтері  өте  маңызды.  Бізге  Каспий  экологиялық  қоры  қажет,  өйткені 

қаржыландырусыз қорғау туралы мәселе туындауы мүмкін емес. 

Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экологиялық мониторингті дамыту әр 

мемлекет үшін бірінші кезектегі проблема болып табылады. 

Каспийдің  экожүйелерін  қалпына  келтіру  мүмкіндігі  көбінесе  Каспий  маңы 

мемлекеттерінің  келісілген  әрекеттеріне  байланысты.  Осы  уақытқа  дейін  көптеген 

қабылданған  «экологиялық»  шешімдер  мен  жоспарлармен  олардың  тиімділігін 

бақылаудың  жүйелері  мен  өлшемдері  жоқ.  Мұндай  жүйе  Каспийде  жұмыс  істейтін 

246 

 

барлық  экономикалық  құрылымдарға,  соның  ішінде  мемлекеттік  органдарға,  ұлттық 

және трансұлттық корпорацияларға тиімді. 

Каспийдегі  экологиялық  мониторинг  пен  ғылыми  зерттеулер  жүйесі  өте 

орталықтандырылған,  күрделі,  шығынды  және  тиімсіз,  ақпарат  пен  қоғамдық  пікірді 

басқаруға  мүмкіндік  береді.  Жалпы  экологиялық  бақылау  қызметін  жетілдіруге  және 

оның қызмет ету тетіктерін жетілдіруге бағытталған бұл жұмысты үнемі оңтайландыру 

қажет.  Ағымдағы  жағдайдан  шығудың  ықтимал  тәсілі  мониторинг  пен  қоғамды 

ақпараттандыру функцияларын біріктіретін этносаралық жүйені құру болуы мүмкін. 

Дүниежүзілік қоғамдастық қоршаған орта мен оның компоненттері адамзаттың 

ортақ  мұрасы  екенін  әлдеқашан  мойындады.  Қоршаған  ортаны  қорғау  және  оның 

ресурстарын ұтымды пайдалану - қазіргі заманның ғаламдық проблемасы. Бұл мәселені 

шешудің негізгі шарттары - мемлекеттер арасындағы сенім мен өзара түсіністік, барлық 

мемлекеттердің  қоршаған  ортаға  қатысты  бірыңғай  саясатты  жүзеге  асыруы  және 

олардың  аумағында  оны  қорғаудың  барлық  шараларын  қабылдауы  және  ең  алдымен 

экологиялық заңнаманы әзірлеу. Соңғы жылдары кәрі Каспийден мұнай өндіру мәселесі 

қатты қолға алынып жатыр. Мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің 

республикамызға алып келгеніне де бірнеше жыл болды. Олар қазір ақ тер, көк тер болып 

теңізге мұнай соратын қондырғыларды орнатып жатыр. Пиғылы белгілі – оларға мұнай 

керек. Және көп мұнай керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда теңізіміздің табиғаты не 

болады? Алтынға парапар бекіре балығы мен қара уылдырық өндіре аламыз ба? Басқа да 

теңіз  жәндіктері  қырғынға  ұшырамай  ма?  Айталық,  ана  жылы  итбалықтар  қырылды, 

балықтар  да  өлді.  Сонда  осы  мол  мұнай  Қазақстанның  келешекте  соры  болмай  ма? 

Себебі деректер бойынша Каспийдің Қазақстан жақ бетіндегі биоқорлардың жалпы құны 

500  млрд.доллар.  Ал  теңіз   тіршілігі  жойылса,  халықаралық  сот  жыл  сайын  сондай 

мөлшердегі  айыпты  біздің  елге  салады  да  отырады.  Мүмкін  ол  бірнеше  ғасырғы 

созылар? Осы сұрақтар еріксіз ойландырады. Ең қиыны, теңізіміздің ертеңі не болады? 

Теңіздің жерасты қойнауында байлықтың мол қоры жатқаңына қай жақ та күдіктенбеді. 

Кеңес үкіметін ойландырған бұрғылау кезіндегі теңіз экологиясын сақтау болатын. Оған 

Кеңес  Одағының  көзін  жеткізу  үшін  халықаралық  мұнай  бірлестігі  компаниясы 

мамандарды  Мексика  шығанағы  мен  Кариб  теңізінің  атырауында  орналасқан  мұнай 

бұрғылау алаңдарына апарып, сонда жіберілген крокодильдерді көрсеткен. Оның себебі 

мұнай  араласқан  ортаға  ең  төзіімсіз  тіршілік  –  крокодильдер  екен.  Ал  апарылған 

крокодильдер онда жақсы өсіп жатқан [4]. 

Каспий теңізі бүгінде аймақтық және аймақтық емес әртүрлі геосаяси күштердің 

мүдделері тоғысатын халықаралық саясаттың нысаны болып табылады. Каспий теңізінің 

халықаралық  танымалдылығының  өсуінің  маңызды  себептері  -  бұл  қойманың  мұнай 

қоры,  тиімді  географиялық  жағдайы,  маңызды  биологиялық  ресурстар,  сондай-ақ 

энергетикалық  ресурстар  мен  көлік  жүктерін  тасымалдау  мен  экспорттауға  деген 

сұраныстың артуы. Осыған байланысты Каспий маңы елдерінің экологиялық қауіпсіздік 

саласындағы өзара іс-қимыл проблемасы ерекше өткір  

Каспий маңындағы қоршаған ортаны қорғауды жүйелі ғылыми көзқараспен және 

қазіргі  өркениеттің  жаһандық  мәселелерін  терең  философиялық  түсіну  негізінде  ғана 

мүмкін  етеді.  Каспий  маңы  аймағының  экологиялық  мәселелерін  басқа  геосаяси, 

экономикалық, әлеуметтік және т.б мәселелерді шешуден бөліп қарауға болмайды және 

бұл проблемаларды әр түрлі мамандықтар мен елдердің ғалымдарының бірлескен күш-

жігері негізінде ғана табысты шешуге болады [5]. 

 

 

247 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

1.Абдурахманов Г.М., Карпюк М.И., Морозов Б.Н. и др. Современное состояние 

и  факторы  определяющие  биологическое  и  ландшафтное  разнообразие  Волжско-

Каспийского региона России-М.: Наука, 2002-416с. 

2.Абдулсамадов А. С., Абдурахманов Г. М., Карпюк М. И.Современное состояние 

и  эколого-экономические  перспективы  развития  рыбного  хозяйства  в  западно-

каспийском регионе России- М.: Наука, 2004 497с. 

3.Абдурахманов  Г.М.,  Курапов  А.А.,  Попова  Н.В.  Экологический  мониторинг 

перспективных районов добычи углеводородного сырья Северного Каспия Астрахань: 

Изд-во АГТУ, 2006 -248с. 

4.Алиев  З.М.,  Рыбникова  В.И.,  Тетакаева  Е.А.  "Экологические  и 

биотехнологические  аспекты  утилизации  фенола  и  нефтепродуктов  в  морской  воде 

Каспия"  В  кн.:  Проблемы  экологической  безопасности  Каспийского  региона.- 

Махачкала, 1997- 125с. 

5.«Дүние», Астана, №1,2 2005 жыл 

 

жүктеу/скачать 7,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: