ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

нгл ЮҗыеғЮ ЮзлЮй- оғъз, ҕъпчаҕ және ҕаңлъ 
ғЮл Ягзлгйгр. сайпалаЯън барҕаЯған данъчпан кірі 
бейнерінде VIII—IX ғаръЯлаЯда-аҕ аңъз кейіпкеЯі болған жан. ҔоЯҕъс аса жҲніндегі 
жъЯдарсан алғачса ОЯса Азиь мен РъЯ бойънда стъп, фалъҕ апорънъң дәрсүЯі бойънча 
ран ғаръЯлаЯ бойъ атъзча айсълъп келген. Сек XVI ғаръЯда ғана ҔоЯҕъс 
ерімімен байланърсъ бҰл дарсан ҕағазға сүріЯілген. 
Енді оғъздаЯ жҲнінде біЯеЯ рҲз айса кесейік. ОғъздаЯ Кавказ ҲңіЯіне ҕонър атдаЯмай 
сҰЯған кезде олаЯдъң сүбегейлі мекені ҔаЯасат ҲңіЯі, БҲген, Цаьн және АЯър маңайъ 
болған. “ИрсафЯи чъғаЯмарънъң паЯръча нҰрҕарънда Келер Даларънда болған 
“ОғъздаЯ ҕонъръ” (Деф и гтзз) айсъладъ. МҰнда Келер даларънда, АнгЯен мен ЦъЯчъҕ 
аңғаЯънда, Цасҕал және Тгам жосалаЯънъң батЯайънда оғъздаЯ ҕаЯлҰҕсаЯмен және 
барҕа сүЯкі сілдер сопсаЯмен аЯалар мекендеген”
1
.
Оғъз сайпалаЯъ рондай-аҕ РъЯдаЯиьнъң сҲменгі ағърънда мекен ескен. СаЯифи деЯексеЯ 
бойънча, РъЯ бойънда сүЯған оғъз сайпалаЯъныш ең маңъздъ ҕалалаЯъ Янги-Кенс 
(Жаңакенс), Женс, Үзкенс (ұгізкенс), БаЯчън-кенс (Ҕъз ҕала), Рүскенс, ОсъЯаЯ с. б. 
болған. ОғъздаЯмен ҕасаЯ РъЯдаЯиь бойънда ҕъпчаҕ сайпалаЯъ да сҰЯған. ОлаЯдъң 
барсъ ҕалалаЯъ, арсаналаЯъ — Ръғанаҕ, РатЯан, СүЯкірсан, с. б. кенссеЯ болған. Демек, 
ҕазаҕ фалҕънъң Ятфани сҰЯмър-сіЯчілігіне оғъздаЯдъң, сигізген ъҕпалъ аз болған жоҕ. 
КейініЯек XI ғаръЯдъң оЯса кезінде оғъздаЯдъң біЯръпъЯа соп-саЯъ ҕъпчаҕсаЯдъң 
сегетіЯінен Цъғър ЕвЯопаға, Кічі Азиьға ҕонър атдаЯъп кессі. Ал, ронда орънда ҕалъп 
ҕойған кейбіЯ оғъз сайпалаЯъ ҕазаҕ ҕатъмън ҕҰЯъртға ҕасънаръп, ролаЯдъң асникалъҕ 
ҕҰЯамъна біЯжола ріңіп кескені мәлім. 
ұсе еЯсе заманнан РъЯ ртънъң сҲменгі ағърънда сҰЯған Женкенс ҕаларъ — Ұзаҕ жълдаЯ 
бойъ оғъз мемлекесінің арсанаръ болған. “Рт аьғъ ҔоЯҕъс” деген маҕал оръдан чъҕҕан. 
Рейсіп, саЯифи болмъръ ғълъмға мәлім ҔоЯҕъс асанъң стълъп, ҲміЯге келген, сіЯчілік 
ескен, асаҕсъ күй-жъЯлаЯъң наҕъл-ғибЯас рҲздеЯін чъғаЯған, күллі адамзасҕа мәңгілік 
ҲміЯ іздеген, аҕъЯънда дүние ралған жеЯі де оръ РъЯдаЯиьнъң сҲменгі 
1
Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1-сом, 370-бес. 3-93 
65 
ағъръ, ҔаЯмаҕчъ ҕърсағънъң маңъ, аңъзға айналған ерімі әлемге мачһтЯ Ұлъ адамнъң 
еркі ҕоЯъмъ (пансеонъ) сҰЯған жеЯ. 
ҔоЯҕъс аса стЯалъ ран-ҕилъ аңъз-әңгімелеЯ ҕазаҕ аЯарънда еЯсе кезден-аҕ кеңінен 
саЯаған. РолаЯдъң біЯі ҔоЯҕъссъң стълтъна байланърсъ. Аңъз бойънча, анаръ 
ҔоЯҕъссъ ҕҰЯрағънда үч жъл бойъ кҲсеЯіп жүЯіпсі. Онъ жълъна біЯ Яес солғаҕ ҕъръп 
осъЯадъ екен. ҔоЯҕъс стълаЯ алдънда күллі әлемді үч күн, үч сүн бойъ кҲзге сүЯсре 
кҲЯгіріз ҕаЯаңғълъҕ баръп сҰЯъпсъ. РҰЯапъл ҕаЯа датъл роғъп, ел-жҰЯссъ ҕассъ 
ҕоЯҕънъч резімі билейді. РъЯ бойъ мен ҔаЯасат ҲңіЯінің арпанъ да ҕаЯаңғъ саЯсъп, 
ҕаЯатъсъп кесіпсі. Рондъҕсан бҰл маңай “ҔаЯарпан” асалъпсъ. Ачъҕ күн сарсай 

ҕаЯаңғъ сүнге айналған ҕоЯҕънъчсъ күні стълғанъ үчін баланъң асън “ҔоЯҕъс” деп 
ҕойған екен. 
ҔоЯҕъс анарънан стълған бойда-аҕ сілі чъғъп, рҲйлеп кесіпсі. ҔоЯҕъссъң ҲміЯге калай 
келгені стЯалъ еЯсе заман ҕобъзчълаЯъ мен баҕръ-жъЯатлаЯъ айсасън Ҳлең-жъЯлаЯ 
баЯ: 
ҔоЯҕъс стаЯ кезінде 
ҔаЯарпандъ рт алған. 
ҔаЯа жеЯді кҰл алған 
Ол стаЯда ел коЯҕъп, 
Стған роң әбден ҕтанған. 
Ронъмен, ҔоЯҕъс стЯалъ, рол дәтіЯде ҔаЯасат ҕойнатлаЯъ мен РъЯдаЯиь бойънда 
сҰЯған ҕалалаЯ, елді мекендеЯ, күмбездеЯ, кечендеЯ стЯалъ аңъздаЯ ҕазаҕ фалҕънъң 
аЯарънда дәл оръ күнге дейін айсълъп жүЯ. ұйскені бҰл аңъздаЯ саЯифса болған чън 
оҕиғалаЯмен съғъз байланъръп, Ұчсаръп жасадъ. Мәрелен, ҔоЯҕъс еріміне байланърсъ 
ел аЯарънда кҲп айсъласън риҕъЯлъ чаһаЯлаЯдъң біЯі — БаЯчън-кенс. БҰл кала 
чънънда да РъЯ бойъндағъ рол дәтіЯдегі ең кҲЯнексі ҕала болғанън саЯифчъ-
аЯфеологсаЯ дәлелдеп осъЯ. БаЯчън-кенс рҰлтдъң ҕаларъ деген рҲз. Онъ ҕазаҕсааЯ 
роңғъ кезге дейін “Ҕъз ҕала” деп асап келді. Аңъзда Алпамър басъЯдъң рүйген жаЯъ 
БаЯчън-рҰлт (ьғни ГүлбаЯчън) орънда сүЯған делінеді. Ал, саЯифчълааЯ XII ға-ръЯдън, 
асаҕсъ ғалъмъ Ҳз жъЯлаЯън сүЯкі, аЯаб және паЯръ сілдеЯінде жазған даЯъндъ аҕън X. 
БаЯчънҰлъғънъң оръ ҕалада стълъп, орънда ҲміЯ рүЯгенін дәлелдейді. ҔоЯҕъссъң 
стған, жүЯген, сіпсі мазаЯъ сүЯған жеЯ- 
66 
леЯ жҲнінде солъп жасҕан аңъз-әңгімелеЯ баЯ. БҰлаЯдъң бәЯі күй асаръ, жъЯ асаръ, 
аҕългҲй ҔоЯҕъска деген ел-жҰЯссъң ізес-ҕҰЯмесінен стъндаған болра кеЯек. Ронъң 
Ҳзінде мҰндай аңъз-әураналаЯдъң біЯҕасаЯъ саЯифи чъндъҕҕа жаҕън сҰЯадъ. 
Енді оғъз-ҕъпчаҕ дәтіЯінің апикалъҕ стъндъръ “ҔоЯҕъс аса кісабънъң” мазмҰнъ, 
саҕъЯъбъ, жеке ҕаһаЯмандаЯъ, жъЯдъң кҲЯкемдік еЯекчелігі мен сілі стЯалъ 
әңгімелейік. 
“ҔоЯҕъс аса кісабъ” он екі жъЯдан, барҕача айсраҕ, он екі оғъз-намеден сҰЯадъ дедік. 
Кісап желірі бойънча ролаЯдъң әЯҕайръръна жеке-жеке соҕсалъп Ҳселік. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: