ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі
жүктеу/скачать 22,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЕЖЕЛГІ СҮРКІ ПОЭЗИЭРЫ
ЖӘНЕ ҔАЗАҔ ЖЫРАТЛАРЫ ӘЯбіЯ фалъҕсъң әдебиес саЯифън — рол фалъҕсъң ҕоғамдъҕ ранаръ мен әлетмессік ой - пікіЯінің дамт саЯифъ детге боладъ. К.МаЯкр пен У. Энгелыр ҕоғамдъҕ дамтдъң сүЯлі расълаЯънда сҰЯған елдеЯдің әлетмессік ой - ҲЯірі мен уилороуиьлъҕ дамт дәЯежерін анъҕсат үчін ең алдъмен рол фалъҕсаЯдъң уолыклоЯъ мен ежелгі әдеби, мәдени мүЯалаЯъна аЯҕа рүйеп осъЯғанъ мәлім. ұйскені фалъҕсъң Ятфани мҰЯаръ, коғамдъҕ - әлетмессік ой - пікіЯі біЯ емер, біЯнече ғаръЯдъң жемірі болъп сабъладъ. В. И. Ленин асап кҲЯрескендей - аҕ “мәрелеге ғълъми сҰЯғъдан кіЯірт үчін ең маңъздъ нәЯре — негізгі саЯифи байланърсъ Ұмъспат, әЯбіЯ мәрелеге: саЯифса рол белгілі біЯ ҕүбълър ҕалай пайда болдъ, бҰл ҕүбълър Ҳзінің дамтънда ҕандай барсъ - барсъ кезеңдеЯден Ҳссі деген сҰЯғъдан ҕаЯат, рҲйсіп, онъң оръ дамтъ 1 Гтлбаданбегим, “Фтмобннома”, Сочкенс, 1959. 250 жағънан ҕаЯағанда ҕазіЯ онъң не нәЯреге айналғанън байҕат” болъп сабъладъ. 1 Міне, рол сҰЯғъдан алъп ҕаЯағанда, XV—ФТІП - ғаръЯда ҲміЯ рүЯген ҕазаҕ жъЯатлаЯъ поазиьръндағъ әлетмессік және дидаксикалъҕ раЯъндаЯдъң сүп - сҲЯкіні ежелгі сүЯкі әдебиесінде жасҕанън аңғаЯт ҕиън емер. Ежелгі сүЯкі поазиьръ мен ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң дидаксикалъҕ раЯъндағъ солғатлаЯъ аЯаръндағъ дәрсүЯ, рсилы уоЯма біЯлігі еЯекче назаЯ атдаЯадъ. БҰл жайънда кезінде белгілі сіл маманъ Ҕүлмас ұміЯәлиев күндъ ой - пікіЯлеЯ айсҕан боласън 2 . “Ол “Күлсегін”, “Білге ҕаған” және “СонъкҲк” жъЯлаЯъ мен XV—ФҮЦ - ғаръЯлаЯда ҲміЯ рүЯген ҕазак, жъЯатлаЯъ поазиьръндағъ дидаксикалъҕ - чечендік солғат ҲлеңдеЯінің біЯлігін наҕсъ мъралдаЯ келсіЯе осъЯъп дәлелдеп чъҕсъ. Күлсегін басъЯ Ҳз асънан рҲйлеп, “мен” аЯҕълъ чечен солғап, маҕалдасъп, мәселдесіп кеседі. МҰндай маҕал рез, чечендік рҲз, маҕсат ьки жоҕсат - үлгіріндегі жъЯ солғатлаЯ Аран Ҕайғъ, Цалкиіз, БҰҕаЯ жъЯат поазиьрънда да дәл оръндай рсилыдік - сілдік сәрілдеЯ аЯҕълъ Ҳз кҲЯінірін сапҕан. Мүнда мазмҰндъҕ пен моделыдік (рсилдік - сілдік) біЯлік ҲзаЯа касаЯ келіп осъЯадъ. ӘЯбіЯ әЯпі сарҕа ҕачап жазълған “СонъкҲк” дарсанънда ("ТЦ - ғаръЯ) мънадай жъЯ жолдаЯъ баЯ: ЖҰҕанъ бүксет — онай, Жінічкені үзт — оңай. ЖҰҕа ҕалъңдара, (онъ сек) алъп бүксейді. Жіңічке жтандара, (онъ сек) алъп үзеді. Немере: Сүнде Ұйъҕсамадъм, Күндіз осъЯмадъм. Ҕъзъл ҕанъмдъ сҲксім. ҔаЯа сеЯімді ағъздъм. “Күлсегін” жъЯънда Білге ҕаған інірі каза болғанда: КҲЯҲЯ кҲзім кҲЯмерсей, БілгіЯ аҕълъм білмерсей болдъ. Әзім ҕайғъЯдъм. СағдъЯдъ сәңіЯі жараЯ, Адам баларъ бәЯі Ҳлгелі стған,— деп жоҕсайдъ. Дәл оръндай чечендік солғатлаЯ, ди - 1 В. И. Ленин. ЦъғаЯмалаЯ солъҕ жинағъ, 39 - сом, 73 - бес. 2 Қ. ӨміЯәлиев. XV —ФІФ - ғаръЯлаЯдағъ ҕазак. поазиьрънъң сі - лі. “Ғълъм” барпаръ, 1976 жъл. 251 даксикалъҕ ой - пікіЯлеЯ айстға ФТПІ - ғаръЯда ҲміЯ рүЯген БҰҕаЯ жъЯат да чебеЯ: Есексі керре жең болмар, Ежелгі дҰчпан ел болмар. ҔаЯача соЯғай ҕаз болмар, Цағала келмей жаз болмар... Екі жаман дор болмар Дор болғанмен фоч болмар. Міне, мъң жъл бойъ үзілмей, ғаръЯлаЯ бойъ рабаҕсаръп келе жасҕан дәрсүЯ жалғарсъғъ дегеніміз оръ болра кеЯек. Рондай - аҕ X—ФІІ - ғаръЯлаЯдағъ сүЯкі поазиьръ мен ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң жъЯ - солғатлаЯъ аЯаръндағъ дәрсүЯ жалғарсъғън, байланър белгілеЯін де аңғаЯт ҕиън емер. Мәрелен, МафмҰд ҔачҕаЯидің “Дитани лҰғас ас - сүЯк” ассъ рҲздігінде басъЯлаЯ бейнерін рипас - сайсън, еЯліксі мадаҕсайсън, жоҕсат, маҕсат ҲлеңдеЯінің ғажайъп үлгілеЯі баЯ. XV —XVIII ғаръЯлаЯда ҲміЯ рүЯген ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң поазиьрънда мҰндай моделдік уоЯмалаЯ біЯчама жесілдіЯілген сүЯінде ҕайсаланъп осъЯадъ. МафмҰд ҔачғаЯидің (ФІ - ғаръЯ) оръ “РҲздігінде” келсіЯілген поазиь үлгілеЯі мен ҕазаҕсъҕ жъЯатлаЯ поазиьръ аЯаръндағъ байланър белгілеЯін аңғаЯт ҕиън емер. М. ҔачғаЯи “РҲздігінде” алъп ЕЯ Соңа басъЯ Ҳлгенде айсъласън Ұзаҕ жоҕсат бҰлай барсаладъ: Цекгелін ажал ралдъ ма, ЕЯ Соңанъ алдъ ма, РҰм дтние аЯсса ҕалдъ ма, Ҕайғълъ жүЯек жыЯсылады - ат. РҰм ажал бүгін жълассъ, ҔҰЯъғън ралъп ҕҰлассъ, БексеЯдің бегін рҰлассъ. ҔъЯчън да ғҰмъЯ қыЯқылды - ат 1 Мүнда чтмаҕсън, алғачҕъ үч жолъ Ұйҕарадъ да, сҲЯсінчі жолъ келері чтмаҕсъң сҲЯсінчі жолъмен үндеріп жасадъ. ЖъЯдъң мҰндай сүЯі беЯсінде, ФІФ - ғаръЯда ҲміЯ рүЯген ҕазаҕсъң аҕън - жъЯатлаЯънда да жиі ҰчъЯайдъ. Дтлас аҕън: Рен стған жеЯді сарсадъң, СеЯірке елді барсадъң. АЯҕаға аьҕ барҕанъң, ҔаЯасатдан арҕанъҕ — АтдаЯған У. ОңғаЯрънова. 252 Сүлігі сҲЯсет мал үчін, Ен жеЯді мекен есем деп, Игілікке жесем деп, Кеңчілік рүсін ічем деп, Ойменен сон пічем деп, ҔаЯа ҕазан, раЯ бала, КемпіЯ - чалдъң ҕамъ үчін,— деп солғайдъ. Алсън ОЯда дәтіЯінде еміЯге келген “МҰфаббас - наме”, “ФүрЯат - ЦъЯън” және “Гүлирсан бис - сүЯки” риьҕсъ ҕҲлемді стъндълаЯдъң да негізінде, сүп - сеЯкінінде кҲне дәтіЯ кҲЯкем рҲз ҲнеЯінің іздеЯі жасҕанъ біЯден кҲзге чалънадъ. Ран ғаръЯлаЯ бойъ үзілмей келе жасҕан әдеби дәрсүЯ жалғарсъғъ мазмҰндъҕ және моделыдік біЯліксің ҕасаЯ раҕсалтъна негізделеді. Әдессе кҲне сүЯкі поазиьрънда ерімченің жүктеу/скачать 22,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|